«داستەمناما» (تاريحي داستان)
kerey.kz
داستەم سال قاراباسۇلى – قازاق حالقىنىڭ XVII عاسىردىڭ سوڭعى شيرەگى مەن XVIII عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا ءومىر سۇرگەن سۋىرىپ سالما ءانشى-اقىن، كۇيشى، كومپوزيتورلارى مەن حالىق باتىرلارىنىڭ ءبىرى.
قازاق حالقىنىڭ XVII عاسىردىڭ سوڭعى شيرەگى مەن XVIII عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا ءومىر سۇرگەن سۋىرىپ سالما ءانشى-اقىن، كۇيشى، كومپوزيتورلارى مەن حالىق باتىرلارىنىڭ ءبىرى – داستەم سال قاراباسۇلى.
داستەم سال 1677 جىلى – جىلان جىلى، ناۋرىز ايىنىڭ باسىندا قازىرگى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ جامبىل اۋدانىنداعى «بلاگوۆەششەنكا» (جەكەكول) سوۆحوزىنا قاراستى ورماندى، كولدى، كوك شالعىندى وتە اسەم قونىستاردىڭ ءبىرى گۇلتوبەدە قاراباس باتىر تولىباي سىنشى ۇلىنىڭ سەمياسىندا دۇنيەگە كەلىپ، اكەسىنەن ەنشىگە العان مەكەنى – قازىرگى قورعان وبلىسىنىڭ پەتۋحوۆو اۋدانىنداعى وزەنتال دەگەن قالىڭ اعاشتى قىستاۋىندا 1752 جىلى – مەشىن جىلى ءساۋىر ايىندا اۋىرىپ قايتىس بولعان (كەرەي شەجىرەسى بويىنشا).
داستەم بالا كەزىندە اۋىل مولداسى كارىمنەن وقىپ، حاديمشە حات تانيدى. ودان كەيىن ونى اكەسى قاراباس بي سامارقاندتاعى مەدرەسەگە وقۋعا بەرەدى. سەبەبى، وندا قاراباستىڭ اكەسى اتاقتى قولباسشى باتىر تولىباي سىنشىنىڭ تۋعان ناعاشىسى كىشى ءجۇز الشىن ىشىندە ءالىم ۇلىنان شىققان ءجالاڭتوس ءباھادۇر سەيىتقۇلۇلىنىڭ ء(وز تۇسىندا سامارقاند ءۋالاياتىن قوسا بيلەگەن ادام) نەمەرەلەرى ۇستاز ەكەن. داستەم سامارقاند مەدرەسەسىن جاقسى وقىپ ءبىتىرىپ، ءدىني ءبىلىم الىپ شىعادى. بىراق مەدرەسە بىتىرگەن قاراباس باتىردىڭ ولەڭشى بالاسىنىڭ مولدا، نە يشان، نە يمان بولۋىنا سول كەزدەگى ەدىل وزەنىنىڭ باتىس جاعىن مەكەندەيتىن قالماق شاپقىنشىلارى مەن شىعىستان جوڭعار قالماق باسقىنشىلارىنىڭ قازاق، نوعاي، قاراقالپاق حالىقتارىنا ەشبىر سەبەپسىز جاساعان ءجيى-ءجيى شابۋىلدارى مۇمكىندىك بەرمەيدى.
داستەم اقىن جىگىت كەزىندە اتالاس تۋىسى ءتاشىم باتىر ساتىبالدىۇلىمەن بىرگە سول ۋاقىتتاعى ءۇش ءجۇزدىڭ حانى ءاز تاۋكەگە ەلشىلىك قىزمەت اتقارادى. سونان سوڭ ول ءاز تاۋكە حان سالقام جاڭگۇرۇلىنىڭ ەڭ داڭقتى اسكەرباسىلارىنىڭ ءبىرى بولىپ قول باسقارىپ، دۇشپارداردىڭ شابۋىلدارىنان قورعاۋعا بەلسەنە ارالاسىپ، ءىرى-ءىرى ەرلىكتەرمەن زور بەدەلگە يە بولادى.
داستەمدى اقىندىققا، انشىلىككە، كۇيشىلىككە، بالۋاندىققا، قولونەرشىلىككە جانە باسقا دا ونەردىڭ كوپتەگەن تۇرلەرىن مەڭگەرۋگە باۋلىعان ونىڭ اعاسى قوجابەرگەن جىراۋ ەكەن. بۇل داستەمنىڭ ەرلىگى ايگىلى قولباسشى-ءباھادۇر قوجابەرگەن جىراۋدىڭ (1663-1763ج.ج.) 1723 جىلدىڭ كۇزىندە قازاق، نوعاي، قاراقالپاق، ءسىبىر تاتارلارى حالىقتارىنا كەلگەن وتە اۋىر اپاتتى ءوز كوزىمەن كورىپ، جۇرتپەن بىرگە زور قيىنشىلىقتى ءوز باسىنان كەشىرگەندىگىن شىنايى تۇردە سۋرەتتەپ شىعارعان «ەلىم-اي!» جىرىندا كەڭ ورىن العان.
د.قاراباسۇلىنىڭ «داستەمناما» حيسساسىن ءبىز 1956 جىلى 24-25-26 شىلدە كۇندەرى قازىرگى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى پرەسنوۆ اۋدانىنداعى پەتروۆكا (بايان) سەلوسىنىڭ تۇرعىنى، پەنسيونەر-قارت، بەلگىلى شەجىرەشى قوجاحمەت ءدارىبايۇلىنان جازىپ الدىق. قوجاحمەت اقساقال «داستەمناما» جىرىن ءوز اكەسى ءدارىباي مالشىبايۇلى انشىدەن جازىپ الىپتى.
كولەمى 200 شۋماق، «داستەمناما» جىرىنىڭ 156 اۋزى قازاق سسر كونە مادەني ەسكەرتكىشتەر قورعاۋ قوعامىنىڭ ورتالىق سوۆەتىندە ساقتاۋلى. سوندىقتان ەسىمى ەل ەسىنەن ۇمىت بولۋعا اينالعان قاراباسۇلىنىڭ «داستەمناما» اتتى تاريحي ءتول تۋىندىسىنان تومەندەگى ءبىرتالاي شۋماقتاردى ءباسپاسوز بەتىندە تۇڭعىش رەت «ورتالىق قازاقستان» گازەتى ارقىلى وقىرماندار نازارىنا ۇسىنۋدى ءجون كوردىك.
«داستەمناما»
(تاريحي داستان)
جاڭا شىققان قىران ەم،
قياعا شىرقار تالپىنا.
سالەم بەردىم اۋەلى،
جينالعان تويعا حالقىما.
اقتارايىن ەل-جۇرتىم،
بۋلى تەڭدى قويمادا.
«داستەمناما» دەگەنگە،
ماقتانشاق دەپ ويلاما!؟
قازاقتاعى ورتا ءجۇز،
كەرەيدەن شىققان سەرىمىن.
ولەڭگە دە، سوعىسقا،
بىردەي بوپ جۇرگەن ءبورىمىن.
تولىباي سىنشى بالاسى،
قاراباس ەردىڭ ۇلىمىن،
حالقىن جاۋدان قورعاعان،
جاس سارداردىڭ ءبىرىمىن.
ۇستاز بولعان وزىمە،
قوجابەرگەن اعامىز.
اقىندىق پەن ەرلىككە،
باۋلىعان سول دانامىز.
اعام اتى – ەر اسقاپ،
ءوز ەسىمىم – داستەم سال.
قىزىلجار* دەگەن وڭىردە،
مەكەنىم مەنىڭ وزەنتال.
ارىدەن جايدى قوزعايىن،
مۇسىلمانعا پاش قىلىپ،
جاردەم ەتكەي جالعىز حاق،
كوڭىلدى قويما اش قىلىپ.
زەيىنگە مىقتاپ توقىدىم،
مولدانىڭ بەرگەن ءبىلىمىن.
بويىما تاعى ءسىڭىردىم،
جاقسىلاردىڭ ءىلىمىن.
شەجىرەدەن كورگەندى،
وقىپ جاقسى بىلگەندى،
جاريا ەتسەك جاراسار،
قۇلاققا جانە ىلگەندى.
مۇنى بىزگە قالدىرعان،
تاريح ەتىپ ەسكى كوز.
كەرەيدىڭ كونە جىراۋى –
شانشاربەكتەن جەتكەن ءسوز.
شانشارباي جازعان شەجىرە.
اركىمدەردىڭ قولىندا،
قىزمەت قىلعان ەر ەكەن،
ءدىن يسلامنىڭ جولىندا.
ون سەگىزگە كەلگەن سوڭ،
ەل قورعاۋعا سايلانىپ،
تۇلپار ءمىنىپ، جەر شولدىق،
ءار ءوڭىردى اينالىپ.
سەرى بولدىم، توپ باستاپ،
دومبىرا، قوبىز قولعا الىپ.
سىبىرلىك تۇرىك احۋالىن،
جىر ەتپەككە تولعانىپ.
وتىندىڭدەر شىعار دەپ،
تىڭداۋعا حيسسا لايىق.
ولاي بولسا، جاراندار،
سىزدەرگە قىزمەت قىلايىق.
ەرەن شابىت شاقىرىپ،
شىرقاپ انگە سالايىق.
اتا-بابا شەجىرەسىن،
ءاردايىم ەسكە الايىق.
جىراۋلىق پەن ەرلىكتى،
كوردىم بويعا لايىق.
تىرشىلىكتە الەۋمەت،
ەل قورعانى بولايىق.
قولعا قوبىز العان سوڭ،
جۇرت كوڭىلىنە تولايىق.
شىڭعىس حاننان باستاۋدى،
ماقۇل كوردىم حالايىق.
تاتار، قىرعىز حاندىعىن،
بيلەي الماي جالعاندا،
وتكەن ەكەن ەسۋقاي،
شەرلى بولىپ ارماندا.
كىم دەسەڭىز ەسۋقاي،
شىڭعىس حاننىڭ اكەسى.
تاتاردىڭ، ماڭعۇل جۇرتىنىڭ،
تۇسىندا بولعان سەركەسى.
تاتار، قىرعىز حاندىعىن،
بىرىكتىرگەن شىعىستا.
اسكەر باستاپ باتىسقا،
اتتانعان جىلجىپ شىڭعىس تا
جول-جونەكەي كوپ ەلگە،
كورسەتكەن تاتار زورلىقتى،
باعىنىپتى تالاي جۇرت،
كورمەۋ ءۇشىن قورلىقتى.
باسشىسىنا ءار ەلدىڭ،
شىڭعىس بۇيرىق جولداعان.
قيراتۋ ءۇشىن كوپ جۇرتتى،
يسلام ءدىىىن قولداعان.
كەي كوسەمدى شىڭعىس حان
الداپ-سۋلاپ كوندىرگەن.
ەلەمەسە بۇيرىقتى،
قاۋىپ-قاتەر توندىرگەن.
مەيىرىمسىز شىڭعىس حان،
ءوز ميزامىن ەندىرگەن.
تىڭداماعان حالىقتىڭ،
شىراعىن بىردەن سوندىرگەن.
قىن جوسا قىپ شىڭعىس حان،
قىرىلىپ نەلەر ەل قالعان.
ءوز جۇرتى ەرە كوشكەن سوڭ،
قۇلازىپ جەرى بوس قالعان.
العان ەكەن تاتارلار،
شىڭعىس حاننىڭ كەزىندە،
توم مەن ەدىل اراسىن،
جالعان جوق وسى سوزىمدە.
بولىپ وتكەن ەدىلدە،
شىڭعىس حاننىڭ شايقاسى.
مەكەندەگەن قازاندى،
تاتاردىڭ ماڭعۇل تايپاسى.
حاندىعىنا شىڭعىستىڭ،
تاتاردىڭ ءبارى بولعان ماس.
قىزىل-سارى جۇزدەرى،
كوزدەرى كوك، جيرەن شاش،
وسىلاي بولعان ماڭعۇلدىڭ،
ۇقساس حالقىم وڭدەرى.
التاي تاۋدان ءارى ەكەن،
ەجەلگى تاتار جەرلەرى.
ماڭعۇل، مەشەر، قىرعىز بەن
بۇلعار دا تاتار تايپاسى.
وڭ قولى بولعان شىڭعىستىڭ،
قىزعاندا جاۋمەن شايقاسى
قۇمار بوپ جۇرتتى جاۋلاۋعا
دەگەندەي ءبىزدى سەن بايقا.
شىڭعىستى قاتتى قولداپتى،
بۇل اتالعان ءتورت تايپا.
توقتاعان جەرى شىڭعىستىڭ،
ەدىلدىڭ قالقا سالاسى،
قايتىس بولعان سول جەردە،
ەسۋقاي بەكتىڭ بالاسى،
جەرلەنگەن جەرى شىڭعىستىڭ،
قالقا وزەنى جاعاسى.
ولگەندە ونى كومگەندەر،
تابىلماي كەتكەن مولاسى،
حانى قايتىس بولعان سوڭ،
تاتاردىڭ كوڭىلى تورىقتى.
ءسۇبىتايداي ساردارى،
توقتاتقان سوزباي جورىقتى.
ماڭعۇل، بۇلعار، مەشەرلەر،
مەكەندەپ شاھار قازاندى،
سالدىرىپ سوندا مەشىتى،
مولداسى ايتقان ازاندى.
ەر جەتكەشە باتيحان،
باستاماي تاتار سوعىستى.
يەمدەندى بەرىك ۇستاپ،
وزدەرى العان قونىستى.
ايلالى ساردار ءسۇبىتاي،
الدىن بولجاپ شولىپتى.
ەدىلدىڭ ەكى جاعىنا،
سول شاقتا تاتار تولىپتى.
كوپ جۇرتقا زيان شەكتىرگەن،
شىڭعىس حاننىڭ حاننىڭ سوعىسى.
ءالى كۇنگە بوس جاتىر،
ەجەلگى ماڭعۇل قونىسى.
بوس قالعان تاتار جەرلەرى،
اڭداردىڭ قازىر مەكەنى.
ءماشھۇر بولدى بارشاعا،
يەسىز ايماق ەكەنى.
ەسكەر، بارىن، بارابى،
قۇرلاش، سۇڭقار قاراباش،
بۇلار دا تاتار تايپاسى،
سىبىردە تۇرعان ارالاس.
وسى التى ەلى تاتاردىڭ،
استانا ەتكەن تۇمەندى.
مەكەندەگەن جەرلەرى،
ەسىل، ەرتىس، توبىلدىڭ،
تۇتاسار جەرى تومەنگى.
قازاق، ەستەك، وستەكتەر،
كامي، مانسا، قانتتار دا،
قونىس قىلىپ ءسىبىردى.
كورشى قىلىپ ءسىبىردى،
كورشى تۇرعان تاتارعا،
وسى ەلدەرگە حان بولدى،
شىڭعىس حاننىڭ ۇرپاعى،
باقىتى اسقان ۇل بولدى،
جادىگەر دەگەن سۇڭقارى،
تاتار سۇلتان جادىگەر،
سالماسا دا تاس قامال،
ور قازدىرىپ ءار جەردەن،
قورقانۋعا ەتتى امال.
سىبىرلىك تۇرىك جۇرتىنا،
جادىگەر جايلى حان بولدى.
داق تۇسىرمەي عۇرپىنا،
ايتقانى ونىڭ زاڭ بولدى.
جادىگەر حاننىڭ ساردارى،
ورتا ءجۇز كەرەي ەلامان،
جادىگەر بيلەپ تۇرعاندا،
ەل-جۇرتتىڭ بولدى باسى امان.
جادىگەر ءولىپ ورنىنا،
كوشىم سۇلتان حان بولدى.
ول دا شىڭعىس ۇرپاعى،
اقىلعا كۇشى ساي بولدى.
جادىگەر دە، كوشىم دە،
تاتاردىڭ بەلدى سۇلتانى.
شىڭعىس حاننىڭ تۇسىنان،
تاتارلار بولدى ەل ۇلتاندى.
حان بولعان سوڭ كوشىم ەر،
تۇمەننەن ءارى توبىلدا،
ءوز ورداسىن قوندىردى،
توعايلى، سۋلى ورمانعا.
جاسىل الا تۋ تىگىپ،
اۋىلىن حان جايناتتى.
ەلامان ۇلى سەيدەكتى
باس ءۋازىر سايلاتتى.
قىمىز بەن شۇبات ىشپەك بوپ،
بيە مەن ىنگەن بايلاتتى.
قولىنا قوبىز ۇستاتىپ،
جىراۋلارىن سايراتتى.
سەيدەكتى كوشىرىپ اكەلىپ،
اۋىلىمەن ماڭعا قوندىردى.
بيە مەن بەگىن كوبەيتىپ،
ءوز دەگەنىن بولدىردى.
جادىگەر دە، كوشىم دە،
قازاقتارمەن دوس بولدى.
تاتۋ كورشى مولايىپ،
كوڭىلدەرى حوش بولدى.
توبىل وزەن بويىنان،
كوشىم حان ۇيلەر سالدىردى.
بالتا، ۇستا، زەرگەردى،
كوشىرىپ سوندا الدىردى.
ءوزى قونعان مەكەندە،
كوشىم حان بازار اشادى.
ءجۇز ۇيلىك ۇلكەن اۋىلدى
حان قىستاعى دەپ اتادى.
حان بازارى سوندا ورناپ،
مال مەن استىق ساتادى.
توبىل وزەن بويىندا،
ايبىندى اۋىل ورنادى.
عاسكەرىن قويىپ جانجاققا،
جۇرتىن كوشىم قورعادى.
جەرگە تويماس قالماقتار،
كوشىم حانمەن ءوش بولدى.
دۇشپاننان كەك قايتارعان
ەلەمانۇلى ءتوس بولدى.
تاتار حانى كوشىمنىڭ،
قونىسى بولىپ بازارلى.
تۇرعانىنا ەرىكسىز،
اۋداردى ىسكە نازاردى.
جازىعى جوق كوشىمگە،
باتىستان ءبىر جاۋ تاپ بولدى.
بەيعام جۇرتتى باس سالىپ،
ەس جيدىرماس شاق بولدى.
تاتاردىڭ حانى كوشىم دە،
كەلەشەگىن ەرتە ويلاعان،
ەلامانۇلى ءتوس ەردى،
ورداباسى ەتىپ سايلاعان.
ءتوس سەيدەكتىڭ اعاسى،
قازاقتىڭ ەدى داناسى،
سەيدەك ەدى باس ءۋازىر،
ارتىقشا جىگىت باعاسى.
توم جاعىنان جاۋ ءتيىپ،
كوشىم حان سوعان اتتانعان.
قانىشەر قالماق دۇشپاننان
الدىن الا ساقتانعان،
ار جاعىنان قازاننىڭ،
ىستىراعان دەگەن جاۋ شىعىپ،
قارا ەپاندى قولداۋشى،
بايلىعى مول ءداۋ شىعىپ،
قارا ەپان مەن ىستىراعان،
مۇسىلمانعا قاس بولعان.
تاتار مەنەن قايساققا*
كوڭىلدەرى تاس بولعان.
تاتارلاردى جاۋلاۋدا
جاۋىزدارعا باس بولعان.
دۇشپاندار شاۋىپ قازاندى،
كوزىنە جۇرتتىڭ جاس تولعان.
قازان مەن جاۋلاپ ءۇپىنى*,
شىعىسقا قاراي جىلجىعان.
ىستىراعان، ەپان جالماۋىز،
بايلىعىن جۇرتتىڭ قىلعىعان
جارماق دەگەن دۇلەيدى،
ىستىراعان، ەپان جالداعان.
جيىپ بەرىپ كوپ جەندەت،
سوعىستى ءارى جالعاعان.
تەمەپەي كۇشىگى – جارماقتى،
تاتار مەن قايساق قاراعان.
نەگە دەسەڭ جاۋىزدىڭ،
قىرماعان اۋىلى قالماعان.
ورال تاۋدان بەرى اسىپ،
ىستىراعان سۇمىراي جاساعى.
اڭعال تۇرىك جۇرتىنا،
تاعى دا سوعىس اشادى.
قاندىبالاق جارماقتىڭ،
قان توكسە كوڭىلى تاسادى.
وستەكتى* شاۋىپ جازىقسىز،
ۇلكەن وبال جاسادى.
ون التى مىڭ اۋىر قول ەرتىپ،
جەلگىش اتپەن زاۋلاعان.
جەندەتتەرى بەس جۇزدەن،
ءبولىنىپ جۇرتتى جاۋلاعان.
كامي مەن قانت، مانساعا،
جان-جاقتان دۇشپان ساۋلاعان.
بەيبىت جاتقان جۋاس ەل،
ەمەس جاۋدى اڭلاعان.
جارماق دەگەن جالماۋىز،
باتىستان سولاي ۇرىنعان.
شىعىستا كوشىم جۇرگەندە،
مومىن جۇرت مانسا قىرىلعان.
ىستىراعاندار جەندەتى،
ەل توناعىش جارماق سۇم،
بەتپە-بەت كەلمەي مايداندا،
جىگەرىن كوپتىڭ قىلعان قۇم.
سابىلا ءجۇرىپ ەل شاۋىپ،
ءسىبىردىڭ جەرىن قانداتقان.
دامىلسىز جورتىپ قۇزعىندار،
كوك شالعىندى شاڭداتقان.
ولمەگەن ەكەن اجداھا،
السا دا حالىق قارعىسىن،
قىرعىزعان جارماق قانىشەر
مانسا جۇرتى جارتىسىن.
كامي، مانسا، وستەكتى،
ابايسىزدا ولار شاپتى دا.
دۇنيە قوڭىز دۇلەيلەر،
ساۋ قويمادى قانتتى دا.
اتاڭا نالەت جارماق سۇم،
قانتتى دا قىرىپ شۋلاتتى.
بەيعام جاتقان اۋىلعا
قورعاسىن وقتى زۋلاتتى.
باتىستان جاۋ بولار دەپ،
ويلاماعان كوشىم حان.
ەسىتىپ دۇشپان تيگەنىن،
شوشىندى سۋىق حاباردان.
جارماق ەسىرىك شاپقىنشى،
سوعىس اشىپ باسىنعان.
ادامىن بوسقا قىرعان سوڭ،
كامي، قانت، مانسا اشىنعان.
قايىرىمسىز قابانداي،
ءسىبىردى كەزىپ شارلاعان،
ماجنۇندەردەن شوشىنىپ،
ەستەك* پەن تاتار زارلاعان.
تاتار مەن كورشى قازاققا.
تورىن جارماق قامداعان.
كوشىمنىڭ ءۋازىرى ەر سەيدەك،
بولار دەپ قاۋىپ اڭلاعان.
باستاعان ءتوس كوپ قولدى،
قالماق جاققا قالدىردى.
استاناعا قايتپاق بوپ،
بوز اتتى حان الدىردى.
ىشىنە حاننىڭ شوق ءتۇسىپ،
وزەگىن ورتەپ جاندىردى.
«جارتى جاساق قايتادى»،
عاسكەرگە حابار سالدىردى.
جارتىسىن قولدىڭ ءبولىپ اپ،
ءوز سوڭىنان ەرگىزدى.
ەر سەيدەككە ىم قاعىپ،
ورازدىڭ كۇيىن شەرتكىزدى.
قىرىلعانىن ەستىپ حالقىنىڭ،
حان كەلەدى قايعى ارتىپ،
كوڭىلىن اۋلاپ سەيدەك ەر،
سىبىزعىدان كۇي تارتىپ.
تۇمەنگە كەلدى كوشىم حان،
سوڭىنان قولىن قاپتاتىپ.
قويمايمىن دەدى جاۋىزعا ،
ەل-جۇرتىمدى تاپتاتىپ.
بۇيرىق بەردى حالقىنا،
وتىرسىن دەپ ورماندا.
جارلىق شاشتى جالپىعا،
بەكىنسىن دەپ قورعانعا.
قاندىبالاق جارماققا،
باستاسا دا قارسى جورىقتى،
قىرىلعان سوڭ شەتكى ەلى،
حاننىڭ دا كوڭىلى تورىقتى.
سىبىرلىك تۇرىك جۇرتىنىڭ،
جارلىسى دا شونجارى،
قارۋ اسىپ جينالىپ،
حالقىن جاۋدان قورعادى.
جارماق سۇمعا ەر سەيدەك،
شىق دەسە دە جەكپە-جەك،
الىستان بارىپ وق اتىپ،
كەلمەي قويعان قاشىپ شەت.
ۇرىسقا قامداپ قاۋىمىن،
باتىر مەن بي، بەگى دە
كەتتى دەپ جاۋعا كۇيىندى،
مۇسىلماننىڭ كەگى دە.
بەرمەۋ ءۇشىن قونىستى،
تاتارعا قازاق بولىسىت.
كورگەن ءتۇسىن ساردارلار،
جاقسىلىققا جورىستى.
قازاقتىڭ ورداباسى*,
داۋلەن باتىر دەر ەكەن.
كەرەي-ۋاق كوسەمى،
داۋلەن اسقان ەر ەكنە.
ءوز ءتۇسىندا سول داۋلەن،
مۇسىلمانعا بەل ەكەن.
جارماققا قارسى سوعىستا،
ەرلىگى ونىڭ كوپ ەكەن.
ورتا ءجۇز كەرەي-ۋاقتار،
جارماقپەن قارسى سوعىسقا.
ەستەككە دە، تاتارعا،
ولار شىنداپ بولىسقان.
ەستەكتىڭ ءبيى شالاباي،*
قازاقتىڭ بەگى – ەر داۋلەن،
جارماقتى بوگەپ سوعىسىپ،
قارسى تۇردى كولدەنەڭ.
سوعىسام دەپ كوشىممەن،
جارماقتىڭ قولى ازايدى.
بەرمەك بولدى ەر سەيدەك،
جالماۋىزعا سازايدى.
قالماقتارمەن سوعىستا،
جەڭىسكە جەتىپ سەيدەك ەر،
قالماقتىڭ قولىن كوپ قىرىپ،
بەدەل العان كەمەڭگەر.
تاتار، قازاق، ەستەكتىڭ.
قارسىلىعى قاجىتتى.
بەس جىلعى بوي،ى قاندى ۇرىس،
جارماق سۇمدى الجىتتى.
العاشقى جىلدار جەڭسە دە.
كوشىمنەن كەيىن جەڭىلگەن.
جەندەتتەر سانى كوپ كەمىپ،
جەڭىستەن جارماق تۇڭىلگەن.
سىبىرلىك تۇرىك ەلدەرىن،
بەس جىل بويى توناعان.
قانىشەر، جاۋىز جارماققا،
قايعىلى جاعداي ورناعان.
قۇتىلماق بوپ ازاپتان،
تاتارلار ۇرىس سالىپتى.
ون التى مىڭ جىرتقىشتان،
بەس ءجۇز بۇزىق قالىپتى.
كوشىم حان ءىسى وڭدالدى،
حالقى ىلعي قولداعان.
اشتىق جايلاپ اقىرى،
بەس ءجۇز ۇرى سورلاعان.
بەكىنگەن جەرىن جارماقتىڭ
كوشىم مەن سەيدەك بارلاعان.
اڭدىعان ەرگە تاپ بولدى،
بەس ءجۇز قۇزعىن ساندالعان.
جارماققا پانا بولمادى،
ەرتىستىڭ باعاي سالاسى.
قورشاۋعا الدى ەل جاۋىن،
مۇسىلماننىڭ بالاسى.
تاڭ الاڭ-ەلەڭ اتقاندا،
شىرت ۇيقىدا جاتقاندا،
باعاي وزەن بويىندا،
ءتۇسىردى جاۋدى قاقپانعا.
شاشىن جۇلدى جارماق سۇم،
تاتارلار دابىل قاققاندا.
تۇس-تۇسىنان اندىزداپ،
مۇسىلمان قولى شاپقاندا.
بۇيرىق بەرىپ كوشىم حان،
سوعىسقان كۇندىز ءجون دەدى.
بىردە-ءبىرىن قۇتقارماي،
جان-جاعىنان ءتون دەدى.
ءتىرى ۇستا دەپ جارماقتى،
كوشىم حان ايتتى جارلىعىن.
كورسەتەم دەپ جاۋىزعا،
كەڭ دۇنيەنىڭ تارلىعىن.
اڭدىڭدار دەدى زالىمدى،
تۇسىرمەي سۋعا بارلىعىن.
ورىندالماق بولدى جۇرت،
حاننىڭ ەتكەن جارلىعىن.
اتقارماقشى قالىڭ قول،
كوشىمنىڭ بەرگەن بۇيىرىعىن.
ءتىرى ۇستاپ اكەپ جارماقتى،
الماق بوپ حاننىڭ سىيلىعىن.
تاتار، قازاق، ەستەكتەر،
جارماقتىڭ قولىن قىرادى،
قۇتلىتپاي ءتىرى ەشبىرىن،
قىلىشپەن ءبارىن تۋرادى.
كەتپەسىن دەپ ءتىرىلىپ،
قانجارمەن ءىشىن جارادى.
جارماقتىڭ بەس ءجۇز جەندەتى،
تۇگەل قازا تابادى.
ىستىراعان جىرتقىش عاسكەرى،
قىناشا قىرعان كاميدى.
سولارى ەسكە تۇسكەندە،
تۇرىكتەر قالاي ءجىبيدى.
كورىنسە دە مايداندا،
ۇستايىن دەسە جارماق جوق.
قۇتىلماس دەپ قاشقانمەن،
كوشىم حاننىڭ كوڭىلى توق.
ولىكتىڭ قاراپ اراسىن،
جارماقتى عاسكەر تاپپادى.
سۇزىڭدەر دەپ ساي-ايدى،
حان سابىرلىق ساقتادى.
شوقپار ءتيىپ، السىرەپ،
جارماقتىڭ باسى داڭ بولدى.
سوعىسام دەپ تاتارمەن،
دەنەسى جارا، قان بولدى.
جىلاتقان جۇرتتى جاۋىزدىڭ
ءىشى ورتەنىپ شوق بولدى.
ەسالاڭسىعان جارماق سۇم،
توعايعا كىرىپ جوق بولدى.
اراسىنا ەنىپ تالداردىڭ،
ءحالى ازايىپ قۇلاد،
ىسىنە قىلعان وكىنىپ،
ساقالىن جۇلىپ جىلادى.
ەسكە المادى سول ساتتە،
ساۋىت-سايمان،قۇرالدى.
ءىشىپ-جەۋگە تاماق جوق،
اش تىشقانداي بۇرالدى.
كۇشىن جيناپ اقىرعى،
شىقپاق بوپ سىرتقا بەت الدى.
توعايدان شەتكە شىعاردا،
تۇرىپ-جىعىلىپ قينالدى.
حاننان سەيدەك قالاعان،
باعاي وزەن توعايىن.
قىستاپ سوندا شىقپاقشى،
شارۋانىڭ ويلاپ وڭايىن.
كوشىپ كەپ قونعان كۇزدىككە،
باعاي وزەن بويىنا،
باس ءۋازىر ەر سەيدەك،
قولايلى جەر دەپ قويما.
ىلەسە كەلىپ سەدەكككە،
قازاقتار دا ءۇي تىككەن.
بەس اۋىل عانا قازاق بار،
حان توبىمەن بىرىككەن.
ول بەسەۋى شىنىندا،
سەيدەكتىڭ ەرتكەن اۋىلى.
بىلمەك ءبولساوڭ باسقاسىن،
تاتاردىڭ تازا قاۋىمى.
ۇستاعان جەردە جارماقتى،
تالاتىپ يتكە ءولتىر دەپ،
ءوز قىلعانىن جاۋىزدىڭ،
الدىنا بۇگىن كەلتىر دەپ.
سول ارادا كوشىم حان،
وزگەرتىپ بىردەن بۇيرىعىن.
ولىگىن اكەپ كورسەتسەڭ،
دايىن دەپ الار سىيلىعىڭ.
جاۋىزدىعى جارماقتىڭ،
حالىق اۋزىندا ءسوز بولدى.
العاشقىدا تاتارلار،
كوپ شابىلىپ زارلاپتى،
سول سەبەپتى جارماقتى،
مۇسىلمان جۇرتى قارعاپتى.
كەرەيدىڭ بەگى سەيدەك تە،
جارماققا بۇعاۋ ارناعان.
ىزىنە ءتۇسىپ، جاۋىزدىڭ،
سوڭىنان ءسارى، قالماعان.
كوشىمدى سەيدەك قوستاعان،
بۇعالىق جاۋعا تاستاعان.
جارماقتى مىقتى دەسە دە،
سەيدەكتەن كۇشى اسپاعان.
ادال ەدى سەيدەك ەر،
ارام جولعا باستاعان.
كۇن-ءتۇن جورىپ ەل ءۇشىن،
باسىنا ەرىن جاستاعان.
سوعىسپاسا جاۋىمەن،
ۇرپاققا كەيىر اتاسى.
حالىق پەن حان-بيلەردىڭ،
قابىل بولىپ باتاسى.
ورتا ءجۇز كەرەي سەيدەك تە،
ەر ەدى اسقان ساناتتان.
سۇيرەپ اكەپ جارماقتى،
قاباعان يتكە تالاتقان.
قاندىبالاق قاراقشى،
قولعا ءتۇسىپ قازاققا،
قازاق، تاتار، ەستەكتەر،
سالدى ونى ابدەن ازاپقا.
جۇرتتىڭ العان مازاسىن،
تارتتى جاۋىز جازاسىن.
ءتاڭىرىم اركەز قولدايدى،
پەندەنىڭ ادال، تازاسىن.
قازا تاپقان سوعىستا،
قازاقتىڭ نەبىر داناسى.
وقيعا بولعان وسىدان،
ءجۇز ون بەس جىل بۇرىن شاماسى.
حان مەن باتىر، بەكتەردىڭ،
ەل-جۇرتقا بولعان وپاسى،
جوق شىعار دەپ ويلايمىن،
بۇل ءسوزىمنىڭ قاتاسى.
ارقاشاندا جاراندار،
جاقسى ەلدىڭ امانى.
جارماقپەن سوعىس بولعان كەز،
شىعاي حاننىڭ زامانى.
جادىكتىڭ ۇلى شىعاي دا
سول تۇستا قازاق حانى ەكەن.
تاققا وتىردى دەمەسە،
ايتەۋىر جۇرگەن جان ەكەن.
تاتار، قازاق، ەستەكتىڭ،
ءبارى ايتادى وسىلاي.
شەجىرەنى نەگىزگە اپ،
جىر جىرلادىم توسىلماي.
حيسسا ەتتىم قىسقاشا،
ۋاقيعانىڭ ءتوتىسىن.
ورىستان كەلگەن ەلشىدەن،
جارماقتىڭ بىلدىك اكەسىن.
* قايساق – باشقۇرت حالقىن قۇرايتىن ەكى ۇلكەن تايپالىق وداقتىڭ ءبىرى
ء*ۇپى – ۋفا قالاسى.
* وستەك – وستياك.
* ەستەك – باشقۇرت حالقىن قۇرايتىن ەكى ۇلكەن تايپالىق وداقتىڭ ءبىرى.
* ورداباسى – كونە تۇرىك تىلىندە باس قولباسشى دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى.
* شالاباي – قازىرگى چەليابى قالاسى ورنالاسقان قونىستىڭ بۇرىنعى يەسى.
ق اراتاي بيعوجين،
امانتاي بارلىقباەۆ
فولكلورشىلار
(«ورتالىق قازاقستان» گازەتى، 6-جەلتوقسان، 1990 جىل)
پىكىر قالدىرۋ