– توعانباي  اعا، تاريحىمىزدى تانۋعا مۇمكىندىك العانىمىزعا 23 جىل تولدى. وسى ۋاقىتتا، ءسىز دە حال-قادىرىڭىزشە شەجىرە-تاريحتى تۇگەندەۋگە ۇلەس قوسىپ كەلە جاتىرسىز. 2013 جىلى «ەرتاعى، كەرتاعىنى جايلاعان جۇرت» اتتى عىلىمي-زەرتتەۋ ەڭبەگىڭىز جارىققا شىقتى،   حالىق ونى جاقسى قابىلدادى. اتالمىش كىتابىڭىزدا ءوز زامانىنداعى  قازاقتىڭ بەتكە ۇستارلارىنىڭ ءبىرى بولعان كەتبۇعا تۋرالى كوپ ىزدەنگەن ەكەنسىز. اڭگىمەمىزگە ارقاۋ بولعالى تۇرعان ادام بۇتىندەي ءبىر ەلگە بيلىك ايتار قابىلەت يەسى بولدى عوي. بۇكىل ماعىنالى ءومىرىن حالقىنىڭ ازاتتىق الىپ، ەركىن ەل بولۋىنا ارناعان اياۋلى ازاماتتىڭ سوڭعى دەمى بىتكەنشە جاساعان قىزمەتى  – قايتكەندە ۇرپاعىن امان ساقتاپ قالۋ ەدى.

– ونىڭىز راس. بيىل ەلىمىز قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىن اتاپ ءوتۋ ۇستىندە. الايدا، حالقىمىزدىڭ تاريحي تامىرىنىڭ  ودان دا ارىدە، تىم  تەرەڭدە جاتقانىن ءبارىمىز جاقسى بىلەمىز. ايتپەسە، كوپتەگەن جاتجۇرتتىقتار ءبىزدىڭ تاۋەلسىز ەلدىڭ شيرەك عاسىر ىشىندە الەمدەگى وزىق ويلى ەلدەر قاتارىنا شىعىپ كەتكەنىن اقىلدارىنا سىيعىزا الماي، بىلايشا ايتقاندا، ىشتارلىقتان ءتۇرلى قاڭقۋ سوزدەردى    قوڭىرسىتىپ تا ءجۇر. سول سەبەپتى وتكەنىمىزدى تۇگەندەپ، سول كەزەڭنىڭ جارقىن تۇلعالارىن زەردەلەپ، جاستارعا دۇرىس ۇعىندىرۋ ءاربىر سانالى  ازاماتتىڭ پارىزى .

مەن، كەزدەيسوق جايعا بولا كوڭىلدى الاڭداتا بەرەتىن جاستان الدەقاشان ءوتىپ كەتكەن اداممىن. سوندىقتان دا، تاۋەلسىز قازاق ەلىنىڭ ازاماتى رەتىندە زاڭ مەن زاڭدىلىقتاردىڭ، ۇلتتىق سالت-داستۇرلەردىڭ بۇزىلۋىنا جول بەرمەۋدى  اركەز ادال بورىشىم دەپ سانايمىن.

تاريحتى بۇگىنگى كۇن تۇرعىسىنان تۇسىندىرۋدە مەتودولوگيالىق ماسەلەلەردىڭ نازاردان تىس قالماۋى ءۇشىن، گۋمانيتارلىق عىلىمدار كەشەندى تۇرعىدا ات سالىسۋى قاجەت. ويتكەنى، قازاقستان تاريحىن داۋىرلەۋ (پەريوديزاتسيا), دەرەكتانۋ، تاريحناما  مەن زەرتتەۋ ادىستەرىنىڭ زاڭدىلىقتارىن قاداعالاۋدا تۋىندايتىن تەوريالىق جانە مەتودولوگيالىق  ماسەلەلەرى جەتىپ ارتىلادى. مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتىنىڭ جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرى، ت.ع.ك.، دوتسەنت كۇلپاش ءىلياسوۆانىڭ ايتۋىنشا: «…قازاق ەتنوگەنەزى پروبلەماسىن عىلىمنىڭ انتروپولوگيا، گەنەتيكا سياقتى سالالارىنسىز شەشۋ مۇمكىن ەمەس. گەنەتيكاداعى سوڭعى جەتىستىكتىڭ ءبىرى دنك (ديزوكسيريبونۋكلەين قىشقىلى), مەديتسينادا ءتىرى ورگانيزمدەردەگى گەنەتيكالىق اقپاراتتىڭ ۇرپاقتان-ۇرپاققا بەرىلۋىن، ساقتالۋىن، دامۋى مەن قىزمەتىن قامتاماسىز ەتۋگە جاۋاپتى نۋكلەين قىشقىلىنىڭ ءبىر ءتۇرىنىڭ پايدا بولۋىمەن» تۇسىندىرىلەدى.

حالىق دانالىعى: «تولعان ەل – تاريحىن تاسپەن جازادى، توزعان ەل – تاريحىن جاسپەن جازادى»، – دەيدى. سول سەبەپتى «قازاق ۇلتىنىڭ رۋحىن جانداندىرۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن، ءوزىمىزدىڭ شىنايى تاريحىمىزدى، مادەنيەتىمىز بەن ءدىنىمىزدى تەرەڭ پايىمداپ، سەزىنۋىمىز» كەرەك. ەگەر اياق باسقان سايىن تاريحي وقيعالاردى ساياسيلاندىرىپ، تۇلعالار ەسىمىن «بۇرمالاۋ» تاسىلىمەن شەجىرەدەن شىعارىپ تاستاپ، تامىرى جوق، تەگى جوق، ويدان قۇراستىرىلاتىن «كينو كەيىپكەرىنە» اينالدىراتىن بولساق،  وندا ەلدىك دەڭگەيدەگى تاريحي تۇلعالار بەينەسىن قالاي قالىپتاستىرامىز؟ جات جۇرتتىقتارعا «بابامنىڭ ەسىمى قالاي جازىلاتىن ەدى»، سونى ءتۇسىندىرىپ بەرشى دەۋىمىز كەرەك پە؟ سوندا قازاقتاردىڭ ارعى اتاسى بولىپ تابىلاتىن تۇرىكتەردىڭ «سىنا» جازۋى «كيريلل» جازۋىنان 15 عاسىر، «گرۋزين-ارميان» جازۋىنان 10 عاسىر بۇرىن پايدا بولدى» دەگەنگە كۇدىك كەلتىرەمىز بە؟ جوق، ونىڭ رەتى كەلە قويماس. قايتا اتا-بابالاردىڭ ونەگەسىن دۇرىس قابىلداپ، ۇرپاققا دۇرىس ماعلۇمات بەرۋگە كۇش سالايىق. مەن ايتىپ وتىرعان بۇل پىكىر سونى ەمەس، ونى اركىم-اق ايتىپ ءجۇر. ءتىپتى، دۋالى اۋىز اعالارىمىز عىلىمي ەڭبەكتەرىنە دە ەنگىزدى. ءبىر جەرلەسىمىز، ۇزاق جىل جەزقازعان قالاسى وبلىس ورتالىعى بولعان كەزىندە ارامىزدا ءجۇرىپ، وبلىستىق كاسىپتىك-تەحنيكالىق ءبىلىم بەرۋ باسقارماسىن باسقارعان، كەيىنىرەك رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدە قىزمەت اتقارعان، قر ءبىلىم ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى بولعان، قر جوعارعى كەڭەسىنىڭ دەپۋتاتى بولعان، حالىقارالىق اقپاراتتانۋ اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، رەسەي كاسىپتىك-تەحنيكالىق ءبىلىم بەرۋ اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، قازاقستان پەدوگوگيكالىق عىلىمدار اكادەمياسىنىڭ تولىق مۇشەسى، پ.ع.د.، پروفەسسور، بولات ابدىكارىمۇلى ايتقان مىنا ءبىر عىلىمي تۇجىرىم ءار جۇرەككە قوزعاۋ سالۋعا ءتيىس، ياعني نامىستى جاننىڭ كوكىرەگىن وياتقان بۇلقىنىس تۋرا باعىت ۇستانۋعا ۇمتىلتادى دەپ سەنەمىن: «…كەزىندە بابالارىمىزدىڭ تاسقا تاڭبالاعان مۇرالارىن بىزگە باتىس عالىمدارى وقىپ بەردى. ەندى ءوزىمىز وقۋىمىز كەرەك. ويتكەنى، ورحون-ەنەساي جازبالارىنان باستاپ، تالاي مۇرالارىمىزدى سويلەتۋدە وراسان قاتەلىكتەر بار ەكەنىن بىلە باستادىق. ءبىز ءوز مۇرامىزعا وزگەلەردىڭ كوزىمەن قاراپ ۇيرەنگەنبىز. سول ادەتتەن ارىلىپ، بۇل ماسەلەگە ءوزىمىز شىنداپ كىرىسەتىن ۋاقىت جەتتى. ءوز ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى ازاماتتىق مۇراعا اينالدىرۋعا ءوزىمىز كۇش سالۋىمىز قاجەت». (عيبراتتى عۇمىر: تۇلعا. ۇستاز. عالىم»،  (قۇراست. ا.م.ءابدىروۆ، ۆ.ۆ.ەگوروۆ، ق.ا.سارباسوۆا), استانا، «جاسىل وردا» باسپاسى، 2015 جىل، 92-بەت).

قاشاننان تاعدىرىمىز ءبىر بولعان «قارعا تامىرلى قازاقتىڭ» قاي بالاسى دانا بولسا، سول ەلگە ورتاق قۇت – باقىت. سولاي بولعان، بولا دا بەرمەك. ولاردىڭ ەرلىگى- ۇلگى، تاريحى -ەلدىكتىڭ كورىنىسى. سول ءۇشىن كوزى قاراقتىلار تاريحي تۇتاستىقتى قۇرايتىن ەل-شەجىرەسىن جازعان. «تاريحي شەجىرەلەرگە پاتشا وكىمەتى ساياسي ءمان بەرىپ، جەرگىلىكتى ورىنداردان جيناتىپ وتىرعان»، – دەپ الكەي مارعۇلاننىڭ  دا اتاپ وتكەنى ەسىمىزدە جۇرسە دە، سونىڭ استارىنا كەيدە ءمان بەرمەيمىز. كەڭەس وكىمەتى ول ءىستى ىندەتە تۇسكەنى ءمالىم. سوندا ولار قازاق حالقىنا جاناشىرلىق جاساپ، ۇيىستىرايىن دەپ پە ەدى؟ سول قارماققا ءتۇسىپ قالعاندىقتان ءالى كۇنگە تاپتاۋرىن جولدان شىعا الماي شيىرلاپ جۇرگەندەردىڭ بارى انىق. حالىق جادىندا ساقتالعان تاريحي مالىمەت ارقاشان قۇندى، پايدالى بولعانىن پروفەسسور ماقسات الپىسبەستىڭ «قازاق شەجىرەسى: تاريحنامالىق-دەرەكتانۋلىق زەرتتەۋىندە (استانا: «BG-Print»، جك، 2013 جىل): «شەجىرە – قازاق حالقى تاريحىنىڭ  تاريحي-ەتنوگرافيالىق دەرەك كوزى». «شەجىرە قازاقتىڭ قادىرلى ۇلتتىق ءداستۇرىنىڭ بىرىنە اينالعان»، – دەپ ورىندى اتاپ كورسەتەدى. شەجىرەگە ەنگىزىلگەن تەرىس پىكىر تۇتاستاي تاريحي وقيعالارعا، تۇلعالار ەسىمىنە نۇسقان كەلتىرەتىنى انىق. ول تاريحىمىزدى بۇرمالاۋعا اكەلىپ سوقتىرادى. سول سەبەپتى مۇنداي ىستە اسا ساقتىق قاجەت. دالەل نەگىزدى بولۋعا ءتيىس.

بار عۇمىرى تارتىسقا قۇرىلعان  كەتبۇعا ەسىمىن ەرتەدەن-اق ەلى ۇلىقتادى. ويتكەنى ول شىن مانىندە الەمدىك دەڭگەيدەگى بىرەگەي تۇلعالاردىڭ ءبىرى ەدى. ونىڭ ورەسى شىڭعىس حانمەن دە يىقتاسقان. سول سەبەپتى وعان تالاساتىندار دا، وزىنە جاقىن تارتاتىندار دا، ونىڭ اتىنا قارا كۇيە جاعۋعا ۇمتىلاتىندار دا تابىلۋى زاڭدىلىق. سودان بارىپ ونىڭ بۇگىنگە دەيىنگى ومىرباياندىق عۇمىرناماسى ءار قيلى قۇرالىپ، تاراۋ-تاراۋ بولىپ قالىپتاسىپ جاتسا تاڭىرقاۋعا بولماس. دەگەنمەن دە بۇگىنگى كوزى قاراقتى سانالى ۇرپاق تاريحي تۇلعالارعا قيانات جاساۋ وبال ەكەنىن ەسكەرۋى ءلازىم.

«تىلىمىزدەگى كىسى ەسىمدەرى – مادەني-تاريحي مۇرا، ۇلتتىق قۇندىلىق. بۇل اتاۋلاردىڭ ءون بويىنا ەل تاريحىنىڭ، حالىقتىڭ بولمىسى مەن دۇنيەتانىمىنىڭ، تابيعات قۇبىلىستارى مەن كاسىبىنىڭ، سالت-ساناسى مەن ادەت-عۇرپىنىڭ قات-قابات سىرىن ساقتاعان»، – دەپ جازادى. «قازاق ەسىمدەرىنىڭ انىقتامالىعىن» قۇراستىرۋشىلار پروفەسسور، ف.ع.د.، تەلعوجا جانۇزاق،    جانە ف.ع.ك.، عاريفوللا انەس (الماتى، 2009 جىل، 3-بەت) – ەگەردە ەسىمدەردىڭ ءداۋىر، قوعام ومىرىنە قاراي دامۋ، تولىسۋ، وزگەرۋ سىرىنا دەن قويىپ، ايرىقشا زەر سالساق، وندا ۇلتىمىزدىڭ ءار كەزەڭدەگى تاريحي داۋىرلەردەگى رۋحاني جانە مادەني ومىرىنەن مول ماعلۇماتتار الامىز». وسىنى ەسكەرگەن ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆ 1996 جىلى 2 ساۋىردە «ۇلتى قازاق ازاماتتاردىڭ تەگى مەن اكەسىنىڭ اتىن جازۋعا بايلانىستى ماسەلەلەردى شەشۋ تۋرالى» جارلىق شىعاردى. ونىڭ ءبىرىنشى بابىندا «…تەگى مەن اكەسىنىڭ اتىنىڭ تۇبىرلىك نەگىزى ساقتالۋعا ءتيىس» دەپ اتاپ كورسەتىلگەن. وسى ماسەلەگە قاتىستى قازاقستان ۇكىمەتى جانىنداعى مەملەكەتتىك ونوماستيكا كوميسسياسىنىڭ «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى ۇلتى قازاق ازاماتتاردىڭ اتى-ءجونىن رەتتەۋدىڭ تۇجىرىمداماسى قابىلداندى. قىرۋار جۇمىستار جۇرگىزىلۋدە. وعان بىلىكتى ماماندار مەن عالىمدار ات سالىسۋدا. تىلدىك احۋال – قوعامداعى ءتىل ساياساتىنىڭ ناقتى قولدانۋىنىڭ كورىنىسى. ول قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى «ءتىل تۋرالى» زاڭنىڭ جۇزەگە اسۋىنىڭ ءبىر كورىنىسى، ياعني ونىڭ قۇقىقتىق نەگىزدەرىن بايان ەتەدى. سول سەبەپتى بۇل ماسەلەگە ءجۇردىم-باردىم قاراۋعا ەشكىمنىڭ ەشقاشان ەش سەبەبى جوق.

رەتى كەلگەندە ايتا كەتەرلىك ءبىر جايت، كەيىنگى كەزدە كەتبۇعانى تاريحتىڭ سان تاراۋ وقيعاسىنا دا كيلىكتىرىپ، رۋى مەن اتاۋىن وزگەرتىپ، ويدان قۇراستىرىلعان كىتاپ كەيىپكەرلەرىنە اينالدىرىپ – «كەربۇعا»، (عىلىمي تەرمينگە نەگىزدەمەك نيەتپەن) «كەت بۇقا»، «كەتبۇقا»، «كەت-بۇقا»، «كەرت بۇعى»، «كەتبۋكا»، «كيت بۇعى» بولىپ قالىپتاسۋ ەتەك الىپ بارادى. ەرتەرەكتە ول بىلمەستىكتەن بولعان جايت ەدى. قازىرگى ۇستانىمدى قالاي ۇعۋعا بولارىن بىلە المادىم… دۇرىسى، كەتبۇعا بابا ەسىمى قالىپتاسقان، ياعني اۋىز-ەكى ايتىلۋ رەتىمەن قازاقي ۇعىمعا لايىق  «كەتبۇعا» بولىپ قالا بەرگەنى ءجون. ول پىكىرلەرىمدى، دالەلىمدى  سان مارتە جازىپ كەلەمىن. سونىمەن قاتار وسى جانە باسقا دا ۇقساس ماسەلەلەردى بىرىزدىلىككە ءتۇسىرۋ 1996 جىلعى جارلىقتا قاراستىرىلعان. دەسەكتە، عالىمدار اراسىندا الەمگە تانىمال شوقان ءۋاليحانوۆ، اباي قۇنانباەۆ (ابايدى – يبراھيم، ت.ب.), ت.ب. تۇلعالاردىڭ ەسىمدەرىن جازعاندا «العاشقى رەسمي» نۇسقاسى ساقتالىپ قالماسا، وزگە ەلدىڭ عالىمدارى كوز جازىپ قالادى ەكەن. بۇل دا اقىلعا قونىمدى  دەسەك، وندا ءوز جاستارىمىز اراسىندا قوسىمشا ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزەيىك.

    – توعانباي اعا، قازاقتىڭ تىڭ تاريحىن قۇلدىق سانا مەن بودان بولمىستان ادا ازامات قانا جازۋى كەرەك دەپ ويلايمىن.  ايتايىن دەگەنىم، كەڭەس وكىمەتىنىڭ يتاياعىن جالاعان كەشەگى كوممۋنيستەر بۇگىنگى تاۋەلسىز قازاقتىڭ شىنايى تاريحىن جازىپ جارىتپايدى. «ساناسىنا قاراي ورەسى» دەگەندەي، سولاردىڭ كەسىرىنەن كەتبۇعانى – «كەتبۇقا» دەپ اتاۋ بەلەڭ الىپ كەتتى، بۇل ماسقارا عوي. ءتىپتى، اتا-شەجىرەدە دە كەتبۇعا بار دا، كەتبۇقا ەسىمى كەزدەسپەيدى. ياعني، ۇلتتىق جادىداعى تاريحي ەسىم – كەتبۇعادان ايىرىلىپ، لاقاپ ەسىم – كەتبۇقا دەگەن ۇعىم قالىپتاسىپ  كەتپەي مە دەگەن كۇدىك تە جاندى مازالايدى.

– ورىندى سۇراق. اۋەلى كەتبۇعانىڭ ۇلتى قازاق، ءدىنى مۇسىلمان، سوڭىندا ۇرپاقتارى بار ەكەنىن اجىراتىپ الۋىمىز كەرەك. ايتپەسە، اڭىز تۇلعا جايلى ءسوز شەكسىزدىككە سوزىلىپ كەتە بەرمەك.

عالىم تۇرسىن جۇرتباي ەرتەرەكتە: «…كيەلى حايۋاناتتاردىڭ اتىن كىسىنىڭ ەسىمىنە قوسىپ ايتاتىن ەجەلگى تۇركى ءداستۇرى بويىنشا «كەت-بۇقا» اتاندى»، – دەپ جازدى. الگىندە مەن ايتقان ماسەلەلەرگە تۇڭعىش تۇرەن سالىپ باسىن اشۋعا مۇرىندىق بولعان دا تۇرسىن اعامىز. وعان ءالى سان ورالامىز. تۇرسەكەڭ كورنەكتى قازاق عالىمى، وعان تالاس جوق. ءوزىمىز دە سول عالىمنىڭ ەڭبەگىنە سىلتەمە جاساپ باسشىلىققا الاتىنىمىز راس. الگى جازبانى وقىعان سايىن بابا ەسىمىنە قاتىستى ويلار سانادا شيرىعا بەرەدى دە، «ەجەلگى تۇركى ءداستۇرى بويىنشا «كەت-بۇقا» اتاندى» دەپ اۋەل باستاعى «كەتبۇعا» ەسىمى جاتجۇرتتىقتار اراسىندا سولاي اتالىپ كەتكەنىن ايتسا كەرەك دەگەن ويعا ورالا بەرەمىن. ويتكەنى «ازان شاقىرىپ قويعان ەسىمى» دەپ تۇرعان جوق قوي. سونداي-اق، تۇرسەكەڭنىڭ دوسى مارقۇم اقسەلەۋ سەيدىمبەك اعامىز دا ءپىر تۇتاتىن عالىمدارىمىزدىڭ بىرەگەيى. ول ەكەۋىنىڭ دوس ەكەنى دە بارشاعا ايان. سوعان بايلانىستى ويلانارلىق تۇسىمىز: «بۇقا» مەن «بۇعا» ءسوزى قازاقتار ارسىندا قولدانىستا ىلگەرى زامانداردا دا بولعان-اۋ!» دەگەنگە سايادى. وسى ەكى ءسوزدىڭ ماعىناسىنا ءۇڭىلىپ زەر سالعان جان بار ما؟ ولاردىڭ پىكىرى قانداي؟

شەجىرەلەردىڭ ءبىر تارماعىنداعى كوپشىلىككە بەيمالىم وقيعالاردىڭ، نايماننىڭ شىعۋ تاريحىنىڭ سوناۋ نوعايلى زامانىنان دا ءارى جاتقانىنا جول سىلتەيدى.  «نايمان ەلى – قىتاي تاريحىندا – ءVىىى-ءىح عاسىردا بەلگىلى بولعان. وقىران وزەنىنىڭ باسى مۇڭعولدان ەرتىسكە دەيىن قونىستانعان. نايمان رۋىنىڭ العاشقى پاتشاسى نارقىش تايان، يناش قاعان، بۇقا حان، تابۇعا، بۇيرىق حان جانە ۇلكەن رۋلاردىڭ باسشىلارى توقپان، ەلاتا، وكىرەش، كەتبۇعا، تولەكاتاي، سۇگىرشى بولعان»، – دەپ جازادى. («نايمان – قاراكەرەي جاڭبىرشى رۋىنىڭ شەجىرەسى» كىتابى، الماتى، 2001 جىل). وسىنداعى «بۇقا حان»، «تابۇعا» ەسىمدەرى انىق جازىلعانان اڭعارماۋ مۇمكىن بە؟ دەمەك، «بۇقا» مەن «بۇعا»-دا ايىرما بار. ول نەنى كورسەتەدى؟ ول جايلى عالىمادار ناقتى تۇجىرىمىن وزدەرى ايتا جاتار.

دات (دالالىق اۋىزشا تاريحناما), ياعني اۋىز-ەكى شەجىرە بويىنشا جانارىستان – قاراشور تۋادى. سوناۋ شەجىرە باسىندا تۇرعان تۇلعالار ءوز بالالارىن قالاي اتاۋدى بىلمەگەن دەپ كۇماندانۋعا بولا ما؟! زەر سالايىق: قاراشوردان – تۇلپار باتىر – الشىن – سەمىزبۇعا – جۇمىر – جۇرتباي – ءجۇندىباي – كەنەنباي – سارى (سارمانتاي) – شال – ەر قاپتاعاي – نايمان، نايمانتاي.  نايماننىڭ سەگىزىنشى اتاسى (باباسى) – سەمىزبۇعا. نازار اۋدارىڭىز سەمىز بۇقا ەمەس – سەمىزبۇعا! شامامەن كەتبۇعانىڭ ون ەكىنشى باباسى – سەمىزبۇعا! دەمەك، سەمىزبۇعانى دا، كەتبۇعانى دا قولدان بۇقالاندىرۋدىڭ قاجەتتىگى جوق!

ءتۇبى كەتبۇعا باباعا قاتىستى «ءبىر شيكىلىك تۋىنداي قالسا، ويىمدى بىلە ءجۇرسىن» دەدى مە ەكەن، كىم ءبىلسىن، جارىقتىق داناگوي اقسەلەۋ اعامىز 1993 جىلى مىناداي تۇسىنىك بەرەدى:

«…كەيبىر شەجىرە بويىنشا سەرىكبايدان – كەلبۇعا، كەتبۇعا اتتى ەكى ۇل تۋادى. كەلبۇعادان – بالتالى، كەتبۇعادان – باعانالى تارايدى دەيدى. ءسوز ورايىندا كەتبۇعا جىراۋ ايگىلى شىڭعىسحاننىڭ وڭ تىزەسىن باسىپ وتىرعان بي بولعانىن، «اقساق قۇلان» سياقتى كۇيدى تۋدىرعان ۇلى كۇيشى ەكەنىن ايتا كەتكەن ءجون». «قالىڭ نايماننىڭ ەنشىسىن ءبولۋ بيلىگى جاس تا بولسا اقىلى كەمەل كەتبۇعاعا بەرىلىپتى.  كەتبۇعا توعىز نايمانعا ەنشى ءبولىپ، تاڭبا تاراتادى. سوندا ەنشىلەس كەلبۇعا مەن كەتبۇعاعا تاڭبا جەتپەي قالىپ، تاڭبالارىن جىلقىنىڭ سول جاعىنا باسادى. سودان ولار «تەرىس تاڭبالى» اتانسا كەرەك. نايماننىڭ ۇرپاقتارىنىڭ ەنشىسىن داۋ-دامايسىز بولگەنى ءۇشىن كەتبۇعا «نوقتا اعاسى» اتانادى» (تاراقتى اقسەلەۋ (سەيدىمبەك ا.), ««بالتالى، باعانالى ەل، امان بول»،( شەجىرە), الماتى، 1993 جىل،  91,92-بەتتەر).

عىلىمي تۇجىرىمى تياناقتى بولعان سوڭ تۇرسەكەڭە دەن قويارىمىز انىق. دەگەنمەن قازاقتىڭ ەجەلدەن قالىپتاسقان، قۇلاعىمىزعا ابدەن ءسىڭىستى بولعان بابامىزدان قالعان قۇندى مۇرا شەجىرەمىز دە بار عوي. شەجىرەنىڭ ەڭسەسىن كوتەرىپ، عىلىمي اينالىمعا قوسقان پروفەسسور ماقسات الپىسبەسۇلىنىڭ ەڭبەگىندەگى: «قازاق حالقىنىڭ شەجىرەسى – تاريحي تامىرى، ونى قۇراعان رۋ-تايپالاردىڭ تالايىنىڭ تاريحي تاعدىرى»، – دەگەن تۇجىرىمى ەزىلە باستاعان كوڭىلىمىزگە قۋات بەرگەنى راس.

كەتبۇعا بابا ومىردە بولعان. ول شەجىرەدە انىق كورسەتىلگەن، ۇرپاقتارى جايلى دەرەك كەلتىرىلگەن. ءبىر عاجابى «كەتبۇقا» شەجىرەدە جوق! دەمەك، ونىڭ  ومىردە بولعانى، بار-جوعى كۇماندى. مىنە قايشىلىق! سوندا باردى جويىپ، جوقتان بار جاساي الماۋ قاۋپى تۋماس پا ەكەن؟

– كەتبۇعا – تاريحي تۇلعا بولسا دا، بالكىم، «كەتبۇعاتانۋ» دەگەن ارنايى ءبىر سالانىڭ بولماعانىنان  بولار، ءبىز ءالى كۇنگە دەيىن  ول بابامىزدى عىلىمي تۇرعىدان زەردەلەي الماي-اق كەلەمىز.

نەگىزىندە « «ەل بولامىن دەسەڭ، بەسىگىڭدى تۇزە» دەگەن امانات ءسوز تەگىن ايتىلماعان، سوندىقتان قالىپتاسىپ كەلە جاتقان «تۇلعاتانۋ»-دى بارىنشا جەتىلدىرىپ، وعان ءبىر سالا رەتىندە «كەتبۇعاتانۋ» دەگەندى قوسۋ ايتقىزباي-اق سۇرانىپ تۇرعان قۇندى دەرەك، مۇرا دەپ ويلايمىن.

كەتبۇعا – كۇردەلى تۇلعا، سول سەبەپتى ونىڭ توڭىرەگىندە سان ءتۇرلى لاقاپ اڭگىمە، جورامال، بولجام وتە كوپ وربىگەن.

ەندى مىنا ءبىر جايعا دا نازار اۋدارتا كەتپەكپىن. «ماحامبەت وتەمىسۇلىنىڭ ءومىرى مەن شىعارمالارى تۋرالى زەرتتەۋلەر» اتتى جيناقتاعى، بەكقايىر ءامانشيننىڭ «ماحامبەتتىڭ بابالارى مەن ۇرپاقتارى» ەڭبەگىندە «ماحامبەتتىڭ «اينالايىن اق جايىق» دەپ باستالاتىن اتاقتى تولعاۋىنا قاتىستى كەيبىر زەرتتەۋشى-عالىمداردىڭ پىكىرىمەن كەلىسپەيتىندىگىن اشىق بىلدىرەدى:

«كەرت بۇعىداي بيلەردەن

اقىل سۇرار كۇن قايدا؟ (1962, 31-بەت) –

دەگەن جولدار بار. اقىننىڭ بارلىق كىتابىندا وسىلايشا جازىلعان دا، وعان «بۇعىنىڭ ءبىر ءتۇرى» دەگەن تۇسىنىك بەرىلەدى. «بۇل – وتە جاڭساق جانە جازىلۋى قاتە. دۇرىسى – كەت بۇعى. كەت بۇعى – كىسى اتى. پروفەسسور س.امانجولوۆتىڭ كورسەتۋى بويىنشا، قازاق شەجىرەلەرىنىڭ بىرىندە: نايماننىڭ توقپان، ەل-اتا، وركەش دەگەن ءۇش ۇلى بولادى. ەل-اتادان – كەلبۇعى، كەتبۇعى تارايدى. كەتبۋكا (كيت-بۋكا) دەگەن XIII عاسىردا جاساعان تاريحي ادام دا بولعان. ول – مونعول يمپەرياسىنىڭ حۋلاگۋ حانى تۇسىنداعى ارمياسىنىڭ شتاب باستىعى نايمان كيت بۇعى. بۋگا، بۋكا، بۋكە سوزدەرى تۇركى-مونعول حالىقتارىنىڭ تاريحىنداعى كىسى اتتارىندا ءجيى كەزدەسەدى. ماحامبەت اقىننىڭ اتاپ وتىرعان كەت بۇعىسى كىم؟ «كەتبۇعىداي بيلەر» دەگەنىنە قاراعاندا، تاريحي نەمەسە اڭىزعا اينالعان اتاقتى بيلەردىڭ بىرەۋى بولسا كەرەك. قورىتا كەلگەندە، ماحامبەت ولەڭدەرىندەگى كەتبۇعى ءسوزى – بىرىنشىدەن، كەرت بۇعى ەمەس، كەت بۇعى، ەكىنشىدەن، بۇعىنىڭ ءبىر ءتۇرى ەمەس، ادام اتى»، – دەيدى. (103-بەت). (ikitap.kz).

اڭگىمە بارىسىندا اڭعارعانىمىزداي تۇجىرىم سان تاراۋ، بىراق كىم، قانداي پىكىر بىلدىرسە دە، «كەتبۇعا» – كەتبۇعا قالپىندا قالارى انىق. ويتكەنى وركەنيەتتى ەلدەر داستۇرىندە وزگە جاتجۇرتتىقتار كەز-كەلگەن اتاۋدى، ەسىمدى قانشالىق بۇرمالاسا دا، قالىپتاسقان ءوز تەگىنىڭ قانىنا تارتىپ، ءوز قالپىنان اينىمايدى. ءاۋ باستاعى ءوز ۇستانىمىن بەرىك ساقتاپ قالا بەرەدى. الىسقا بارماي-اق ىرگەمىزدەگى رەسەي ەلىن الىپ قارايىق. جات جۇرتتىقتار ەلىنىڭ استاناسىن – «موskay»، «ماسكەۋ» دەپ جازساقتا. ءوز دەگەنىنەن قايتپاي «موسكۆا» دەيدى. كەزىندە «الما-اتا»، «مەدەو» دەگەننەن ارەڭ ارىلعانىمىز ەستەن شىقتى ما؟ ءبىزدىڭ استانا قالاسىنداعى «كەنەسارى» كوشەسى  وزگەلەرگە ۇعىنىقتى بولۋ ءۇشىن «Kenessary str» دەپ تاڭبالانادى. سوعان قاراپ كەلەشەكتە كەنەسارى حان دەگەن قاتە، دۇرىسى «كەڭەس-سارى» دەپ تۇزەتۋىمىز قاجەت پە؟

سونىمەن قاتار، شەت ەلدىكتەر قازاقتىڭ قازىرگىدەي دەربەس مەملەكەت، تاۋەلسىز تۇتاس ەل بولعانىن، ونىمەن قويماي، الەمدەگى جەتىلگەن ەلدەردىڭ الدىڭعى ساناتىندا بولۋعا ۇمتىلعان قارقىندى قيمىلىنا ءىشى جىلي قويا ما؟ وسىنى نەگە پايىمدامايمىز؟ قازاق حالقىنان شىققان ۇلى تۇلعالاردى، عالىمداردى، ويشىلداردى، شەت ەلدى بيلەگەن كەمەڭگەر باسشىلاردى وپ-وڭاي مويىنداپ، اتاعى الەمگە جايىلعان دانىشپاندارىمىز الدىندا باس يە قويار دەپ ەلدى نەسىنە الدارقاتامىز؟ ودان دا، ەلدىگىمىزدى نىعايتاتىن كەز-كەلگەن شاراپاتتى ىسكە قولداۋ جاساپ، ىلگەرى الىپ كەتۋگە تالپىنۋىمىز كەرەك قوي. ەندەشە، سونداي ءبىر يگى ىستەگى – «كەتبۇعا بابامىزعا ەسكەرتكىش ورناتۋ» قاجەتتىگىن سوناۋ جىلدارى «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە كوتەرگەن الديار اۋباكىروۆتىڭ باستاماسى قۇپتارلىق ەدى.

شەت ەلدىڭ عالىمدارى، قالامگەرلەرى ەسڭمڭن كىتاپتارىنا ەنگىزگەنىنە قۋانۋىمىز كەرەك. ويتكەنى ول كەزدە ءبىز زامان اۋجايىنا الاڭداپ ونى لايىقتى قۇرمەتتەي الماعانىمىز شىندىق قوي.

ل. گۋميلەۆ: «XII عاسىرداعى بىردەن-ءبىر كەمەڭگەر قولباسشى  –  كەتبۇقا»، – دەپ جازعانى ءۇشىن (ل. گۋميلەۆ، «چەرنايا لەگەندا» كىتابى، 56-بەت) وعان العىستىڭ ورنىنا «كەزىندە «بۇعا» دەپ جازۋىڭ كەرەك ەدى» دەۋىمىز بىزگە لايىقسىز بولار.

ۇلى بابامىز جايلى دەرەكتى تۇرسىن جۇرتباي «دۋلىعا» ء(ىى توم), «كەتبۇقا»، مۇحتار ماعاۋيننىڭ «قوبىزدىڭ سارىنى» كىتاپتارىندا جانە زەرتتەۋشى عالىمدار شاكارىم قۇدايبەردىۇلى، مۇحامبەتجان تىنىشپاەۆ، اقسەلەۋ سەيدىمبەك، ت.ت. ەڭبەكتەرىنەن ايقىن اڭعارامىز.

– بۇگىنگى زيالى قاۋىم، ونەر يەلەرى، قالام ۇستاعان جاستار كەتبۇعادان قانداي ۇلگى-ونەگە الۋى ءتيىس دەپ ويلايسىز؟

– اباي اتامىز: «بولماساڭ دا ۇقساپ باق» دەمەي مە، كەتبۇعا ناعىز «سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلى ازامات». ەل بيلىگىن ارالاسۋ، قامقور ابىز بولۋ، دومبىرا مەن قوبىزدا ەلىنىڭ زارىن داستانعا اينالدىرۋ، ت.ب. ونەرى كىمگە دە بولسا ۇلگى ەمەي نە؟ ءالى دە قاراستىرىپ زەرتتەسە، سان تاراۋ سىردىڭ بەتى اشىلار…

«كۇنى بۇگىنگە دەيىن كۇيشىلەر كەت-بۇعانىڭ جوشى ءولىمىن ەستىرتۋى دەپ «اقساق قۇلان، جوشىحان» اتتى كۇي تارتادى. قازاق شەجىرەسىنىڭ ايتۋىنشا، نايماننىڭ ءبىر بۇتاعى بالتالى – وسى كەت-بۇعادان تاراعان ۇرپاق. حالىق ولەڭدەرىندە كەت-بۇعا ەسكىدە وتكەن باتاگوي اقساقال رەتىندە ەسكە الىنادى…»، – دەيدى مۇحتار ماعاۋين «قوبىز سارىنى» ەڭبەگىندە. دۇرىس، بىراق كوپتەگەن دەرەكتەر كەتبۇعانىڭ باعانالى ەكەندىگىنە كۋالىك ەتەدى. جوشى ولىمىنە قاتىستى نۇسقانى اركىم ءار قيلى بايانداسا، ءبىزدىڭ ەلدىڭ كونە كوزدەرىنىڭ سارىنىمەن «قوبىز سارىنى» وتە ۇندەس كەلەرى انىق.  «الايدا تاريحتان بەلگىلى، شىڭعىسحاننىڭ ۇلكەن ۇلى جوشى اڭدا جۇرگەندە قازا بولعان. مازارى قاراعاندى وبلىسىنىڭ كەڭگىر وزەنىنىڭ بويىندا تۇر… الايدا ايتىلعان حيكايا پارسى تىلىندە جازىلعان «شادجارات ال-اتراك» (تۇرىك شەجىرەسى) اتتى كىتاپتا دا (حVع.) ۇشىراتامىز. مۇنداعى شىڭعىس حانعا جوشىنىڭ ءولىمىن ەستىرتۋشىنىڭ اتى – ۇلىع جىرشى (ۇلى جىرشى، ۇلكەن جىرشى)». (مۇحتار ماعاۋين «قوبىز سارىنى»، الماتى، «مەكتەپ»، 2003ج.،11-بەت). بۇل كونە شەجىرە كەتبۇعا بەدەلىن وسىرمەسە، كەمىتپەيدى. ونىڭ ەلىمىزدىڭ ۇلى جىرشى، ۇلىق بي بولعانى ايان. مۇحتار اعانىڭ دا سول ءۇشىن كەلتىرگەنى بەلگىلى. ءبىر عانا ايىرما، قلىتاۋ ەلىندە ساقتالعان نۇسقالاردا حان  قازاسى دومبىرامەن ەستىرتىلدى دەيدى. «قوبىز سارىنى»  قوبىزدى العا تارتادى. ۇلى كۇيشىنىڭ قوبىزدى دا، دومبىرانى دا كۇڭىرەنتكەنىنە داۋ بار ما؟ ويتكەنى، ەل باسىنا قاتەر ءتونىپ،  تۇتاس دالا ازا تۇتتى ەمەس پە؟

وسىندايدا قازاق ۇلتتىق مۋزىكا اكادەمياسىنىڭ ۇستازى-كۇيشى جانعالي ءجۇزبايدىڭ: «كۇي شەجىرەسىن بىلمەي تارتۋ دومبىراشىنى جارعا جىعادى، – دەگەنى ەسكە ورالادى.  – قازاق «كۇي يەسى – قورقىت» دەيدى، وعىز تايپاسىنان شىققان بابامىز كۇي اتاسى بولىپ ەسەپتەلەدى. «كۇي اتاسى – كەتبۇعا» دەگەن دە ءسوز بار. قورقىتتىڭ زامانى ءحى-ءحىى عاسىر بولسا، كەتبۇعانىڭ زامانى ۇلىتاۋعا جوشى ۇلىسىنىڭ، شىڭعىس حاننىڭ دەشتى قىپشاق دالاسىنا كەلۋىمەن تۇستاس جىلدار. وزدەرىڭىزگە ءمالىم، پالەستيناعا دەيىنگى جورىققا قاتىسقان كەتبۇعا بي، ابىز، كۇيشىدان «اقساق قۇلان» دەگەن كۇي قالدى. بۇل – التىن وردا كەزەڭ».

وسى ويلار جەلىسىن تۇيىندەي كەلىپ جانعالي: ءار كۇيدىڭ استارىندا «رۋحىڭدى جوعالتپا، ەلىڭ مەن جەرىڭدى مەنشە ءسۇي» دەگەن وسيەت بار. مارقۇم اقسەلەۋ اعامىز «كۇي دەگەن – ادامنىڭ كۇيىنۋى» دەپ ايتۋشى ەدى. دەمەك، كۇي – كۇيىكتەن شىعادى. قورقىتتىڭ زامانىن الىڭىز، كەتبۇعا، اسانقايعى، تاتتىمبەتتىڭ «بەس تورەسىن» الىڭىز، قايسىسى بولسا دا زار توككەن كۇيىنىشتەن شىققان»، – دەيدى. شىندىعىندا كۇيشى – قاراپايىم جاندار ەمەس ءار كەزەڭ، ءار ءداۋىردىڭ تاريحىن كۇيمەن جازىپ قالدىرعان ءىرى تۇلعالار. ەندەشە ولاردىڭ كۇيلەرىنە دە، ەسىمدەرىنە دە قۇرمەتپەن قاراي ءبىلۋىمىز قاجەت.

ەل اۋزىنداعى، عالىمدار زەرتەۋلەرى مەن ءتۇرلى باسىلىمداردى ماقالالاردىڭ ىشىندەگى ءتۇيىندى جيىنتىقتاي كەلە، كوكەيگە قونىمدىسى «كەرەي» اقپاراتتىق پورتالىندا جاريالاناعان «كۇي اتاسى – كەتبۇعا» دەگەن مۇرات ابۋعازىنىڭ ماقالاسى. سوعان دەن قويامىن. «قازاق تاريحىندا كەتبۇعانىڭ ەسىمى قابىرعالى بي، ەرجۇرەك باتىر، داۋلەسكەر كۇيشى رەتىندە بەلگىلى. ايگىلى «اقساق قۇلان» كۇيىنىڭ اۆتورى. وسى ۋاقىتقا دەيىن كەتبۇعانىڭ ءومىر سۇرگەن كەزەڭى جونىندە ءارتۇرلى دەرەكتەر ايتىلىپ كەلەدى. بەلگىلى عالىم-زەرتتەۋشى اقسەلەۋ سەيدىمبەكتىڭ «قازاقتىڭ كۇي ونەرى» اتتى ەڭبەگىندە: «اتادان بالاعا جالعاسىپ جەتكەن اۋىز اڭگىمەدە دە، جازبا دەرەكتەردە دە كەتبۇعا شىڭعىس حاننىڭ زامانداسى رەتىندە ءمالىم. ياعني، شامامەن 1150-1230 جىلدار ارالىعىندا عۇمىر كەشكەن ادام. اۋىزشا-جازباشا دەرەكتەردە كەتبۇعا ۇلى جىرشى، داۋلەسكەر كۇيشى، كورىپكەل باقسى، تىپتەن شىڭعىس حاننىڭ حات تانىعان شەجىرەشىسى رەتىندە باياندالادى»(ا.سەيدىمبەك،  «قازاقتىڭ كۇي ونەرى»، مونوگرافيا، استانا: كۇلتەگىن، 2002.جىل) دەلىنگەن. وسى مالىمەت ەنتسيكلوپەديادا، باسقا دا دەرەككوزدەردە  ءجيى ۇشىراسادى.تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور مۇحتارحان ورازبايدىڭ «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ 2007 جىلدىڭ قاراشا ايىنىڭ № 45 سانىندا «كەتبۇعا كۇيشىنىڭ تاريحي سۋرەتى تابىلدى» اتتى ماقالاسىنداعى دەرەكتەر قازانى قوبىزبەن ەستىرتكەن دەگەن ءبىر جاقتى تۇجىرىمدى وزگەرتىپ، كەتبۇعانىڭ دومبىراشى ەكەندىگىن ايعاقتاي ءتۇستى. ال، قازاق دالاسىندا ساقتالاعان اڭىزدا كەتبۇعانىڭ ەسىمى ايگىلى «اقساق قۇلان» كۇيىمەن تىعىز بايلانىستى بولىپ كەلەدى. «اقساق قۇلان» دەسە – كەتبۇعانىڭ، كەتبۇعا دەسەك – «اقساق قۇلاننىڭ» قوسارلانا ايتىلاتىندىعى بەلگىلى. قاھارلى شىڭعىس حاننىڭ زامانىنىڭ ءتىرى كۋاسىندەي بولىپ جەتكەن «اقساق قۇلان» قازاقتىڭ كۇي تاريحىنداعى ەسكى كۇيلەردىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى. كۇيدىڭ اڭىزى بويىنشا شىڭعىس حاننىڭ بالاسى جوشىنىڭ قازاسىن ەستىرتۋگە بايلانىستى بولسا، كەيدە جوشى حاننىڭ بالاسى اڭ اۋلاپ ءجۇرىپ مەرت بولعاندا وسى قايعىلى حاباردى كۇيمەن ەستىرتكەن بولىپ ايتىلادى. كورشىلەس قىرعىز حالقىندا «كەتبۇقا» دەگەن ەلدىك كۇي بار جانە كۇيدىڭ اڭىزىندا شىڭعىس حاننىڭ بالاسى جوشى حاننىڭ ءولىمىن كۇيمەن ەستىرتكەن دەپ كەلەدى. «اقساق قۇلان» كۇيىنە قاتىستى ماڭعىستاۋلىق كۇيشى مۇرات وسكەنباەۆتىڭ ايتۋى بويىنشا اڭىز بىلايشا باياندالادى:

«بۇرىنعى وتكەن زاماندا جوشى دەگەن حاننىڭ قىرىق جىگىتكە كەلىپ:

– ءۋازىردىڭ ايتقان جەرىنە ءبىز دە بارىپ، كوزىمىزبەن كورىپ قايتايىق، –  دەيدى. قىرىق جىگىتتى كوندىرىپ، قۇلان جايىلىپ ءجۇر ەكەن. حاننىڭ بالاسى قىزىل شەكپەنىن كيىپ، مىلتىعىن قولىنا الادى دا، قۇلاندارعا قاراي جۇرەدى. سوندا كوپ قۇلاننىڭ ىشىنەن ءبىر اقساق قۇلان ۇيىرىنەن ءبولىنىپ شىعىپ، وداعايلاپ كەلىپ جەر تەبىنىپ، پىسقىرىپ قالعاندا اينالانى قاپ-قاراڭعى تۇمان باسىپ كەتەدى. مەرگەندەر ءبىر-بىرىنەن كوز جازىپ قالادى. ءبىر كەزدە تۇماننىڭ اراسىنان: «قۋ شاقايلىدان قاشا جۇرىڭدەر، قىزىل شەكپەندىنىڭ ءۇستىن باسا جۇرىڭدەر» دەگەن ءبىر داۋىس ەستىلەدى. جىگىتتەر تۇمان سەيىلگەننەن كەيىن قاراسا، قۇلاندار دا، حاننىڭ بالاسى دا ءىزىم-عايىم جوق بولىپ شىعادى. ولار ءۇش كۇن بويى ىزدەپ ءجۇرىپ حان بالاسىنىڭ جالعىز شىناشاعىن تاۋىپ الادى. ۇستىنەن شۇبىرىپ وتكەن كوپ قۇلان ونى تاپتاپ كەتكەن ەكەن. مەرگەندەر ەلگە كەلەدى. بالاسىن جوعالتقان حان قايعىدان قان قۇسىپ، باسىن كوتەرمەي جاتىپ قالادى.

– كىمدە-كىم مەنىڭ الدىما بالاڭ ءولدى دەپ كەلەتىن بولسا، سونىڭ قۇلاعىنا قورعاسىن قۇيامىن، – دەپ جارلىق ەتەدى. مۇنى ەستىگەن حالىق حانعا بالاسىنىڭ ءولىمىن ەستىرتۋگە قورقادى.  ءسويتىپ، ەل-جۇرت مۇنىڭ ەش امالىن تابا الماي، دال بولادى. سوندا نوعايلىدان شىققان كەربۇقا دەگەن دومبىراشى تاۋەكەلگە بەل بۋىپ، حان سارايىنا كەلەدى. ول كەلە دومبىراسىن تارتا باستايدى. سوندا دومبىراعا العاش سالعانى قۇلاننىڭ ءجۇرىسى ەكەن. حان باسىن كوتەرمەستەن جاتا بەرەدى. دومبىراشى ءارى قاراي تولعايدى. دومبىرا «بالاڭ ءولدى، جوشى حان» دەپ كۇڭىرەنەدى. سوندا حان باسىن كوتەرىپ الىپ:

– ءاي، سەنىڭ تارتار كۇيىڭ ەمەس، مەنىڭ ەستىر كۇيىم ەمەس ەكەن بۇل، «بالاڭ ءولدى، جوشى حان» دەپ تۇر عوي مىنا كۇي، – دەيدى. سول ۋاقىتتا كەربۇقا:

– تاقسىر-اي، بالاڭىزدىڭ ولگەنىن وزىڭىزدەن ەستىپ تۇرمىن، – دەيدى. (رايىمبەرگەنوۆ ا، امانوۆا س. «كۇي قاينارى»، الماتى: ونەر، 1990 جىل).

ءبىزدىڭ بالا كەزىمىزدەن ەستىپ وسكەن اڭىز دا وسىلاي دەيتىن. ءتىپتى قۋمولا وزەنى بويىنداعى يتتۇمسىقتاعى مولانى دا «بالانىڭ مولاسى» دەيتىن. ايىرما كەتبۇعا اتاۋىندا. بىراق ول عىلىمي تۇجىرىم ەمەس، اڭىز جەلىسى عوي.

– ءسىز، كەتبۇعا تاريحى كۇردەلى،  قۇپياسى مول جۇمباق جان دەيسىز، وعان قانداي دالەلىڭىز بار؟

– «اقساق قۇلان» كۇيىنىڭ استارىندا نە بار، شىندىق قايسى، جوشىحان ءولىمىنىڭ سىرى نەدە؟ – دەگەن ساۋالدار اشىق كۇيىندە قالىپ كەلەدى. كەتبۇعانىڭ اكەسى تۋرالى دا داۋلى پىكىرلەر قالىپتاسۋدا. دەمەك، سول كەزەڭنىڭ قۇپياسى كومۋلى قالپىندا جاتىر.

تاريحي دەرەكتەر بويىنشا «التىن توپشى» كىتابىندا: «1223 جىلدارى ورتا ازيا ەلدەرىن شىڭعىسحان وزىنە تۇگەلدەي قاراتىپ سامارقاند قالاسىندا تۇرادى.ءۇش ۇلىن جيناپ، اقىلىن ايتىپ، مونعول ۇستىرتىنە قايتىپ كەتۋدىڭ قامىنا كىرىسەدى. سول كەزدە، ۇلكەن ۇلى جوشى قايتىپ كەلمەي قويادى. شىڭعىسحان اشۋ شاقىرىپ، جوشىنى شاقىرىپ كەلۋگە ءۇش دۇركىن شابارمان جىبەرەدى. بۇل ەكى ارادا جوشى اڭ اۋلاپ ءجۇرىپ توسىننان مەرت بولادى. جوشىنىڭ ءولىمىن ەشكىمنىڭ شىڭعىسحانعا ەستىرتۋگە جۇرەگى داۋالامايدى. وسى كەزدە اتاعى جەر جارعان كۇيشى كەتبۇعا «مەن جوشىنىڭ ولگەنىن ۇلى حانعا ەستىرتەم» دەيدى. سول بويىنشا، قاھارلى شىڭعىسحاننىڭ الدىنا بارىپ «اقساق قۇلان» اتتى كۇيىن شەرتىپ بەرەدى»، – دەپ جازادى. دەمەك، كۇي اڭىزىندا دا، تاريحي دەرەكتىڭ اراسىندا اسا الشاقتىق جوق، ورتاق سارىن شىڭعىسحاننىڭ بالاسى جوشىنىڭ قازاسىن ەستىرتۋگە بايلانىستى بولىپ كەلەدى. «اقساق قۇلان» كۇيى قازاقستاننىڭ التاي مەن ماڭعىستاۋ تۇبەگىنە دەيىنگى بايتاق دالادا دەرلىك تارتىلىپ كۇنى بۇگىنگە دەيىن جەتكەن. مونعوليانىڭ بايان-ولگەي قازاقتارىندا، ەلىمىزدىڭ شىعىس قازاقستان، سەمەي، سىر بويى، اقتوبە، ورال، اتىراۋ، ماڭعىستاۋ وڭىرلەرىندە «اقساق قۇلان» كۇيىنىڭ بىرنەشە نۇسقالارى بار. كۇي تەرىس بۇراۋدا (كۆينتا) ورىندالادى. كەتبۇعانىڭ ءوزىنىڭ تارتقان نۇسقاسى ءدال سول قالپىندا جەتتى دەۋ قيىن. قازاق كۇيلەرىنە ءتان يمپروۆيزاتسيالىق ءۇردىس ءتان ەكەندىگىن ەسكەرەتىن بولساق، 800 جىلدا كۇيدىڭ ءتۇرلى نۇسقالارىنىڭ پايدا بولۋىن تابيعي قۇبىلىس دەپ قاراعان ءجون. بىراق ءبىر نارسەنىڭ باسى اشىق، ول «اقساق قۇلان» كۇيىن العاش شىعارىپ، ورىنداعان كەتبۇعا ەكەندىگى انىق. تارباعاتايلىق دومبىراشى باعانالى ساياتولەكوۆتىڭ، سىر بويىنىڭ كۇيشىسى ءنابي جالىمبەتوۆتىڭ، ماڭعىستاۋلىق كۇيشى مۇرات وسكەنباەۆتىڭ ورىنداۋىنداعى «اقساق قۇلان» كۇيىندەگى ورتاق سارىن «بالاڭ ءولدى، جوشى حان» –  دەپ كەلەتىن ەستىرتۋ رەتىندە دومبىرانىڭ سويلەيتىن تۇسى. دەي تۇرعانمەن دە، دومبىرشى قامبار مەدەتوۆتىڭ جەتكىزۋىندەگى نۇسقاسىن ايرىقشا ايتۋعا بولادى.

الەمدىك ەنتسيكلوپەديالاردا جانە عالامتوردا كەتبۇعا بابامىز جايلى ماعلۇماتتار كوپتەپ كەزدەسەدى. الايدا، قايدا جەرلەنگەنى تۋرالى ەشقانداي دەرەك جوق. سويتە تۇرا، نەگە ەكەنى بەلگىسىز ءماز بىرەۋلەر «كەتبۇعانىڭ اكەسى جوشى ماڭىنداعى كونە مازارداعى دومباۋىل» دەگەن دولباردى تىقپالاپ ءجۇر. ونىڭ نەگىزسىز ەكەنىن، ءارى دومباۋىل تۋرالى وي-تۇجىرىمىمدى، ياعني ول مازارداعى تۇلعا تۇرىك قاعاناتىنىڭ ءۇشىنشى قاعانى مۇقان قاعان بولۋى مۇمكىندىگىن «يماندىلىق كەڭىستىگى» كىتابىمدا تاراتىپ جازعانمىن. مەنى ەلەڭ ەتكىزگەن دەرەكتىڭ ءبىرى – كامال ابدراحمانوۆتىڭ «حان باتىرى قاراكەرەي قابانباي» دەگەن كىتابىنداعى «مۇسا پايعامباردىڭ ءمىناجاتحاناسىندا اپ-انىق، ايقىن دا اشىق تۇردە «1249-1260. كەتبۇقا» دەپ جازىلعانى، ياعني ون جىل سول ەلدە بيلىك جۇرگىزگەنى، كەتبۇقا نوياننىڭ يزرايل ەلىنىڭ تاريحىنان ورىن العانى.

ەل ىشىندەگى ءۇستىرت ويلاپ، جەڭىل مىنەزدىلىك پەن داڭق قۇمارلىققا سالىنعىسى كەلگەندەردىڭ ءبىرى ويلاپ تاپقان «كەتبۇعانىڭ اكەسى – دومباۋىل» ەكەن دەگەن قاۋەسەت تاراعانىن جوعارىدا ايتتىق. ونى ءماز بىرەۋلەر شىندىق رەتىندە قابىلداپ، باسپاسوزگە جاريالانعان فاكتىلەر دە كەزىگۋدە. بۇل جاڭىلىس تۇسىنىك ن.مىڭجاننىڭ «قازاقتىڭ قىسقاشا تاريحى» كىتابىنداعى: «تەرىس تاڭبالى تايپاسىنىڭ اتى – دومباۋىل ەكەن» دەگەنىن تەرىس پايىمداۋدان تۋعان سىڭايلى…

«ۇلان ەسىمى – ۇلاعات بەسىگى» انىقتامالىقتا: «1236 جىلى كەڭگىر وزەنىنىڭ بويىنداعى مەكەنىندە جارىق دۇنيەمەن حوش ايتىسىپتى»، «جەزقازعان قالاسىنان 54 شاقىرىم جەردە… وسى كەسەنەدە جاتقان ادام  – سەرىكبايۇلى دومباۋىل… تاريحي تۇلعا»، «كەت-بۇقا بي شامامەن 1194-1195 جىلدارى… دۇنيەگە كەلگەن. دومباۋىل ءبيدىڭ ەكىنشى ۇلى»، –  دەپ جازادى.

كەتبۇعانىڭ باعانالى ەكەنىنە داۋ جوق، ايتسە دە، ونىڭ اكەسى «دومباۋىل» ەكەنى زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى. باسقانى ايتپاعاندا، كەتبۇعا زامانىندا دومباۋىل كەسەنەسى قاسقايىپ تۇرعانى قايدا! ول كونە زامان كۋاگەرى – تۇركى قاعاناتى كەزىندە بوي كوتەردى ەمەس پە؟! ول تۋرالى تاريحي نەگىزدەرگە سۇيەنىپ ەرتەرەكتە مەن دە «يماندىلىق كەڭىستىگى» كىتابىمدا ءوز پىكىرىمدى كەڭەيتە جازعانمىن. سوندىقتان قىسقاشا اتاپ كەتكىم كەلگەنى قويشىعارا سالعارين زەرتتەۋى اقىلعا قونادى. بۇل ويدى ش. ءۋاليحانوۆ، ءا. مارعۇلان، ت. جۇرتباي، ت.ب. عالىمدار سارالاپ، قيسىندى پىكىر قالدىردى. سوندىقتان دومباۋىل كەسەنەسى ءبىرىنشى شىعىس تۇرىك قاعاناتىنىڭ ءۇشىنشى قاعانى – مۋگان، ياعني مۇقان قاعان قۇرمەتىنە تۇرعىزىلسا كەرەك.

ابىلعازى ءباھادۇر-حان «تۇرىك شەجىرەسىندە» موڭعولداردىڭ (سيۋڭنۋلاردىڭ) تۇرىك مەملەكەتىنەن ءبولىنىپ، جەكە حاندىق رەتىندە ءومىر سۇرە باستاۋىنىڭ تۇرىكتىڭ الانشا حانىنىڭ تۇسىندا بولعانىن، ولاردىڭ ەرتاعى مەن كەرتاعىنى جايلاپ، قىستا سىرداريا مەن قاراقۇمدى مەكەندەگەنىن جازاتىنى بار عوي. تۇرىك قاعاناتىنىڭ ىرگەسىن قالاعان، شاڭىراعىن كوتەرىپ، ايبىنىن اسىرعان العاشقى قاعاندار – بۋمىن قاعان، ءىستىمي قاعان، مۇقان قاعاندار مەن قورقىت اتانى ونىڭ زامانداستارى بولعان اڭىز كەيىپكەرلەرىن تاعدىرلاس، سىرلاس ەتۋى دە مۇمكىن عوي. مىنە، ءبىز ەندى وسى ماسەلەگە زەر سالماقپىز. قورقىت اتانىڭ تۇستاسى، زامانداسى بولعان – دومباۋىل كۇيشى، مەرگەن. ال «تاستان ءورىپ جاساعان بيىك دىڭ ارحيتەكتۋراسىنىڭ ءجيى كەزدەسەتىن جەرى ورتالىق قازاقستان، ونىڭ ىشىندە ۇلىتاۋ اۋدانى… ەڭ ساۋلەتتى دىڭ – دومباۋىلدىڭ كەشەنى…» ء(ا.مارعۇلان). ول جوشىحان كۇمبەزىنىڭ ىرگەسىندە تۇرعانى انىق. دومباۋىل ەسىمى، وقيعاسى قۇلانعا قاتىستى ءوربىپ، ءار ساققا جۇگىرەدى. ال، قاي قازاق، قاي حان، قاي قاعان يت جۇگىرتىپ، قۇس سالىپ، ساياتكەرشىلىك قۇرمادى؟ «كەنتاۆرلار» – ارعىماقپەن جەلدەي ەسۋىمەن، اساۋدى باس ۇيرەتۋىمەن، تاعى جىلقى، قۇلاندى قولعا ۇيرەتۋىمەن ەرەكشەلەنەدى ەمەس پە؟ دەمەك، سوناۋ ساق، عۇن، تۇرىك، قازاق ءداۋىرى دە ات-تۇلپارسىز بولعان ەمەس. دەمەك، دومباۋىل ەسىمىن شىڭعىسحان مەن جوشىحان داۋىرىنەن ءارى اپارعانىمىز ءجون بولار. سەبەبى جوشىحاندى قۇلان شايناپ ولتىرۋىنە بايلانىستى دومباۋىل «قۇل-ساقشى» انت-سۋ ءىشىپ، «قۇلاندى قىرىپ» تاستاۋى اقىلعا سىيىڭقىرامايدى، سول «قىزمەتى ءۇشىن» ءVىىى-ءىح عاسىردا قالاقتاستان «كەشەنە تۇرعىزۋى» قيسىنعا كەلمەيدى جانە ونى «قۇلدىڭ تامى» دەسە جاراسپاس پا؟

وسى رەتتە عالىم تۇرسىن جۇرتباەۆتىڭ «كەتبۇقا» تاريحي افساناسىنداعى مىنا ءبىر جولدار نازارعا ىلىگەدى. «… سول جوشىحان مازارىن ولگەننەن كەيىن دە قورعاپ جاتقىسى كەلگەندەي، ءدال جانىندا دومباۋىلدىڭ كەشەنى اسقاقتايدى». بۇل اتالمىش دىڭنىڭ بۇرىننان بار ەكەنىن قۋاتتاعان تاعى ءبىر ءىرى عالىمنىڭ پىكىرى. سوندىقتان ءدال بەرىلگەن باعا ىسپەتتەس. نەگە دەسەڭىز؟ جوشى تاعدىرى – قيىن دا كۇردەلى تاعدىر. ول شىڭعىس قاعاننىڭ ۇلكەن ۇلى بولا تۇرا، قاعاندىققا، مۇراگەرلىككە ىلىكپەگەن، ءىشى شەرگە تولى، سويتە تۇرا، ءبىرتۇتاس قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزىن سالۋشى، تاريحي تۇلعا، جۇمباق تۇلعا. ال، سونىڭ ناق جانىندا جۇرگەن دەشتى كىپشاقتىڭ ۇلىق ءبيى كەتبۇعا بولسا، شىڭعىس قاعاندى، تاق مۇراگەرى وگەدەي، موڭكە قاعاندى كوزىمەن كورگەن، قاي قايسىسىنىڭ دا ىشقۇسا سىرلارىن بىلگەن جان. سوندىقتان دا ول جوشىحاننىڭ رۋحاني  جانىن ۇقتى، ەكەۋى بىرلەسە ەل مۇددەسىنە حال-قادىرىنشە قىزمەت ەتتى. اجالدى دا ات ۇستىندە، «قۇلان قۋعان – ساياتشىلىق كەزىندە» قارسى الاتىنىن كەتبۇعا بىلگەن. قاھارلى قاعانعا كوڭىل ايتۋعا – «اقساق قۇلان» كۇيىن ارنادى. بۇل دا دوسى، بالكىم، قۇرداسى، سىرلاسى جوشىعا دەگەن قۇرمەت، ماڭگى مۇرا، سول سياقتى 1228 جىلى «…كەلەر جىلى جازدا جوشىحانعا كەڭگىر وزەنى بويىندا كۇمبەز سالدىرعانى انىق».

وسى جەردە ءسال شەگىنىس جاساپ وي جۇگىرتەر بولساق، قادىرى «وتكەن حاندى الاشاحانداي ارداقتىمىزدىڭ قاسىنا جەرلەپ، كۇمبەز ورناتۋدىڭ ورنىنا («كەيىن دومباۋىل قۇل-مەرگەندى اكەلىپ كەسەنە سالارمىز» دەيتىندەي) كەمەڭگەر كەتبۇعا اقىلىنان اۋىسقان با؟» دەگەن كۇدىك كالماس ءۇشىن وي بەزبەنىنە سالعان ءجون. مۇندا باسقا ءبىر تەرەڭ سىر بولسا كەرەك. سونداي-اق، «كەتبۇعا ابىزدى ىلگەرى-كەيىنگى ءداۋىر ەستەلىگىنەن، حان، قاعان ومىرىنەن حابارسىز بولعان» دەپ تۇجىرىم جاساۋعا حاقىمىز بار ما؟ – دەگەن ساۋال دا بوي كوتەرەدى. ونىڭ سوناۋ زاراتۋشترا، تۇمان، مۇدە، بۋمىن، ىستەمي، مۇقان قاعاندار ومىرىنەن، مول دەرەگىنەن بەيحابار بولۋى مۇمكىن ەمەس. ويتكەنى ونىڭ ساناسىندا كۇلتەگىننىڭ ارعى-بەرگى تاريحى سايراپ تۇر. ول تاتا-تۇنعانى تەكتەن تەك جاقىن تۇتىپ، شىڭعىسحان توڭىرەگىنە اكەلگەن جوق. بۇعان داۋ بار ما؟ ال، حات تانىعان  كوزى اشىق بۇل بابالارىمىز الەمدى تاڭقالدىرسا، كەتبۇعا ساۋاتسىز ەدى دەۋگە اۋىز بارا ما؟ «قازاقتىڭ قىسقاشا تاريحى» كىتابىندا اتاقتى بىلگىر ن.مىڭجان: «توعىز تاڭبالى نايمان دەگەنىنە قاراعاندا، بۇرىن وسى رۋلاردىڭ بارلىعىندا دا ايىرما تاڭبا بولعان سياقتى، شەجىرەشىلەر: «تەرىس تاڭبالى تايپاسىنىڭ – اتى دومباۋىل» ەكەن، نايماننىڭ نوقتا اعاسىمىن دەپ، باسقا نايمان تايپالارىنا (سەگىز تايپاعا) تاڭبا ۇلەستىرىپ، وزىنە تاڭبا جەتپەي قالعاندىقتان… تەرىس تاڭبالى اتالىپتى»، – دەپ جازادى. مۇندا دا دومباۋىل تەگى تەرەڭنەن سىر تارتادى. وسىنىڭ ءبارىن كەتبۇعى بابا بىلگەن، ساناسىندا سان زەردەلەگەن. وسى ويلارىن ۇرپاققا ساباقتاۋدى ويلاعان. ۇلىتاۋ كيەسىن باعالاعان. دەمەك، دومباۋىل كەسەنەسى جوشىحانعا دەيىن بار، ونىڭ رۋحى «جوشىنى جەبەپ» ءجۇرسىن، تىرىسىندە قول جەتپەگەن تاق مۇراگەرلىگى، قاعاندىققا، باقيدا جەتسىن، – دەگەن نيەتپەن ادەيى اكەلىپ جەرلەگەن، كۇمبەز تۇرعىزعان. ءسويتىپ، دومباۋىل مەن جوشىحان كەسەنى «انسامبل» كۇرعان. «قورقىت جىرىنىڭ ءبىر تاراۋى – «دوقا قوجاۇعلى ەر دومرۋل». قازاق ءافسانالارىندا «توقاۇلى دومباۋىل، قيات تايپاسىنان». ء(ا.مارعۇلان).

سونىمەن دومرۋل – ديزابۋل – دومباۋىل كاعان ۇلىتاۋدا (جوشىحان كۇمبەزى ماڭىنداعى، سوناۋ زامانداعى دومباۋىل قالاسىنىڭ ماڭىنا) جەرلەنگەن دەۋگە تۇرارلىقتاي وي مەزگەيدى. البەتتە، بۇل ماسەلەنى تاريحشىلار تەرەڭدەتەر دەپ ەسەپتەيمىز.

ال، ءبىز ءوز تاراپىمىزدان ۇلىتاۋ توڭىرەگىندە نەبىر زاماننىڭ كۋاگەرى بولعان بالبال تاستار كوپ بولعانىن بىلەمىز، ونىڭ بەلگىلى ءبىر وقيعالار تۇسىندا ءار تاراپتان جينالىپ كەلگەن وكىلدەردىڭ ۇلى تۇلعا قۇرمەتىنە بەلگى رەتىندە قالدىرعانىنان دا حاباردارمىز. وسى حاقىندا دا بىرەر وي تاستاعىمىز كەلەدى. «مۇقان قاعاننىڭ الەمنىڭ تەڭ جارتىسىن جاۋلاپ الىپ، قىتاي، پارسى، ريم يمپەريالارىمەن ەلشى الماسقانى ءمالىم عوي. ولاي بولسا، دومباۋىل كەشەنى ماڭىنداعى ۇزىن-ۇزىن الىپ بالبال تاستاردى «كەزدەيسوق تاستار» دەپ ايتا الامىز با؟ ونداي كوزقاراس قالىپتاستىرۋ وبال بولماس پا ەكەن؟ اتى الەمگە ايگىلى قاعان دۇنيەدەن وتكەندە الەمنىڭ ءار تۇپكىرىندەگى مەملەكەتتەردەن كەلگەن ازا تۇتۋشىلاردىڭ قاعان قۇرمەتىنە بالبال تاس قاشاپ قويۋ داعدىسى بار ەمەس پە ەدى؟ ونىڭ مۇقان قاعاندار داۋىرىندە ءداستۇرلى جاعداي ەكەنى تاريحتان بەلگىلى. ءارى ۇزىننان-ۇزاق ساپ تۇزەگەن بالبال تاستار قاتارى سول ەلدەردىڭ سان مەجەسىن اڭعارتادى عوي». (ت. قۇلمانۇلى «يماندىلىق كەڭىستىگى»، 188-بەت).

دەمەك، كەتبۇعانىڭ اكەسىنىڭ اتى دومباۋىل ەمەس، باسى اشىق ماسەلە ول جوشىحان ماڭىنداعى كەسەنە يەسى ەمەس.

– كەتبۇعانىڭ دىنىنە قاتىستى قاراما-قايشى پىكىرلەرگە العاش تويتارىس بەرگەن،  شىنتۋايتىندا دۇرىس تۇجىرىم ايتقان عالىم كىم دەپ ويلايسىز؟

– اۋزىما العاش تۇسەرى عالىم – تۇرسىن جۇرتباي. نايمان تايپاسى جات دىندە دەگەن ۇعىمدى «تاريحقا تاڭبا» باسقانداي شەگەلەگەن ساياسات سالقىنى ونىڭ اق-قاراسىنا زەر سالۋعا مۇمكىندىك بەرەر ەمەس. ول «سولاي عوي» دەپ، الدەقاشان جازىلىپ كەتكەن جازبالاردى الدىڭا توسا بەرەدى. مۇنداي سوراقىلىقتىڭ ءبىر كورىنىسى رەتىندە كەڭەس كەزىندە انگە قوسقان «اق كوگارشىن» ءانىن اتاۋعا بولادى. ونى كوكەيىمىزدە «وشىرىلمەستەي» جاتتاپ، «بەيبىتشىلىك» سيمۆولى رەتىندە ءون بويىمىزعا «ءسىڭىرىپ» الدىق. ونىڭ «قاسيەتتى يسا پايعامباردىڭ كوككە ۇشقان رۋحى» دەپ بىلەتىن حريستيان ءدىنىنىڭ سيمۆولى ەكەنىندە قايسى ءبىر قازاقتىڭ ەش شارۋاسى جوق. تاريحتى مۇنداي بۇرمالاۋ، تاريحي تۇلعانىنىڭ «ءوڭىن اينالدىرۋ كىمگە ءتيىمدى؟» دەگەنگە وي جۇگىرتۋگە كەيدە «ۋاقىتىمىز بولماي جاتادى-اۋ!» دەيمىن. سونىڭ ءبىر مىسالى 2005 جىلعى «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ قاراشا ايىنداعى سانىندا جاريالانعان «قۇلاگەر تراگەدياسى: قاۋەسەت پەن قيانات» ماقالاسىندا دا كەلتىرىلەدى:

«اقان مەن قۇلاگەر تراگەدياسىندا  دا تاپتىق تاريحتىڭ سوراقى ىزدەرى سايراپ-اق جاتىر. الايدا، ساناعا سىڭىرىلگەن تۇجىرىمدارى وزگەرتە قويۋ، ميدان سىلىپ تاستاۋ وتە قيىن. ءيا، «موتسارتتى، سالەري، پۋشكيندى – دانتەس، قوزىنى – قودار، تولەگەندى – بەكەجان ءولتىردى» دەيمىز. الايدا اڭىز وزىنشە، اقيقات وزىنشە ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. ال اۋىز ادەبيەتى دەگەن قۇدىرەتتىڭ كۇشىنە ەشكىم توتەپ بەرە المايتىن. تاريح بەيباق: «تولەگەندى ولتىرگەن بەكەجان ەمەس، قارابالتا دەگەن قاراقشى، بەكەجان جىبەكتىڭ رۋلاس اعايىنى، اعاسى» دەپ قانشاما زار قاقساسا دا «قىز جىبەك» داستانى، «قىز جىبەك» وپەراسى مەن كينوەپوپەياسى وعان قۇلاق اسا المادى. ويتكەنى تاريح اڭىز بەن اقيقات قوسپاسى ارقىلى ءتۇزىلىپ، ميلليوندار ساناسىنا ءسىڭىپ ۇلگەردى. ال كورول سارايىنىڭ باس كونتسەرتمەيستەرى بولعان سالەريدىڭ «موتسەرتتى ۋ بەرىپ ولتىرگەنىن» ەشكىم ەشتەڭەمەن دالەلدەي العان جوق. «سولاي ەكەن» دەلىنۋى مۇڭ ەكەن، تۇجىرىم تاس-ءتۇيىن جاسالىپ، تارادى دا كەتتى. قۇلاگەردىڭ ءولىمى دە سونداي»، – دەپ جازادى الگى ماقالا اۆتورى سەرىكباي الپىسۇلى. بىراق…

دەگەنمەن قازىرگى ەگەمەن ەلدىڭ تاريحي ماسەلەدە دە ءوز تۇجىرىمى بولۋى كەرەك. مۇراعات دەرەكتەرى قانشا قاجەت دەسەكتە، وندا دا ءار كەزەڭنىڭ ءوز ساياسات سالقىنى ساقتالادى. ول شىندىق.

باعانالى كونە زاماننان-اق ىرگەلى ەل ەكەنى ءمالىم. ونىڭ قاس  باتىرلارى حالىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ ەرتەدەن-اق كەيىپكەرى بولعان. شوقان ءۋاليحانوۆ، الكەي مارعۇلان زەرتتەۋ-ەڭبەكتەرىندە «ماناس» جىرىنداعى ەر قوساي، ەر ءۇربىنىڭ شىققان تەگى نايمان، ونىڭ ىشىندە ۇلىتاۋ، كىشىتاۋ بويىن جايلاعان باعانالى ەكەندىگى دالەلدەگەن. قۇلاعۋ اسكەرىنىڭ  قۇرامىندا اتى مەن اسپابىنا دەيىن جەز قۇرسانعان، جەز وقتى باعانالى باتىرلارى بولەك جۇرگەنىن تاريح شەجىرەسى جازىپ كەتكەنى ءمالىم. العاش رەت باتىستاعى قوقان حاندىعىن باسىپ العان دا باعانالى اسكەرى، كەتبۇعا قولى ەكەنىن ەكىنىڭ ءبىرى بىلە بەرمەيدى.

قۇتىزدىڭ قولىنا تۇسكەن دەشتى قىپشاقتىڭ ۇلىق ءبيى كەتبۇعاعا قۇرمەتپەن قاراعان بەيبارىستىڭ دۇشپاننان كەك العانى ءمالىم. سوندىقتان دا ول اراعا ۋاقىت سالىپ اتامەكەنمەن بايلانىس ورناتتى. دەمەك، كەتبۇعا ۇرپاعىنا دا قولىنان كەلگەنىنشە قولعابىسىن ايامادى دەگەن ءسوز. سونىڭ ارقاسىندا ولار دا تارشىلىق كورە قويماعان دا بولار. «نايماننىڭ ءبىر بالاسى – باعانالى» شەجىرەسىنىڭ 4-بەتىندە: «نايمانبايدان – ەل اتا – سەرىكباي – كەتبۇعا – قىزعىش، قۇسشا»، – ەكەندىگى تارقاتىلعان.  تاريحتىڭ قاتال ۇكىمى بابالاردىڭ ۇرپاقتارىن نەبىر قيىن-قىستاۋ زاماننىڭ سىناعىنا سالعاندىقتان ۇزىكتىڭ ورىن الۋى زاڭدىلىق. سول ۇزىكتى جالعاستىرۋدا ۇلاندىقتار جيناعان كەتبۇعا ۇرپاقتارى جايلى دەرەكتەرگە ريزاشىلىعىمدى بىلدىرەمىن. ماعان «ۇلان ەسىمى – ۇلاعات بەسىگى» كىتابىن تارتۋ ەتكەن قازاق سسر-نىڭ ەڭبەگى سىڭگەن ءارتىسى، پروفەسسور بەكبولات بايساعاتوۆ بابالار ۇرپاعىن زەرتەۋدە سىڭىرگەن ەڭبەكتەرى تۋرالى تۇشىمدى اڭگىمەلەپ بەرگەن-ءدى. كىتاپتا كەتبۇعادان تاراعان باتىر بابالار مەن مامبەت بي، اقتانا بي، بوقباسار بي، ءبورى بي، شوقاي بي، رىسقۇل بي، احمەت-ءالى بي، ت.ب.، بىرقاتار ەسىمدەردىڭ كەلتىرۋى كوڭىلگە دەمەۋ. دەگەنمەن عىلىمي تۇجىرىمدا بايسالدىلىق قاجەت.

سول سياقى كەتبۇعانىڭ دىنىنە دە شۇبامەن قارايتىندار تابىلۋدا. ءسويتىپ، ونى كاپىر رەتىندە قاراستىرۋ، شەتتەتۋ ۇعىمىن قالىپتاستىرۋعا تالپىنىس بايقالۋدا. ول پيعىلدىڭ «مۇسا پايعامباردىڭ ءمىناجاتحاناسىندا اپ-انىق، ايقىن دا اشىق تۇردە «1249-1260. كەتبۇقا» دەپ  جازىلعانى…» (كامال ابدراحمانوۆ، «حان باتىرى – قاراكەرەي قابانباي» كىتابى) – دەگەن كامالدىڭ دەرەگىندەگى ادال نيەتتى تەرىس پايدالانعىسى كەلەتىندەردىڭ قىلىعى. مۇسىلمان قاۋىمى اللا تاراپىنان تۇسىرىلگەن ءتورت قاسيەتتى كىتاپقا سەنەدى. پايعامبارلارعا كۇمان كەلتىرمەيدى. كۇماندى جان مۇسىلمان سانالمايدى. تۇرسىن جۇرتبايدىڭ «توعىز حاتۋن – نەستورياندىق سەنىمدە  بولعان شىعار، بىراق كەت-بۇقانى ءدال سول كەزدە وعان جاتقىزۋعا بولمايتىن. ويتكەنى، جوشىحان دارگەيىندەگى ۇلىسىن مۇسىلمانداردىڭ وداعى دەپ جاريالاپ، ءوزى دە سول ءدىندى قابىلداعان. ونىڭ ۇلىع ءبيى – كەت-بۇقانىڭ ودان سىرت قالۋى مۇمكىن ەمەس. دەشتى قىپشاق دەرلىكتەي مۇحاممەد ۇممەدىنە كوشكەن»، (تۇرسىن جۇرتباەۆ، «قازاق ادەبيەتى»، گازەتى، 12-ناۋرىز، 1993 جىل، 14-بەت) – دەگەن عىلىمي دالەلىنە نەگە قايتا-قايتا كۇمان كەلتىرە بەرۋگە اۋەسپىز؟

كەتبۇعانىڭ ۇلىق ىستەرى مەن ىشكى رۋحاني دۇنيەسىنىڭ ادالدىعىنا كۇماندى سەيىلتىپ، تۋعان حالقىنا ارنالعان بەرەكەلى ەڭبەگىن جوققا شىعارۋعا ۇمتىلىستى تيۋ قاجەت. ونىڭ ەندىگى جەردە لايىقتى باعاسىن العانى ءجون. وسى رەتتە جەزقازعان قالاسىندا كوشە اتتارىن بەرۋدى قولعا العانى، ۇلىتاۋ اۋدانىندا ەسكەرتكىش ورناتقانى باباعا ارنالعان قۇرمەت بەلگىسى. ول وگەيسىمەيتىن ۇلى تۇلعا. قايتا ۇرپاعى ولارعا لايىقتى بولا بىلەيىك.

كەتبۇعا ابىزدىڭ تۋعان ەلى، مەكەنى، جايلاۋ قونىستارى حاقىندا قازاق ەنتسيكلوپەدياسىندا بىلاي دەيدى: «كەتبۇعا ورتا ءجۇز نايمان تايپاسىنىڭ رۋى. ول كوبىنەسە «باعانالى» دەگەن اتپەن ءمالىم. ويتكەنى، كەتبۇعانىڭ رۋلىق تاڭباسى – باقان بولعان… تاريحي دەرەكتەرگە قاراعاندا شىڭعىسحان نايمانداردى تالقانداعاننان كەيىن، كەتبۇعا جوعارعى ەرتىس پەن التايداعى ءوز قونىستارىن تاستاپ، باتىسقا قاراي جىلجىعان. كەتبۇعالار قىستا سارىسۋ، شۋ وزەندەرىنىڭ تومەنگى ساعاسىن، قاراتاۋدىڭ باتىس بوكتەرى مەن سىرداريا جاعاسىن مەكەندەپ، جازدا ۇلىتاۋ، ارعاناتى تاۋلارى مەن قاراكەڭگىر، سارىكەڭگىر، جەزدى وزەڭدەرىنىڭ القاپتارىن جايلاعان». «ءتورت تولەكاتايدىڭ ۇرپاقتارى قازىر سەمەي، جەتىسۋ وڭىرىندە… ءسويتىپ، كەتبۇعا مەن كەلبۇعا ۇرپاقتارى ۇلىتاۋ مەن شۋ وزەنىنىڭ اراسىن ەرتەدەن قونىس ەتىپ كەلەدى». (ماتەريالى پو كيرگيزسكومۋ زەملەپولزوۆانيۋ، 9-توم، س-پەتەربۋرگ، 1905 گ.).

شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ قازاقتارى ايتاتىن ءبىر نۇسقادا «سارماناي اتتى كىسىدەن ارعىن، نايمان اتتى ەكى ۇل تۋعان ەكەن» دەيدى. بۇل اڭگىمەدەگى «ارعىن – اعا بالاسى، نايمانمەن بىرگە تۋعان» دەگەن قيسىنعا اينالىپ سوعاتىنىن بايقايمىز.

«ارعىن ۇرپاعى ءوسىپ، التى اۋىل بولعاندا، نايمان ءبىر-اق اۋىل بولىپ قالىپ قويادى. مۇنىڭ سەبەبى، نايمان شالدىڭ توقپان اتتى جالعىز ۇلى بولىپتى. ونىڭ ءوزى دە 26 جاسىندا دۇنيەدەن ءوتىپتى. بۇل ءبىر كەز نايمان اقساقال 96 جاستا ەكەن. جەسىر قالعان كەلىنى اقسۇلۋ اتاسىن جاس قىزعا ۇيلەندىرەدى دە، ونى اتىمەن اتاماي «قىز ەنەي» اتاپتى دەيدى. «قىز ەنەي» جۇكتى بولىپ، ۇل تۋىپتى. «قۇدايعا شۇكىرشىلىك ەتتىم» دەپ نايمان اقساقال نارەستەنىڭ اتىن شۇكىرشە قويىپتى. سول شۇكىرشەدەن اقسۇلۋ ەكى ۇل تۋادى. سول ۇلداردىڭ بىرىنە – كەلبۇعا، ەكىنشىسىنە – كەتبۇعا دەگەن ات قويىلىپتى». مۇنداعى «شۇكىرشە» مەن ۇلىتاۋلىقتار شەجىرەسىندەگى «سۇگىرشىنىڭ» دىبىستىق قانا ايىرماشىلىعى اڭعارىلادى. سونداي-اق، كەلبۇعانىڭ جاسى كەتبۇعادان ۇلكەن ەكەنىن ايعاقتاي تۇسەدى.

«نايمان اقساقال ولگەن سوڭ «قىز ەنەيدى» سارمانايدىڭ تاعى ءبىر شوبەرەسى ەلاتاعا قوسادى. ول نايمان اتانىڭ ورنىنا قالعان «نوقتا اعا» اتانادى. ەلاتادان – بالتالى، باعانالى دەگەن ەكى ۇل تۋادى. قازىرگى كەزدە ۇلىتاۋ ماڭىن قونىستانعان نايماندار سولاردىڭ ۇرپاقتارى»، – دەيدى.

كوكەيگە كەپتەلەتىن ءبىر ءتۇيىن: كوپشىلىك ايتاتىن اڭگىمەلەردەگى «نايمان شال» ءسوزى شارتتى تۇردە الىنباي ما ەكەن؟ ونىڭ استارىندا نايمان پاتشالىعىنىڭ، كۇشىلىك ۇرپاعىنىڭ شاشىراڭقى كەلبەتى كومەسكىلەنبەي مە؟ ولاي بولار سەبەبى، نايمان ءسوزىنىڭ ىلگەرىدەن بارى انىق، رۋباسى نايمان بابامىز دا 83, ياكي 93 جاسىندا قاسىرەت قۇشىپ، اللانىڭ دەمەۋىمەن ۇرپاعىن قايتا جالعاپتى دەسەدى. كەي اڭگىمە 130 جاساعانىن ايتادى. بۇل ۇزاق عۇمىردا ونىڭ العان ورنى قايسى؟ تاريح قاي تۇستان ءمۇلت كەتتى؟ بالكىم، ول، شىنىندا دا، زەرتتەۋشى-عالىمدار تۇجىرىمداعانداي، نايمان پاتشالىعى حاندارىنىڭ تىكەلەي ۇرپاعى، زاڭدى جالعاسى شىعار؟ ايتپەسە، تاتا تۇنعا، كەتبۇعا سىندى ۇلىلار عىلىمعا، ەل باسقارعان بيلىككە قالاي جاقىن بولا العان؟ كەتبۇعاعا شىڭعىس حاننىڭ سەنىم ارتۋىندا، ۇلى دەشتى قىپشاققا ۇلىق بي بولۋىندا نە سىر بار؟ مۇنى انىقتاۋ تاۋەلسىز قازاق ەلىنىڭ تاعى ءبىر قىرىن اڭعارتارىنا كۇمان جوق.

سونداي-اق، كەيبىر دەرەكتە نايمان اتانىڭ قۇلماناي دەگەن جيىرما جاسار بالاسىنىڭ ون بەسىنشى عاسىردا قايتىس بولىپ، قىزەنەي  انامىزدىڭ اقىلدى شەشىمىمەن بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ امان قالعانى ايتىلادى. ايتسەدە بۇل دەرەكتەردىڭ قيسىنعا كەلەتىن-كەلمەيتىن تۇستارىنا پىكىر بىلدىرە كەتپەكپىز. پىكىر-تالاس كوبىنە «نايمان رۋ ما، الدە تايپا ما، الدە پاتشالىق پا؟» دەگەنگە سايادى. «نايمان تاريحى ىلگەرىرەكتەن بە، الدە بالاسى قايتىس بولعاننان سوڭعى تىرلىكتەن عانا باستالا ما؟» دەگەن ساۋالدار توڭىرەگىندە ءوربيدى. تالاستىڭ ءوزى وسىعان وراي ءار قيلى قۇراستىرىلادى. ەگەر حV عاسىردا توقسانداعى نايمان اتامىز قىزەنەي انامىزدى الىپ، ودان تۋعان بالا ون جەتىگە تولعاندا ونى جەزەتەك انامىزعا اپەرىپ، سۇگىرشى تۋسا، ودان تولەكاتاي ۇرپاعى ءوسىپ-ونسە، ۋاقىت قاي كەزەڭگە كەلىپ قالعانى؟ 1185 جىلى تۋعان كەتبۇعا اتامىز قايدا قالدى؟ قايسىبىر دەرەكتەردە كەزىگەتىن قاراجال-جايرەم توڭىرەگىندەگى  قىتاي اتامىزدى قاي كەزەڭنەن ىزدەيمىز؟ باعانالى مەن بالتالىنى قاي عاسىرعا تەليمىز؟

شىڭعىس قاعان تۋرالى ءالى كۇنگە ءبىر تۇجىرىمعا كەلە الماعان تاريحي دەرەكتەر ءار قيىردى شارلاۋمەن ءجۇر. سول سەبەپتى ونىڭ بالاسى جوشىحان جايلى دا ءار ءتۇرلى ءدۇدامال جورامالدار تارالىپ كەلدى. دەمەك، ونىڭ تۇستاستارى حاقىندا دا وسىنى ايتامىز. سولاردىڭ قاتارىندا كەتبۇعا ابىز، باعانالى، نايمان تۋرالى دا قيسىنسىز مالىمەتتەر ەتەك الدى. عالىمدار تۇجىرىمىنا سەنسەك، مونعولدىڭ 38 حانى ىشىندە تەك بەسەۋى عانا حانداردىڭ حانى، ياعني «ۇلى قاعان» اتانىپتى. سولاردىڭ قاتارىنا جوشىحاننىڭ بالاسى الەمدى ءدۇر سىلكىندىرگەن باتى حان كىرمەگەنى قالاي؟! مۇنىڭ استارىندا جوشىحاننىڭ قازاق جەرىندە ءوز ۇلىسىن قۇرۋى، سالت-ءداستۇرىن ۇستانۋى، ءۇشىنشى ۇرپاعىنان باستاپ مۇسىلماندىقتى قابىلداپ، قىپشاق تىلىندە سويلەۋى جاتقانىن اڭعارۋ قيىن ەمەس.

جوشىحاننىڭ قىرىق ۇلىنىڭ ىشىندە قىرىم مەن ورتا ازيا جەرلەرىن، التىن وردا مەملەكەتىن بيلەگەن  ون ءتورتىنىڭ عانا ەسىمى تاريحتا بەلگىلى.

«جوشى-قىپشاق ۇلىسىنىڭ» نەگىزى كىمدەر دەگەنگە كەلسەك، البەتتە بۇرىنعى كوك ءبورىنىڭ ۇرپاعى – كوك تۇرىك حان اۋلەتى ەكەنى داۋسىز. ەندەشە، ەرتاعى، كەرتاعىنى جايلاعان جۇرتتى قازاق تاريحىنان بولە-جارىپ الا المايمىز، دىنىنە دە كۇمان كەلتىرۋدىڭ قاجەتتىگى شامالى.

حالىق ساناسىنا ەرتەدەن ورنىققان كيەلى ورىنداردى باعالاي ءبىلۋ، ەل ءۇشىن قاسىق قانىن اياماعان اتا-بابالارىمىزدىڭ قۇت مەكەندەرى جايلى كەڭىرەك ءبىلۋى ۇرپاق كوكىرەگىنە ۇلتتىق سانانىڭ بەرىك ورنىعۋىنىڭ كەپىلى. ءوز جاقىنى، قازاق باتىرلارىن، ەلدىڭ قامىن جەگەن اردا بابالاردىڭ ءىسىن سىيلاپ وسكەن جاس قاتىگەزدىكتەن، بەزبۇيرەكتىكتەن، يمانسىزدان ادا بولارى انىق. قاي ولكەدە بولماسىن قازاق حاندارى مەن باتىرلارىنا، اقىندارى مەن جازۋشىلارىنا، قوعام قايراتكەرلەرىنە ىزەت بىلدىرۋگە داعدىلانۋىمىز كەرەك. ول ءۇشىن قازاق تاريحى مەن شەجىرەسىن اجىراعىسىز تۇتاس دۇنيە رەتىندە قاراستىرىپ، ناسيحاتتاۋدىڭ ماڭىزى زور.

         – ءسىزدىڭ شىڭعىسحان – جوشىحان – كەتبۇعا – «اقساق قۇلان» دەگەن تۇجىرىمعا كەلۋىڭىزگە نە سەبەپ بولدى؟

– شىڭعىسحان ءداۋىرىن قازاق تاريحىنان ءبولىپ قاراۋعا بولمايدى. ويتكەنى ول كەزدە ءبىزدىڭ ەل ومىرىندە كوپتەگەن تاريحي ءىرى وقيعالار بولدى. عالىمدارىمىز ايتىپ جۇرگەن «كيىز تۋىرلىقتى موعول ۇلىسى – تۇركى، موعول ەكەنى ايان. قازىرگى عىلىمي دەرەكتەرگە كوز جۇگىرتسەك، شىڭعىس حان اسكەرىنىڭ قۇرامى كەرەي، نايمان، ۋاق، جالايىر، قوڭىرات، قىپشاق، ءۇيسىن، كىشى ءجۇز تايپالارىنان تۇرسا، موڭعولدارعا تيەسىلى ۇلەس – 5 پايىزدى قۇرايدى ەكەن. وڭگەلەرىن جول-جونەكەي ۋاقىتشا عانا پايدالانىپ وتىرىپتى. شىڭعىسحاننىڭ الەمدىك ساحناعا شىققانىنان تۇركى ەنوستارى ۇتىلىسقا شىقتى دەپ ايتۋ قيىن.

شىڭعىسحان 1224 جىلى جوشى حاندىعىن قۇردى، ەلىن «جوشى-قىپشاق ۇلىسى» دەپ اتادى. ۇلىستىڭ ءتىلى – قىپشاق ءتىلى، ءدىنى وزگەرىسسىز قالدى. شاعاتاي، وگەدەي، تۋلۋي، ت.ب.، ءوز ۇلىستارىنداعى سوعىستان تۇسكەن پايدانىڭ بەلگىلى مولشەرىن جوشى-قىپشاق ۇلىسىنا، ءبولىپ بەرىپ وتىردى. بۇل باسىمدىلىق ءبىزدىڭ ءالى كۇنگە كوكەيىمىزدە جۇرگەن «كەيبىر كۇدىكتەرگە جاۋاپ» دەسە دە بولعانداي. «جوشى-قىپشاق ۇلىسىنىڭ» نەگىزى كىمدەر دەگەنگە كەلسەك، البەتتە بۇرىنعى كوك ءبورىنىڭ ۇرپاعى – كوك تۇرىك حان اۋلەتى ەكەنى داۋسىز. ەندەشە، ەرتاعى، كەرتاعىنى جايلاعان جۇرتتى قازاق تاريحىنان بولە-جارىپ الا المايمىز، دىنىنە دە كۇمان كەلتىردىڭ قاجەتتىگى شامالى.

بۇگىنگى ۇرپاق جوشىحان داۋىرىندە ەلگە ەڭبەگى سىڭگەن بابالاردىڭ ءىرى تۇلعالارىن كوز الدىنا كەلتىرۋى قيىن  دەسەك تە، سول كەزەڭگە قاتىسى بار تاريحي وقيعالاردى جادىنان شىعار الماسى ايان. سول سەبەپتى مەكتەپتىڭ وقۋلىقتارىنا ىلىككەن كەيبىر اڭىز-ۇزىكتەر بالا ساناسىندا جاڭعىرا بەرمەك. سونىڭ ءبىر ايعاعى 5-سىنىپقا ارنالعان «ادەبيەت» وقۋلىعىنداعى «اڭىز اڭگىمەلەر» توپتاماسىندا «اقساق قۇلان، جوشى حان» تاقىرىبىمەن بەرىلگەن ۇزىندىدە «…بالاسىنىڭ ولگەنىن جوشى حانعا… ءبىر دومبىراشىعا كۇيمەن ايتقىزادى» دەپ جازادى. وسىنداعى وقيعا، وقيعا كەيىپكەرلەرى، كۇيشى-دومبىراشى اركىمگە-اق سىر ايتادى. بىراق، «اقساق قۇلان» كۇيىنىڭ شىعارۋشىسى – كەتبۇعا ەكەنى تالاس تۋدىرماعانمەن ونى وقۋشىعا تۇسىندىرۋدە ناقتىلىق، دالدىك جەتپەي قالىپ وتىر. سوندىقتان كەتبۇعا دا، كۇي دە، حان دا اڭىز كەيىپكەرىنە اينالدى. مۇنداعى قۋانىشتى جاي – اتاقتى بابامىزدىڭ اڭىز كەيىپكەرى بولا ءبىلۋى. وقيعادا اڭشىلار دەپ بەرىلگەنى حانزادانىڭ نوكەرلەرى ەكەنى، «جۇلمالانعان قولدىڭ – شىناشاق» ەكەنى ەرەسەكتەرگە تۇسىنىكتى. ودان وڭگەسى ءسىز بەن بىزگە بايلانىستى. ءبىر عاجابى بۇل اڭگىمە ءبىزدىڭ ەلدەگى ايتىلاتىن اڭگىمەگە (سالىستىرمالى تۇردە ۇعىنىقتى بولۋ ءۇشىن وزگە دە نۇسقالار بارىن ءبىلدىرۋ ءۇشىن ءبولىپ اتاپ وتىرمىن!) وتە ۇقساس.

«جوشى حاننىڭ اشامايعا مىنگەن جاس بالاسى اڭشىلارمەن بىرگە ءجۇرىپ، ءبىر جەردە اقساق قۇلاندى قۋىپ كەتەدى. اقساق قۇلان جۇيتكىپ بارا جاتقان ءبىر توپ قۇلانعا قوسىلىپتى. بالانىڭ استىنداعى ەرىككەن تۇلپار ەلىگىپ، قۇيرىعىن شانشىپ قۇيعىتىپ، قۇلاندارعا قوسىلادى. قۇلاننىڭ اڭگىسى بالانى شايناپ ءولتىرىپ كەتەدى. اڭشىلار بالانى ىزدەپ تابا المايدى. جوشى اڭشىلارعا قاھارىن توگىپ: «بالامدى تاۋىپ بەر» دەپ قالىڭ كىسىگە ىزدەتەدى.

«بالانى ءولدى» دەپ ەستىرتكەن ادامنىڭ قۇلاعىنا قورعاسىن قۇيامىن دەپ جارلىق قىلادى. اڭشىلار ءبىر جەردەن بالانىڭ جۇلمالانعان قولىن تابادى. ەندى ەشكىم بالاسىنىڭ ولگەنىن جوشى حانعا ايتا المايدى. اقىرى كوپشىلىك وردادا وتىرىپ، ءبىر دومبىراشىعا كۇيمەن ايتقىزادى. سونداعى كۇيدىڭ ايتقان جىرى مىناۋ ەكەن:

ەرىككەن تۇلپار قۇنان دا،

وردالى ۇرىككەن قۇلانعا

قۇيعىتىپ ويناپ قوسىلعان…

ءولىم دەگەن ءتاڭىر ءىسى،

جەلىككەن قۇلان اڭگىسى،

قۇلان مەن تۇلپار ەرىككەن،

جوسىعان قۇلان جەلىككەن،

بالاڭدى شايناپ ءولتىرىپ،

جۇلمالاپ جالماپ كەتىپتى،

وردالى قۇلان شوشىعان.

ءسوزدى ايتىپ، زارلاعان

دومبىرانىڭ بالاڭدى

ەستىرتكەنى وسى حان!

وزگەگە ارتپا جالاڭدى،

ەلىكتىرگەن بالاڭدى

سول قۋ قۇلان، تۋ قۇلان.

اقساق قۇلان، جوشى حان!..

يلان حانىم وسىعان!!! (ادەبيەت، جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتىڭ 5-سىنىبىنا ارنالعان وقۋلىق، ء(ا.دايىر، ق.ايتقاليەۆ، ش.بەركىمباەۆا، گ.قۇرمانباي), ءۇشىنشى باسىلىمى، وڭدەلگەن،  الماتى: اتامۇرا، 2010 جىل، «اقساق قۇلان، جوشى حان»، 93-94-بەتتەر).

ەل اۋزىندا بۇل تاقىرىپتا سان ءتۇرلى دەرەكتەر بار. ولاي بولۋى زاڭدى. ەڭ باستىسى اڭىز جەلىسىندە بولسا دا وقيعا نەگىزى، جەلىسى ساقتالدى. دەمەك، حالىق ءۇشىن ول اسا ماڭىزدى كەزەڭ بولدى. وسى اڭگىمە قۇلاعىنا تيگەن شەجىرەشى ءماشھۇر ءجۇسىپ: «الاشا حاننىڭ جوشى حان دەگەن جالعىز بالاسى بولىپتى. قۇلان قۋامىن دەپ، بالا استىنداعى اتى جەلىگىپ، قۇلاننىڭ اڭگىسىنە ەرىپ، قازاسى سودان بولىپ، بالا اتتان جىعىلىپ، قۇلان تەۋىپ ءولتىرىپتى.

الاشا حان، جوشى حان،

اقساق قۇلان جوسىعان.

قۇلان تەۋىپ ءولتىردى،

بۇيرىعىن اقتان كەلتىردى، – دەيتۇعىن ءسوز سودان قالعان ء(ماشھۇر ءجۇسىپ، شىعارمالارى، 8-توم، پاۆلادار، 2006 جىل), – دەپ جازعانى دا سوندىقتان. ءبىر نازار اۋدارار تۇسى – اتاقتى اتامىز «جوشى حان، الاشا حاننىڭ جالعىز بالاسى» دەپ جازعاندا، ونى قايسىبىر دەرەكتەردەگى شىڭعىسحانعا تىرەپ وتىرماعانىن نازاردا ۇستاۋ كەرەك. سوندىقتاندا «جوشى حان دەگەن جالعىز بالاسى بولىپتى» دەپ اڭىزعا اينالدىرىپ جازادى. «ناقتى قاداپ ايتپايدى. سەبەبى تاريحي دەرەكتەردە جوشى كەيىن عانا حان بولدى، وندا دا قاعان ەمەس، مۇنى دا ەسكەرۋ قاجەت. سوندىقتار ءماشھۇر اتامىز تەك اڭىز جەلىسىن عانا حاتقا ءتۇسىرۋدى ماقسات تۇتتى. سول سەبەپتى ونى تاريحي وقيعاعا كۋالىككە تارتۋ وبال بولادى. بىراق، «قۇلان قۋامىن دەپ»، «بالا استىنداعى اتى جەلىگىپ»،  «قۇلاننىڭ اڭگىسىنە ەرىپ»، «بالا اتتان جىعىلىپ، قۇلان تەۋىپ ءولتىرىپتى»، – دەپ وقيعا جەلىسىن تارقاتۋى ويلانتارى انىق. مۇنداعى ەڭ باستى ايعاق – «بالا اتتان جىعىلىپ» دەگەنگە تىرەلەدى. بالانىڭ جاسى ءالى كامەلەتكە تولماعانى بايقالادى. ويتكەنى جىردا ءبىر كورمەگە ەلەۋسىز عانا مىناداي دەتالدار كەلتىرىلەدى.

مىنگەنى تۇلپار قۇنان-دى،

وردالى ۇرىككەن قۇلانعا،

قۇيعىتىپ ويناپ قوسىلعان، –

دەپ بالانىڭ ءالى تاي-قۇنان ءمىنىپ جۇرگەنىنەن دەرەك بەرەدى. قۇناننىڭ «بەستى ايعىر-اڭگى»-مەن شايقاسقا تۇسە الماۋى بالانىڭ اجالىنا سەبەپ بولعان سىڭايلى. سوندىقتان وقيعانى ناقتىلاپ حانعا بەيكۇنا حالىقتى ورىنسىز كىنالاماۋ تۋرالى تىلەكتەرىن دە جەتكىزەدى.

وزگەگە ارتپا جالاڭدى،

ەلىكتىرگەن بالاڭدى

سول قۋ قۇلان، تۋ قۇلان.

اقساق قۇلان، جوشى حان!..

بالانى ايتەۋىر «حانازادا ەدى» دەپ كەيىنگىلەر قاتالدىق تانىتىپ ءجۇر. ايتپەسە… ول بالكىم ەندى عانا «قالىڭدىق ويناۋدى» كۇتىپ جۇرگەن بولار، بۇل سول تۇستاعى «بوي جازۋى» بولۋى كىمنىڭ دە بولسا كوڭىلىن بوساتارى انىق. بەيكۇنا بوزداق قىرشىنىنان نە ءۇشىن، كىم ءۇشىن قيىلدى؟ سولاي دەۋگە بولار ما؟ ونى عالىمداردىڭ ءالى دە تەرەڭدەتە تۇسكەنى ابزال.  ويتكەنى ول ومىردەن اياۋسىز-اق ءوز جازاسىن تارتتى عوي…

ءار تاراپتاعى اڭىزداردىڭ باياندالۋ سانىرىن بايقاپ كورگەنىمدە اڭعارعانىم: وقيعا جەلىسى تولىق ساقتالعان ەكەن دەۋگە نەگىز بار. بىراق ءتۇرلى سەبەپتەرمەن وزگەرىستەر ەنىپ وتىرعان. ول زاڭدىلىققا ەشكىم داۋ ايتپايدى.

بۇگىنگى تاۋەلسىز ەلدىڭ ازاماتى رەتىندە تىڭ كوزقاراسقا بوي الدىرساق، بىرقاتار بۇلتارتپاس تاريحي جايلاردى سارالاۋعا تۋرا كەلەدى. ول – الاشاحان مەن شىڭعىسحاننىڭ ءومىر سۇرگەن ۋاقىتىنىڭ سايكەسپەۋى، شىڭعىسحاننىڭ بالاسى جالعىز عانا جوشىحان ەمەستىگى، جوشى حان قۇنان مىنگەن بوزبالا ەمەس 46 جاسىندا اجال قۇشقان ەگدە ازامات.

وقيعانى بايانداۋشىلار اسەرىلەپ ايتقاندى ۇناتاتىنى، تىڭدارمانعا دا كەرەگى سول ەكەنى ءمالىم. اقساق قۇلان شىڭعىس قاعان مەن جوشى حان ورتاسىندا وربىگەن الدەقايدا اسەرلى بولارى اركىمگە ءتيىمدى. كەزىندە ونىڭ ساياساتقا دا، ۇلتارالىق قارىم-قاتىناسقا دا قولايلى بولدى.  قىرعىز باۋىرلارىمىز ونى جولبارىسقا تالاتىپ قويۋى، جولبارىستى «بۋكانىڭ كومىز» كۇيىمەن ۇيقتاتىپ تاستاۋى وسىنىڭ ءبىر ايعاعى.

قالاي دەگەندە كەتبۇعا بابا حالىقارالىق ابروي-اتاققا كەنەلگەن الەمدىك تۇلعالار قاتارىنا جاتادى. سول سەبەپتى وعان قاتىستى كەز-كەلگەن دەرەكتى ساراپتامادان وتكىزىپ، تۇسىنىكپەن قابىلداي ءبىلۋىمىز ابزال.

بابالار وسيەتى – وتكەن تاريحتى ۇمىتپاۋ، ۇلىلاردى ۇلىقتاۋعا سايادى. ولاردىڭ كونە ءسوزىنىڭ استارىن دا دۇرىس پايىمداۋ بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ پارىزى. ولار سالعان سوقپاق بۇگىندە كونە سۇرلەۋ، بۇلىڭعىر سوراپقا اينالعالى قاشان. سول سەبەپتى جاڭساق باسىپ، باسقا ارناعا اۋىسىپ كەتپەۋىمىز كەرەك. ەندەشە ءار سوزگە مۇقياتتىلىقپەن قاراپ بايسالدى پايىمداۋلار جاساعىنىمىز ابزال. بابالار ءسوزى، وسيەتى، نۇسقاعان جولى، قالدىرعان ءىزى شىن مانىندە قۇندى، ءارى قۇرمەتكە لايىق. سولاردىڭ كوزىندەي بولعان جانۋارلار تۇقىمى مەن قالدىرعان جادىگەرلەرى، مۇراعا قالعان قازاقتىڭ اتامەكەنى بىزگە اسا قىمبات، ءارى ىستىق. قايسى ءبىر دەرەكتەردە جوشىحان قازاسىنا بايلانىستى قۇلانداردى «وشپەندىلىكپەن قىرعىنعا ۇشىراتۋ» ماسەلەسى اسا سۇيىسپەنشىلكپەن ايتىلۋى ويلانتارلىق جاعداي. اڭىزعا جەلى بولعان «اقساق قۇلان» تۇقىمى بۇگىندە دۇنيەجۇزىلىك فاۋنادا جويىلىپ كەتۋ قاۋپى تونگەن جانۋارلار قاتارىندا. ءبىزدىڭ ەلدە دە «قىزىل كىتاپقا» ەنگىزىلگەن. قۇلاننىڭ «ءپىشىنى جىلقىعا دا، ەسەككە دە ۇقسايتىن، جىلقى تۇقىمداستىعىنا جاتاتىن ءبىر جانۋار… دەنە تۇرقى 200-240 سم.، بيىكتىگى 110-140 سم، سالماعى 130-1-300 كگ… قۇلاعى، قۇيرىعى، دىبىسى ەسەككە كوبىرەك ۇقسايدى… ساعاتىنا 60-70 شاقىرىم جىلدامدىقپەن جۇگىرە الادى.(«ول كىم،بۇل نە؟»، 2-توم، 1986 جىل، 190-بەت), («قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگى»، الماتى، 2008 جىل، 537-بەت).

وسىعان قوسا كەتەرىمىز جىلقى تەكتەس جانۋارلاردىڭ وزىنە ءتان، بىراق ءبىز بايقاي بەرمەيتىن ءبىر قۇپيا سىرى بار. ول – ءوز ۇيىرىنە، ءوز قانىنا دەگەن ادالدىق. تەك ءوز كىندىگىنەن ورگەن تۇقىمدى عانا ۇيىرىندە ۇستايدى. جات ءۇيىر تۇرماق، كەزدەيسوق وزگە ايعىردان ەرتىپ كەلگەن قۇلىننىڭ ءوزىن قابىلدامايتىن بولعان. ناقتىلاي تۇسسەك، ءۇيىر باسشىسى قۇلان ياعني اڭگى «جات ءيىستى»، وزگە ايعىردىڭ تۇقىمىن بايقاعان بەتتە ونى تاپتاپ، شايناپ ءولتىرىپ تاستايدى. وندايدا قۇلىنىنا ەش بيە ارا تۇسە المايدى.

اڭىز جەلىسى بويىنشا ءبارىمىز دە قۇلاندى كەكشىل دەپ تانىپ، تاعى جانۋار بولعان سوڭ، قاتىگەز بەينەسىندە كورسەتىپ، حانزادانى شايناپ ولتىرگەن «قانىپەزەر» رەتىندە قاراستىرىپ كەلدىك. بىراق وعان ناقتى ايعاق ەشكىمدە دە جوق بولاتىن. ەندى جانۋارلار الەمىن زەرتتەگەن عالىمدار كوزىمەن زەردەلەپ قاراساق، قۇلاندار «حانزادانى» وزىنە قاۋىپ توندىرەتىن «دۇشپانى» عانا ەمەس، ۇيىرگە ارالاسىپ كەتكەن «وزگە» تۇقىم وكىلى رەتىندە دە وشتەسۋى ابدەن مۇمكىن! ونىڭ ۇستىنە بالكىم، بۇل اڭگىنىڭ ۇيىرگە ءتۇسىپ «ارقىراپ»، بار كۇش-قايراتىن بويىنا جيناپ قۇتىرىنىپ جۇرگەن كەزىنە تاپ كەلۋى دە مۇمكىن عوي. عىلىمنان ءمالىم جايتتاردى اقىل تەزىنە سالساق، «كۇيەككە تۇسكەن كەز-كەلگەن حايۋاننىڭ ەشقايسىسىنان «راحىم» كۇتۋگە بولمايدى. ولار وزگە تۇگىلى، ءوز جاقىنىن دا قۇربان ەتۋگە دايار. حانزادانىڭ مىنگەن تۇلپارى دا جاراعان كۇيلى ايعىر ەكەنىن ۇمىتپايىق. سوندا قۇلان ۇيىرىنە «ءبىر ەمەس، ەكى بىردەي جات ءيىستىڭ ەنىپ كەتۋى» اڭگى-قۇلاننىڭ اشۋىن قوزدىرىپ، ەسىنەن ايىرۋى زاڭدىلىق. سول سەبەپتى ءتۇز تاعىسى اڭگى-قۇلاننىڭ حانزادانى تۇياعىمەن تاپتاپ، ازۋىمەن شايناۋىنا، ونىڭ مىنگەن ايعىرىن ۇيىردەن جەدەل قۋىپ شىعۋىنا تولىق نەگىز بار. ەندەشە، «جاس حانزادا كەزدەيسوق تابيعات اپاتىنان جازىم بولعان» دەۋىمىزگە بولاتىن ءتارىزدى. دەمەك، وسى ۋاقىتقا دەيىن «كەيبىر ساياساتشىلاردىڭ»  ويلاعانىنداي حانزادا ارقا وڭىرىندەگى قۇلانداردىڭ جاپپاي كوزىن جويۋعا جول سىلتەگەن «قانقۇيلى قاراقشى» ەمەس، كەرىسىنشە، ماڭايىندا توپتالعان نوكەرى بارىندا «بالالىق، جاستىق جەلىگىمەن داندايسىعانىمەن» قاراپايىم عانا پەندەنىڭ ءبىرى. كوپتەگەن ايتۋشىلاردىڭ ءسوز ساپتاسىندا «جاس حانزادا» دەگەنىنە قاراعاندا جاسى بالكىم، ون ءۇش-ون بەستە بولۋى دا مۇمكىن، تىپتەن ودان دا جاس شىعار؟ ايتپەسە ات جالىن تارتىپ مىنگەن بولسا، سوڭىندا ۇرپاق قالىپ، اڭگىمە جالعاسى تابىلعان بولار ەدى عوي؟! جاستىق البىرتتىق ساقتىق شاراسىن ەستەن شىعارىپ الدى. ونىڭ ۇستىنە ۇشقىر جۇيرىك ايعىر دا دەلەبەسىن قوزدىردى… ءسويتىپ، اجالمەن بەتپە-بەت قالىپ، وقىس جاعدايعا تاپ بولدى.

سوندىقتاندا قاراپايىم حالىق قىرشىن جاستىڭ قازاسىن شىن پەيىلىمەن ازا تۇتتى… وعان قاسيەتتى ەرتاعى، كەرتاعى جەرىنەن ءبىر ۋىس توپىراق بۇيىرتتى. جادىندا ساقتاپ، باسىنا دۇعا وقىپ ءجۇردى. بۇل قازاقتىڭ عانا مەنتاليتەتىندە، ادەت-عۇرپىندا، سالتىندا بار اسىل قاسيەتى. باسقانى قايدام، جاس بالا-حانزادانىڭ كەيپى قازاق كوكەيىندە پاك قالپىندا ساقتالدى.

جوشى جاعدايى ءسال باسقاراق، ويتكەنى ول – حان! ونى تابالاۋشىلار جىرتىلىپ ايىرىلادى، ءتىپتى وندايلار بىرگە تۋعاندارى اراسىنان دا تابىلادى. سونى ويلاعاندا جوشىحان جۇرەگى قاس ايرىلىپ، «سۇيەككە تۇسكەن تاڭبادان» قالاي قۇتىلۋدىڭ جولىن بىلمەي جانتالاستى. ەلدەن، جاناشىر جانداردان دەمەۋ كۇتتى. ولاي دەيتىنىمىز، جوشى قازاق ەلى ءۇشىن بىرقىدىرۋ جاقسىلىقتار جاسادى. تىپتەن، اكە ۇكىمىنە دە قايشى كەلىپ، باۋىرلارىنا دا قارسى تۇردى. قازاق حالقىنىڭ دەربەستىگى ساقتالىپ قالۋىنا ۇيتقى بولدى. ەندەشە، ونىڭ سول قازاقتان باسقا ارقاسۇيەر كىمى بار؟ سوندىقتان دا «بالا ءولدى» دەپ ەستىتكەننىڭ «كومەكەيىنە قورعاسىن قۇيامىن!» – دەدى.  ەندى قايتسىن؟ بۇل تىعىرىقتان جوشى مەن قازاق تاعدىرى بىرگە امان شىعۋى قاجەت! ول كەزەك كۇتتىرمەيتىن قاجەتتىلىك بولاتىن!!!

ءسال زەر سالايىقشى. قىرىقتىڭ قىرقاسىنا شىققان بەدەلى اسقاق حان قانداي ات مىنەدى؟ جىردا «قۋىپ اقساق قۇلاندى، مىنگەنى تۇلپار قۇناندى» دەگەن ءسوز بىرنەشە قايتالانادى. ەل بيلەگەن جوشى حان تۇلپار مىنسە جاراسپاس پا، ول نەگە اياق ارتار ات تاپپاي قۇنان ءمىنىپ، قۇلان قۋىپ ءجۇر؟ جوشى حانعا قۇنان ءمىنۋ جاراسا ما؟ ەندەشە ول ءسوز «سول قۋ قۇلان، تۋ قۇلان، بالاڭ ءولدى – جوشى حان!» دەپ جوشىنىڭ وزىنە تىكەلەي ارناپ ايتىلىپ تۇر ەمەس پە؟ جوشىنىڭ بىرنەشە ايەلىنەن كوپتەگەن بالالارى بولعانى ءمالىم. بىراق تاريح ساحناسىنا شىققاندارى ساناۋلى. بۇل دا ەسكەرەتىن جاي.

جوشى حان 1223 جىلى ۇرگەنىش شايقاسىندا اۋىر جارالانادى،1225 جىلى كۇزدە 46 جاسىندا قايتىس بولادى. وسى دەرەكتى سويلەتىپ كورسەك، اقىلعا سياتۇعىن تۇسى بار. 1225 جىلى شىڭعىسحان يا جورىعىنا جيىن اشادى، وعان ناۋقاسى اسقىنعان  جوشى حان كەلە المايدى. بىراق كۇنشىلدەر قاعانعا «جوشىنىڭ ناۋقاس دەگەنى بەكەر، ەسەن-امان قىپشاق دالاسىندا قۇلان اۋلاپ ءجۇر» دەگەن قاۋەسەت تاراتادى. («قازاق حالقىنىڭ تاريحي تۇلعالارى» قىسقاشا انىقتامالىق، 2-كىتاپ، الماتى، 2013 جىل، 19-بەت). قاعان قاھارلانىپ اتقا قونعانعا دەيىن «ناۋقاس جان» ناق سول تۇستا قازا بولدى. شىڭعىسحاننان قورىقسا، جان ساۋعالاپ جيىنعا نەگە بارمايدى؟ ول نەگە قۇلان اۋلاپ، سەيىل قۇرۋعا ءتيىس؟ تالاي جورىقتا باتىرلىعى مەن باتىلدىعىمەن كوزگە تۇسكەن قايسار جوشىنىڭ «قۇلان اۋلاعان كەزدە ساداق تارتا الماي اتتان قۇلاپ مەرتىگۋى» قاي ساسقانى؟ مۇنى اكە قاھارىنان قورقىپ، اجالىن قۇنانعا جابۋ ءۇشىن ىستەگەن ايلاسى دەۋ اقىلعا سيا ما؟ وزدەرى حان كوتەرگەن قازاقتاردىڭ اياق استى «اقساق قۇلاننان» جوشىحاننىڭ اجال تابۋىن قازاقتىڭ يگى جاقسىلارى قۇپ كورىپ،   1228 جىلى قۇرمەتتەپ (ارعىن، قىپشاق، كەرەي، قوڭىرات، قاڭلى، ت.ب.) مازار سالۋى قانشالىقتى شىندىققا جاقىن؟ جوشىحاننىڭ ۇرپاقتارى باسقارعان التىن وردا مەملەكەتىنىڭ – حالقى ءبىز ەكەنىمىز انىق، جوشى ۇلىسى – 260 جىل سالتانات قۇردى، التىن وردا تەڭگەسى «جوشى تەڭگەسى» اتالعانى بەلگىلى. جوشىنىڭ اق ورداسى بۇگىنگى تاۋەلسىز قازاق ەلىنىڭ ىرگەسىن قالاعان جوشى ءومىرىنىڭ سوڭعى ساتىندە شىنىمەن-اق سونشالىق بيشارا كۇيگە ءتۇستى مە؟  بۇل ەش قيسىنعا كەلمەيدى. ەندەشە ول «قۇيتىرقىلىقتى» قوشتاۋشىلار نيەتى ماعان تۇسىنىكسىز؟!

كەتبۇعا جانىنىڭ شيرىعۋى سوندىقتان..! بۇل – تاريحي وقيعا! تاريحتىڭ جاڭا باعىتقا كۇرت بۇرىلاتىن تۇسى. ەلدىك تۋى قۇلاي ما، ماڭگىلىك جەلبىرەي مە، ول ءدال وسى ساتتەگى شەشىمگە تاۋەلدى-ءتىن!.. كەتبۇعا ءوز باسىنا تونەتىن قاتەردى بىلسە دە، حالقىنىڭ بولاشاعىنا، كەلەر ۇرپاقتىڭ ءوزىن اقتاپ الارىنا سەندى…ويتكەنى سوڭىندا ەلىنە ارناعان سان تاراۋ كۇيى، ەستىگە ارنالعان وسيەت ءسوزى، اڭىزعا تيەك بولار جىرى، اتقارىلعان ەلدىك ىستەرى قالدى…قارتتىق تاقالعان شاقتا «ەل-جۇرتتى تاستاپ، وزگە ەلدە عۇمىر كەشۋى» دە سول شەشىمنىڭ قۋاتى بولاتىن. ەلدەگى قالىپتاسقان شيەلەنىستى وقيعالار، اكەسى مەن اعالارى اراسىنداعى تۋىنداعان قيىندىق ەرتە مە، كەش پە، قازاق حالقىنا زاۋال تۋدىرارى انىق بولاتىن. ول اپاتتىڭ بەتىن الۋ جولى قايسى؟

كەتبۇعانىڭ كەيىنىرەك شىڭعىسحاننىڭ تىكەلەي نۇسقاۋىمەن الىس ساپارعا بەل بۋى دا وسىنىڭ سالقىنى ەدى. ونى اراعا جىلدار سالىپ ۇرپاقتارى تۇسىنە الار ما ەكەن؟ الدە…

حانزادانىڭ ءولىمى جابايى قۇلاننان اشەيىن ولە سالعان «ماسقارا» وقيعانىڭ ءبىرى عانا بولىپ قالسا، ەل بەتىنە جاعىلعان قارا كۇيە بولار ەدى. اتقا ءمىنىپ، ەرگە ورنىعىپ وتىرا الماسا، وعان «تىزگىن ۇستاپ» نە كەرەك؟ تىزگىن دەمەكشى، كۇنى ەرتەڭ «ەل تىزگىگىن ۇستايتىن» حانزادالار سىيقى مىناۋ بولسا، نە ءۇمىت، نە قايىر؟ ەلگە تۇسەر سالماق جۇگى وسىندا جاتىر، حان تۇقىمىنىڭ سۇيەگىندەگى تاڭبانىڭ ءبىرى دە وسىندا! مۇنى ءالى كۇنگە ەل، جالپى جاتجۇرتتىقتار ايتپاي، تابالاماي ءجۇر مە؟! كەتبۇعا كۇيى وسى قاسىرەتتى دومبىرى مەن قوبىزدا سان مارتە زار ەتىپ توگەدى. تاعدىرى قاسىرەتكە تولعان، بەيمالىم حانزاداعا ولمەس مۇرا سىيلاپ، جوشىحاننىڭ ەڭسەسىن كوتەرگەن سىڭايلى. بار سىرىن، وي ءتۇيىنىن، ءومىردىڭ تولعاقتى ءساتىن دومبىرا مەن قوبىز سارىنىنا تۇيىندەدى. ول بەرتىندە اڭىزداردا تۇرلىشە قۇبىلدى. سىر قۇپياسى جىر تۇيىندەرىندە سوگىلەدى…

حانزادانىڭ ات قۇلاعىندا وينايتىنىنا ەش كۇمانىم جوق. ويتپەسكە قاتال دالا زاڭى جىبەرمەيدى. اعاتتىق بالانىڭ جىلقى تەكتەس جانۋارلاردىڭ مىنەز-قۇلقىن مەڭگەرۋدەگى تاجىريبەسىنىڭ ازدىعىندا، قۇلاننىڭ وزىندىك ەرەكشە تابيعي زاڭدىلىقتارىن يگەرۋى جەتىسپەي قالعاندىعىنان كەتكەن ءتارىزدى. اۋىلداعى ءۇيىرلى جىلقى مەن ءتۇز تاعىسىندا قايتسە دە، ايىرما بولماي قويمايدى. قازاقتا: «اجال الار كەزىندە پەندەنىڭ كوزىن بايلايدى، ەشتەڭەنى اڭعارا المايدى» دەگەن ءسوز بار. سوندىقتان بۇل دا پەندەنىڭ ولشەۋلى عۇمىرىنىڭ بىتۋىنە تۋرا كەلگەن بۇيرىق-تىن!.. وي تۇيىندەپ كورەيىك:

بىرىنشىدەن – توپ قۇلاندى كورگەن حانزادا استىنداعى جاراۋ قۇناننىڭ ەلىكتەپ كەتۋى، ەكىنشىدەن –  يۋ-قيۋ ارالاسقان ءۇيىرلى قۇلان توبىرىندا تىزگىندى ۇستاپ قالۋ ءىس ءجۇزىندى مۇمكىن ەمەسى انىق، سول سەبەپتى اتتان جىعىلۋى دا عاجاپ ەمەس.تاعى ءبىر ەستە بولارى، مەرزىمنىڭ مامىر-ماۋسىم ارالىعىندا ءوتۋى، بۇل كەزدە كەيبىر ساي-سالادا ءالى دە قار ىزعارى ساقتالىپ، جەر ىلعالدى بولۋى دا مۇمكىن. ول دا اتتىڭ جازاتايىم سۇرىنۋىنە، بالانىڭ جازىم بولۋىنا سەبەپكەر. ويتكەنى اڭگىنىڭ ۇيىرگە ءتۇسۋ مەزگىلى وسى تۇسقا سايكەس كەلەدى، ۇشىنشىدەن – ۇيىرىنە ارالاسىپ كەتكەن «بوگدە ساياق» رەتىندەگى «نىساندى» بايقاعان «اقساق قۇلاننىڭ» حانزاداعا دەگەن «قانىنا سىڭگەن تابيعي وشپەندىگىن» ورشىتكەن. قازاق ماقالىنىڭ بىرىندە «بەستىنىڭ بەتىنە كەلمە»، «بەستى ايعىردىڭ بەتى قاتتى» دەگەندى ايتادى. ول دەگەنىڭىز، بەستى ايعىردىڭ ۇيىرگە تۇسەر كەزدە اشۋى قاتتى بولىپ، كەزىككەندى ايامايتىن قاتۋلى بولاتىنىن ەسكەرتكەن. بەس جاسار بەستى شامىرقانعان كەزىندە تالاسقا تۇسكەن ايعىردى شايناپ تاستايدى، تارپاڭدىعىنا باسىپ تۇياعىمەن تارپىپ، تەپكىنىڭ استىنا العاندا قايىرىم بەرمەيتىنىن ءار كانىگى جىلقىشى جاقسى بىلەدى. وسىنى ەسكەرەر بولساق، شىنىندا دا قۇتىرىنىپ العان، ونىڭ ۇستىنە بالكىم، جەبەدەن جاراقات العان قۇلاننىڭ اڭگىسى، ياعني بەستى-ايعىردىڭ بەتى قاتتى بولعانى انىق. بۇل تۇستا بالانىڭ اجالدان قۇتىلۋىنا ەش مۇمكىندىگى قالماعانى ءمالىم.

وسى جايلاردى كەتبۇعا دا ساناسىندا سان سارالادى. بىراق، دالا تاعىسىنىڭ تاڭىردەن باسقا سەنەرى، ۇمىتتەنەر كىمى بار ەدى؟  ولارعا سەرۋەنگە شىعىپ، سايات قۇرعان حان مەن نوكەرلەرى عانا ەمەس، اڭشىلىققا جانى قۇمار كەز-كەلگەن جان ساداق كەزەنەرى بەلگىلى. سوندىقتان قۇلان-جانۋارلاردىڭ دا جانى جارالى. حان قىسىمى، دۇشپانىنىڭ جاۋىعۋى قازاق جۇرتىن دا قانسىراتتى. تاريحا زەر سالىڭىزدارشى، جان-تانىمىزدەن ساۋ تامتىق قالىپ پا ەدى؟ بەيبىت عۇمىر كەشىپ، الاڭسىز ءومىر كەشسەڭ عانا، ەكى اياعىڭ تەڭ باسىلماس پا؟ دەمەك، اڭ دا، حالىق تا، بالاسى ولگەن قانقۇسا جوشىحان دا، ەلى شىڭىراۋعا قۇلاعالى تۇرعان كەتبۇعا دا ءبىر اياقتان اقساپ تۇردى! ەل تاعدىرىن ءتۇز تاعىسى قۇلان تاعدىرىمەن ساباقتاستىرا ورسەك، ءبارىمىزدىڭ دە «اياعىمىز اقساق» ەكەن عوي. مۇنى تاريققا قالاي ايتىپ، تۇسىندىرسەك بولادى؟

اياعى اقساق ءتۇز تاعىسى…تىعىرىققا تىرەلگەن شاراسىز جانى اقساعان كەتبۇعا… «اقساق قۇلان – كەتبۇعا – جوشىحان»…

بۇل اقساق تىرلىك قازاق ەلى ءوزىنىڭ دەربەستىگىنە قول جەتكىزىپ، ازاتتىق الىپ، تاۋەلسىزدىك تاڭى اتقانعا دەيىن جالعاسىپ، ەكى اياعىن تەڭ باسا الماي قورلىق كورمەكشى… ەكى اياعىن تەڭ باسپاعان جورعادا نە ءسان بار؟ ونى ابىز كەتبۇعا، كۇيشى كەتبۇعا، دانا كەتبۇعا جىرعا، كۇيگە ارقاۋ ەتپەگەندە قايتپەك؟ مىنە، كۇي اتاۋى وسىدان باستاپ شارتتى تۇردە «اقساق قۇلان» اتالعان ءتارىزدى. سونىسىمەن دە حالىقتىق بولىپ كەتتى. وسىلاي كەڭ تولعاماسا، جانى شيرىقپاسا كەتۇعا ەل قامىن ويلاعان ابىز بولا الار ما ەدى؟!

ءبىزدىڭ ەلدە قۇلان تۋرالى اڭىز، جىر، ماقال-ماتەلدەر ءجيى ايتىلادى. قۇلان ءتۇز تاعىسى بولعاندىقتان «قۇلان جورىتپاس، قۇلادىن ۇشپاس دالا» دەگەن ەل اۋزىنداعى ءسوز تىركەستەرى ەلسىز، سۋسىز قۋ دالادا مەكەندەيتىنىن انىق ءبىلدىرىپ تۇر. ولاردىڭ تىرلىگى ءسىرا، ءبىزدىڭ بابالارىمىزعا ۇنايتىن ءتارىزدى. قۇلان قۇلىنداعاندا قۇلىنى شاراناسى كەپپەي جاتىپ-اق، ەنەسىن ەمىپ، تەز اياقتانىپ كەتۋى دە دالالىقتاردىڭ مارتتىگىنە ۇقسايتىن ءتارىزدى. كەتبۇعا بابانىڭ ونى «اقساق قۇلان» كۇيىنە ارقاۋ ەتۋى، قوجاس بالاسى يبەسكە بابانىڭ:

قۇزعىن – قىران ەمەس،

ەسەك – قۇلان ەمەس، –

دەگەن قاناتتى ءسوزى دە قۇلان مەن ەسەكتى ءوزارا الماستىرۋعا، ياكي شاتاستىرۋعا كەلمەيتىنىن انىق اڭعارتىپ تۇر.

اباي بابامىز: «ولەڭگە اركىمنىڭ-اق بار تالاسى» دەيدى. وكىنىشتىسى، وسىنى اركىم ارقالاي ءتۇسىنىپ، وزىندىك قورىتىندى شىعارادى. مۇندا ءسوز ەركىندىگى جايلى ءۋاج دۇرىستىعىن ايتقانىمەن، بەتىمەن كەتۋگە بولمايتىنى دا ەسكەرتىلگەنى ەستە ساقتالا بەرمەيدى-اۋ! ايتار وي ەلدىكتەن الىس كەتپەۋى ءلازىم. نەگىزى زياندى قادامدى جاساماعان ابزال. ەلگە پايداڭ تيمەيتىن ءسوزدى قوزداتپاعان ءجون. دانا قازاقتىڭ «ايتىلعان ءسوز – اتىلعان وق!» دەگەنىنىڭ ماعىناسىنا ۇڭىلە ءبىلۋدىڭ پايداسى ۇشان-تەڭىز. كەز-كەلگەن تاريحي تۇلعا جايلى ءسوز ەتسەك، قازاق تاريحىن اينالىپ وتپەيتىنىن ويدا تۇتۋىمىز قاجەت.

– كەتبۇعا – ابىز، جىراۋ، ساياساتكەر، مامىلەگەر امبە جاۋىنگەر ادام بولدى. ءوزىڭىز كەتبۇعاعا قانداي باعا بەرەر ەدىڭىز؟

– قازاق تاريحىن جازۋدا اسا ساق بولاتىن تۇس – ساياسيلاندىرۋعا بوي الدىرماۋ. كەز كەلگەن مەملەكەت ءوز كەزەڭىندە تاريحي وقيعالاردى ءوزى دىتتەگەن ساياساتىنا سايكەس وربىتەدى. ويتكەنى ونىڭ ارمان-تىلەگى، يدەيالوگياسى وسى باعىتقا قىزمەت ەتۋگە مۇددەلى. دەگەنمەن، تاريح – ادامزاتتىڭ ولمەس عۇمىرى ەكەنىن ەستەن شىعارمايىق. ساياسي وقيعالار قالاي دەگەندە دە وتپەلى. وعان ايعاق رەتىندە تاريحتا ءوز ورنىن العان، بىراق، 72-اق كۇن عانا ءومىر سۇرگەن «پاريج كوممۋناسىن» اتاۋعا بولادى. ءار كەزەڭنىڭ ءوزى قالىپتاستىرعان زاڭدىلىقتارى دا بولۋى مۇمكىن. ول دا ەسكەرىلەدى. دەگەنمەن «الەمدىك»  زاڭدىلىقتى جەكەلەگەن حالىقتىڭ تاريحىمەن كۇشتەپ بايلانىستىرىپ، ياكي ساباقتاستىرىپ، ودان سايكەستىك ىزدەپ، نەمەسە بىرىزدىلىكپەن سالىستىرا زەرتتەۋ قاتەلىككە ۇرىندىرماق.

ءبىزدىڭ كەيبىر عالىمدارىمىزدا، ساياساتشىلارىمىزدا، ولكەتانۋعا قۇمارتۋشىلاردىڭ دا قازاق تاريحىن ءار ەلدەن تابىلعان مۇراعات، مۇراجاي دەرەكتەرىمەن شەكتەپ تاستاۋعا، ياكي سولاردى نەگىزگە الۋعا باسىمدىلىق بەرۋگە ۇمتىلىسى بايقالۋدا. ول ويدىڭ ءا دەگەندە جالپى وقىرمانداردى ەلەڭدەتىپ تاستايتىنى دا راس. ايتسەدە، ول «قانداي دەرەك، ونى جازعان كىم، ونىڭ عىلىمي دەڭگەيى قانداي، قانداي وقيعالار، قاي كەزەڭدەگى ساياسي باعىتتان حابار بەرەدى، قانداي ماقساتتا جازىلدى، ونىڭ كوزدەگەنى نە ەدى؟» دەگەن ساۋالداردى سۇرىپتاپ، ساراپتاۋدى دا ەسكەرۋ قاجەت.

ول دەرەكتەر مەن ەلدەگى شەجىرە-اڭىز، حالىق جادىندا ساقتالعان مالىمەت سايكەس كەلە مە، جوق پا؟ جات جۇرتتىق جازعان قورىتىندى دۇرىسقا سانالاتىن بولسا، ەلىمىزدەگى دۋالى اۋىزداردىڭ دايەكتەمەلەرىنىڭ قۇنسىزدانۋ سەبەبىن انىقتاپ، جالپى قاۋىمعا ءتۇسىندىرۋ قاجەت. سودان سوڭ عانا عىلىمي تۇجىرىمدار جاسالۋى كەرەك.

جات ەلدەن كەلگەن باي مۇرا ەلىمىزدىڭ سول داۋىردە-اق كوپكە تانىمال بولعاندىعىن ايعاقتاۋىمەن قۇندى. وقيعانىڭ ۋاقىت مولشەرىن ناقتىلاۋعا سەپتىگىن تيگىزەدى. سونىمەن قاتار ەلدەگى قالىپتاسقان جايدى شەجىرە قالاي تارقاتادى؟ مۇنى ءبىلۋ ساياسيلانعان تۇستاعى وقيعا استارىنىڭ قالاي قۇبىلعانىن بىلۋگە دە مۇمكىندىك بەرەدى. مىنە، بۇل اق-قارانى ساراپتاۋعا ەڭ قاجەتتى دايەك. كەيىنگى جىلدارى شەجىرەگە نازار اۋدارۋداعى كوزقاراس عىلىمي تۇرعىدان جونگە كەلدى. بۇل وتە دۇرىس شەشىم. مۇندا ءبىر نازار اۋدارارلىق تۇس، ءار كەزەڭدە شەجىرەنى كوشىرىپ باسۋشىلار تاراپىنان كەتەتىن جاڭعالاقتىق، ياكي قاساقانا بۇرمالاۋ ماسەلەسى. مەن بۇل جەردە بىرەۋگە ناقاقتان كۇيە جاعۋدان اۋلاقپىن. دەگەنمەن ءوزىمنىڭ كۋا بولعان جايلارىمدا ونداي فاكتىلەر ءجيى كەزىككەنى راس. سولاردىڭ ءبىر قاتارىن جيناستىرىپ كىتاپتارىمدا ازدى-كوپتى تۇسىنىك بەردىم. سول سەبەپتى سالىستىرمالى، زەرتەۋ جۇمىستارىنىڭ ءجىتى جۇرگىزىلۋىنە مۇقيات بولۋ شارت. قازىرگى تاۋەلسىزدىك جىلدارىنداعى مۇمكىندىكتى باسا پايدالانۋ قاجەت. بىراق اسىعىستىققا بوي الدىرماعانىمىز ابزال. قاراپايىم مىسال، عىلىمداعى جاڭالىقتا كىشكەنتاي عانا ەكەن دەپ «اتوم، يادرو بولشەكتەرىن ەلەۋسىز قالدىرساق نە بولار ەدى؟»،  كوز الدىڭىزعا ەلەستەتىڭىزشى «اتوم، يادرونى» تابيعي-جاراتىلىستان الىپ تاستاساق نە بولماق؟..

دەمەك، ەلدەگى بۇرىننان قالىپتاسقان، ەلمەن بىرگە عۇمىر كەشكەن، باسىنان سان قيىندىقتى وتكەرگەن اۋىز ادەبيەتى، شەجىرە، اڭىزدى ەلەۋسىز قالدىرۋ ياكي، سىرتقا سىرىپ تاستاپ، ونى عىلىمي اينالىمنان شەتتەتۋ جاڭساقتىق بولماق. قاراپايىم ءبىر مىسال: قازاق ەلىنە جايلى قونىس، الاڭسىز باقىتتى عۇمىر كەشۋگە لايىق ورىن ىزدەگەن اسان قايعى بابامىز بۇل مۇراتىن «جەر ۇيىق» دەپ اتاپتى. ول جايىندا الكەي مارعۇلان تۇيىنىنە نازار اۋدارايىق: «اسان قايعىنىڭ جانىبەك پەن كەرەيدى ەرتىپ قىتايعا بارىپ موعولستاننان جەر الۋى تاريحتا بەلگىلى فاكتىنىڭ ءبىرى. ول ىزدەگەن «جەرۇيىق» – شىرايلى قونىس قانا ەمەس، ەلىن، جۇرتىن سىرتقى جاۋلاردان قورعايتىن جول، جاڭا قوعامنىڭ ۇلگىسى، – قازاق حالقىن تاريح ساحناسىندا ساقتاپ قالۋ باعدارلاماسى». كەتبۇعا دا وسى ويدىڭ جارشىسى، جۇزەگە اسىرۋعا ۇمتىلۋشى، سول جولدا باسىن قايمىقپاي قاتەرگە تىككەن ءىرى تۇلعا.

ول شىندىق، ويتكەنى، تۇركى حالىقتارىنىڭ تاريحىندا كوشپەلى قوعام وركەنيەتىنىڭ وكىلدەرى اراسىندا اسان قايعىعا تەڭ كەلەتىن تاريحي تۇلعا جوق. ول شىن مانىندە، شىنايى ومىردەن ادام نانعىسىز اڭىز كەيىپكەرىنە اينالعان داناگوي. ونداي جاندار قازاق ساحاراسىندا از ەمەس. سوندىقتاندا اسان قايعىنىڭ «جەرۇيىقتى» ىزدەۋىن «ميفتىك قۇبىلىس» دەپ قاراستىرۋعا، ياعني ويدان قۇراستىرىلعان اڭىز ەرتەگىلەر قاتارىنا جاتقىزۋعا بولماس. ەل بولاشاعىن ويلاعان، حالقىمەن بىرگە قايعىرعان دانا بابا كوكەيىن تەسكەن ارمانىن حان مەن بيلەرمەن، ويشىلدارمەن بىرلەسىپ جۇزەگە اسىرماققا تالپىندى.

سونداي جانداردىڭ تاريحىمىزدان ورىن الماي قالۋى مۇمكىن بە؟  ەندەشە، شەجىرە جازعان، جيناعان، ناسيحاتتاعان جانداردىڭ ارمان، مۇراتى نە ەدى، ولاردى ءوز حالقىنا كىم دەپ تانىستىرعانىمىز ءجون؟ سول شەجىرەگە ىلىكپەي قالۋدىڭ قانشالىق قاسىرەت ەكەنىن جات جۇرتتىقتار بىلە مە ەكەن؟ بىلسە، نەگە بۇرمالايدى؟ نەمەسە، جات جۇرتتىقتىڭ جازعانى مەن شەجىرەنىڭ قابىسپاۋىنان قانداي ناقتى قورىتىندى شىعارامىز؟ بۇعان بۇگىنگى عالىمدار دايىن با ەكەن؟ شەجىرەگە ىلىكپەي قالۋ، بولماسا، قاساقانا الىنىپ تاستاۋدىڭ وزىندە قانداي ساياسات بارىنا بارلاۋ جاساساق، ارتىق پا؟ شەجىرەگە قايتا ەنگىزىپ، تاريحي تۇلعامىزدىڭ ابىرويىن قايتارا الساق، ۇتىلامىز با؟ ويتكەنى ول دا ءوز كەزەڭىندەگى ساياساتتىڭ قۇربانى ەدى عوي. ول قۋدالاۋدىڭ  ءوز زامانىنان اسىپ، ءداۋىرى تۇرماق، بۇگىنگىگە جالعاسۋى قالاي؟ ولارعا توقتام بولا ما، جالپى ساياسات اۋىزدىقتالا ما؟ سول سەبەپتى تاۋەلسىزدىگىمىزدى ارداقتاي بىلگەن ابزال!

مەن ءبىر نارسەگە نازار اۋدارا كەتپەكپىن، راس، تالاس جوق اقيقاتتىڭ ءبىرى نايماننىڭ توتەمى – بۇقا! بىراق، ول ودان تاراعان ۇرپاقتاردىڭ بارىنە شەگەلەنىپ بەرىلگەن تاڭبا ەمەس قوي. عىلىمي ەڭبەكتەر «بۇقا – تۇركى توتەمى» دەيدى. ەندەشە، نەگە شەجىرەدەگى باعانالىدان تارايتىن سەرىكباي بالاسى كەتبۇعا ەسىمى، جات جۇرتتىقتاردىڭ ايتۋى بويىنشا، عىلىمي تۇردە «كەتبۇقا» دەپ اتالۋى زاڭدىلىققا اينالۋعا ءتيىس؟ الدە بۇل ونى شەجىرەدەن شەتتەتۋ مە، ياكي باعانالى كەتبۇعادان باسقا، «اقساق قۇلان» كۇيىن تارتقان وزگە «الاشتىڭ كەتبۇقاسى» بار ما؟ وندا عىلىمي تۇسىنىك بەرەيىك. وسى ەكى وقيعانىڭ قاتار ءوربۋىن عىلىم قالاي قابىلدايدى، عالىمدار نەمەن تۇسىندىرمەك؟ قازاقتىڭ ياكي ءبىزدىڭ بۇرىنعى بابالارىمىزدىڭ «ق» قارىپىنە ءتىلى كەلمەگەندىكتەن «ع» دەپ اتاعان با؟ ول «دىبىستالۋ زاڭدىلىعى عوي، ءبىر ارىپتە تۇرعان نە بار؟» دەگەندى دە ەستىدىم. ەگەر الدەكىم  اسان قايعى بابامىزدى دا ءبىر كۇنى ايدى اسپاننان شىعارىپ، «اسان قايقى» دەمەسىنە كىم كەپىل؟!

وسى ءبىر ارىپكە ءمان بەرمەۋدەن قازاقتىڭ ءسوز قورىنا زيان كەلىپ جاتقان جوق پا؟ قاراپايىم عانا اربانىڭ دوڭعالاعى دەگەن ءسوز بولۋشى ەدى، ونى بۇگىندە ماشينانىڭ «دوڭگەلەگى» دەيتىن بولدىق. ورىستار نەگە ونى «شينا»، «كولەسو» دەپ ارنايى ءبولىپ اتايدى، ولار دوڭگەلەك پەن دوڭعالاق دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلمەي مە؟ دەمەك، ءار نارسەنىڭ ءوز ورنى بار، ەندەشە كەتبۇعا بولىپ نەگە جازىلا بەرمەيدى؟ سوناۋ شىڭعىس كەزەڭىندە «كەتبۇقا» دەپ ايتىلعان شىعار دەيدى، بىراق قاعاندى كىنالاۋعا نەگىز جوق، ويتكەنى شىڭعىسحان تۇقىمى ارىقبۇعا ەسىمى ەش وزگەرىسسىز ساقتالعانىنا ۋاقىتتىڭ ءوزى كۋا.

ءبىر قاراعاندا، «بۇقا» بولسىن، «بۇعا» بولسىن، ايتەۋىر، كەتبۇعا بابامنىڭ ومىرگە، ءدىنى مۇسىلمان، ءوزى قازاق بولىپ تانىلىپ، ءوز ورتاسىنا قايتا ورالعانىنا اسا قۋانىشتىمىن، شۇكىر دەيمىز عوي.

بىراق، تالاسسىز ءبىر اقيقات زامانىنىڭ، ءتىپتى ءداۋىرىنىڭ الىپ تۇلعاسى بولا بىلگەن بابا ءوز ەسىمىن تاريحقا الدەقاشان جازىپ كەتكەن. ونى تەك بىلعانعان جالادان عانا ارشىپ الا الۋىمىز قاجەت. «دانىشپان – ءوز مولشەرىن بىلەتىن اقىل يەسى» دەگەن ەكەن فرانتسۋز فيلوسوفى ا. كاميۋ. سول ءسوزدىڭ كەتبۇعاعا دا تىكەلەي قاتىسى بار. بالكىم، ونىڭ ەسىمىنىڭ «قالاي جازىلۋى» باستى ماقسات ەمەس تە شىعار… تىم بولماسا، رەسمي ورىندار جازدىرماي جاتسا، (وعان كۇمانىم بار) «كەتبۇقا (كەتبۇعا)» دەسە دە بولۋشى ەدى. وكىنىشتىسى، بۇرىنعى وتكەن دوسپانبەت سياقتى جىراۋلارعا دا «كەتبۇعاداي بيلەردەن، كەڭەس  سۇرار كۇن قايدا؟!» دەگەنىن وزگەرتىپ، «كەتبۇقاداي بيلەردەن، كەڭەس  سۇرار كۇن قايدا؟!» دەپ جازۋدى ۇسىنىپ وتىر. بۇل قالاي؟ دوسپانبەت جىراۋ «كەتبۇقا» دەپ ايتا الماعان با، الدە وعان دا ەندىگى جەردە كەتبۇعا دەپ ايتۋعا بولماي ما؟

2005 جىلى الماتى قالاسىندا «ەۆەرو» باسپاسىنان جەزقازعان قالاسىنىڭ 50 جىلدىق مەرەيتويىنا وراي ءو.ا.بايقوڭىروۆ اتىنداعى جەزقازعان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن شىعارعان «جەزقازعان» ەنتسيكلوپەديالىق انىقتامادا: «كەتبۇعا» دەپ انىق جازىلعان. سول كەزدەگى عالىمدار پارىقسىز با ەدى؟ «ون ءبىر-ون ەكى جاسىندا كەتبۇعا قۇبا-تەگىننىڭ كۇيلەرىن تىڭداپ، ونى اينىتپاي قاعىپ الىپ، وزىنە قايتا شەرتىپ بەرەتىن بولعان. وعان ىرزا بولعان قۇبا-تەگىن كەيىننەن قارا دومبىراسى مەن قۇلجا قوبىزىن سىيلاعان» (274-بەت), – دەپ جازعان بولاتىن.   كىتاپتىڭ العى سوزىندە: «لاتىن ناقىلىنداعى: «مەن جاسادىم، ءوز قولىمنان كەلگەندى، جەتپەگەنىن قوسارسىڭ دوس، سەن دە ەندى»، – دەگەن ويدى جازىپ، الداعى كۇنگە زور ءۇمىت ارتىپ ەدى.

جازۋشى، باسپاگەر، «ونەر» باسپاسىنىڭ ديرەكتورى اشىربەك كوپەشتىڭ باسشىلىعىمەن جارىق كورە باستاعان «قازاق حالقىنىڭ تاريحي تۇلعالارى» قىسقاشا انىقتامالىق كىتاپتار  ەسىمدەرى كونە داۋىرلەر قويناۋىنان بۇگىنگە دەيىن جەتكەن  حالقىمىزدىڭ تاريحي تۇلعالارىنىڭ ومىردەرەكتەرىن تولىق قامتىعان قۇندى ەڭبەك.

وسىندا ەر تارعىن، كەتبۇعا ابىز، دوسپامبەت جىراۋ جايى دا قامتىلعان. تاريحي تۇلعانى جۇلمالۋدىڭ قاجەتتىگى جوق، ولار ونسىز دا ومىردە از سوققى كورگەن جوق، سوندىقتان دەرەگىن جيناپ، ۇرپاققا جەتكىزۋ پارىز.

«حV عاسىردىڭ اياعى مەن  ءحVى عاسىردىڭ العى شيرەگىندە جاساعان دوسپامبەت جىراۋ كەتبۇعا ءبيدى قۇرمەتپەن اۋىزعا الادى، ونىڭ سوزدەرىمەن ءوزىنىڭ تانىستىعىن بىلدىرەدى. حالىق ولەڭدەرى مەن اڭىز اڭگىمەلەردە دە كەتبۇعا ەل قامقورى، دانا اقساقال رەتىندە بەينەلەنگەن. ول تۋرالى اڭىزدار قىرعىز فولكلورىندا دا بار». («قازاق حالقىنىڭ تاريحي تۇلعالارى» قىسقاشا انىقتامالىق، 2-كىتاپ، الماتى، 2013 جىل، 19-بەت).

كىشى نوعاي ورداسىندا قولباسشى بولعان، قىرىم حانىنىڭ جاعىندا كوپتەگەن جورىقتارعا قاتىسقان باتىر، جىراۋ دوسپامبەت  قازاق حالقىنىڭ قالىپتاسۋ كەزەڭىڭدە عۇمىر كەشتى. «ازاۋ ماڭىن مەكەندەگەن كىشى وردانى بيلەۋشى اسكەري شونجارلار تۇقىمىنان شىققان بولاشاق جىراۋ زامانى مەن ورتاسىنىڭ تالابىنا ساي تاماشا تاربيە الىپ وسكەن سياقتى» («بەس عاسىر جىرلايدى»، ەكى تومدىق، الماتى «جازۋشى»، 1989 جىل، 30-بەت).

1989 جىلى جارىق كورگەن «بەس عاسىر جىرلايدى»، ەكى تومدىعىنداعى (33-بەت):

…اينالايىن اق جايىق،

ات سالماي وتەر كۇن قايدا،

…كەت-بۇعاداي بيلەردەن

كەڭەس سۇرار كۇن قايدا…. –

دەيتۇعىن ەل اعاسى بولعان داناگوي جىراۋ دەشتى قىپشاق جۇرتىنىڭ ۇلىق ءبيى كەتبۇعانىڭ ەسىمىن بىلمەدى دەگەنگە كوڭىلىم سەنبەي-اق قويدى.  ەكەۋىنىڭ ءومىر سۇرگەن كەزەڭىنىڭ اراسى دا ونشا قاشىق ەمەسىن باجايلاپ كورەيىكشى. كەتبۇعا 1260 جىلى ومىردەن وزسا، دوسپامبەت جىراۋ 1490 جىلى دۇنيەگە كەلىپتى. اراسى بار-جوعى ەكى-اق عاسىر.

ال ءبىز بۇگىن اراعا داۋىرلەر سالىپ ءوز زامانىنىڭ وزىق ويلى ارداسى دوسپامبەت جىراۋ  «كەتبۇقانى بىلمەي، كەتبۇعا» دەپ قاتە ايتتى دەگەن تۇجىرىمعا كەلىپ تۇرمىز. وسىمىز قالاي بولار ەكەن؟

وركەنيەتتى ەلدەر داستۇرىندە وزگە جات-جۇرتتىقتار كەز-كەلگەن اتاۋدى، ەسىمدى قانشالىق بۇرمالاسادا، قالىپتاسقان ءوز تەگىنىڭ قانىنا تارتىپ، ءوز قالپىنان اينىمايدى. ءاۋ باستاعى ءوز ۇستانىمىن بەرىك ساقتاپ قالا بەرەدى. الىسقا بارماي-اق ىرگەمىزدەگى رەسەي ەلىن الىپ قارايىق. جات جۇرتتىقتار ەلىنىڭ استاناسىن – «موskay»، «ماسكەۋ» دەپ جازساقتا. ءوز دەگەنىنەن قايتپاي «موسكۆا» دەيدى. كەزىندە «الما-اتا»، «مەدەو» دەگەننەن ارەڭ ارىلعانىمىز ەستەن شىقتى ما؟ ءبىزدىڭ استانا قالاسىنداعى «كەنەسارى» كوشەسىن  وزگەلەرگە ۇعىنىقتى بولۋ ءۇشىن «Kenessary str» دەپ تاڭبالادى. وسىعان قاراپ كەلەشەكتە كەنەسارى حان دەگەن قاتە، دۇرىسى «كەنەس-سارى» دەپ تۇزەتۋىمىز قاجەت پە؟

دانا جىراۋلار ءسوز قادىرىن بىلمەسە، كىم بىلەدى؟ جات جۇرتتىقتار ما؟

وكىنىشتىسى، كەز كەلگەن ساۋاتتى جان باعانالى شەجىرەسىن اقتارىپ قاراعاندا ونىڭ تاريحي ورنىن سيپاپ قالارىمىز انىق، ءسويتىپ، شەجىرەدەگى رەتتىك قاتارى، ۇرپاقتارىنىڭ باباسى ەكەندىگى تاعىدا تۇڭعيىققا جول تارتىپ، جوققا شىعادى.  باباسىز قالعان كەتبۇعانىڭ تىكەلەي ۇرپاقتارى ۇلاندىق باۋىرلارىمىزعا مۇنى كىم، قالاي تۇسىندىرەر ەكەن؟ ونى وسى عاسىرعا دەيىن ەل-جۇرتى كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ كەلىپ، ناق تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا جويعانىمىز اقىلعا سىيمايدى.

كوز سالىڭىز، «نايماننىڭ ءبىر بالاسى – باعانالى» شەجىرەسىنىڭ 4-بەتىندە: «نايمانبايدان – ەلاتا تۋادى. ەلاتادان – سەرىكباي مەن قوڭىرات.  سەرىكباي – كەلبۇعا،  كەتبۇعا. كەلبۇعادان – جاربولاي، شوقاي. جاربولاي – وراز، جانىبەك. شوقاي – اقتانا، اقتاناس. كەتبۇعا – قىزعىش، قۇسشا»..، – دەپ جازىلىپ كەتىپ ەدى. ەندى ونى  «قاتە» دەپ تۇزەتۋ ەنگىزۋىمىز ءجون بولماق پا؟! ونى كىمنىڭ، قاي عالىمنىڭ  ەڭبەگىنە سۇيەنىپ جازايىق؟

ءسوزىم ءبىر جاقتى بولماس ءۇشىن 1991 جىلى تسەلينوگراد قالاسىندا «قالامگەر» شىعارماشىلىق القاسىنىڭ ۇيىمداستىرۋمەن شىعىرىلعان  «قازاق رۋلارىنىڭ شەجىرەسى» اتتى كىتاپقا (24-بەت) كوز سالايىق: «ءا.مارعۇلاننىڭ جازباسىندا نايماننان – توقپان، ەلاتا، وكىرەش; ەلاتادان – كەلبۇعا، كەتبۇعا; وكىرەشتەن – تولەكاتاي. كوپتەگەن شەجىرەلەردە كەلبۇعادان – بالتالى، كەتبۇعادان – باعانالى رۋ بولىپ قالىپتاسقان. ەندى ءبىر شەجىرەدە: تەرىستاڭبالىدان – مامبەت، رىسقۇل، ءسىرا، بۇل ەكى اتا باعانالى، بالتالىدان ىلگەرى اتا بولسا كەرەك.  ء(ىى-توم، 54-بەت). «باعانالىدان (كەيدە كەتبۇعا) – ەلتۇزەر، ەلتىندى. ودان بەرگى اتالارى قوقان، جىرىق، جۇرتشى، يبەسكە، باينازار، اقتاز، سارعالداق» ء(ىى-توم، 72-بەت).

تاعى ءبىر ويلانارلىق تۇسىمىز: «بۇقا» مەن «بۇعا» ءسوزىنىڭ قازاقتار اراسىندا قولدانىسىنا قاتىستى. دات «دالالىق اۋىزشا تاريحناما), ياعني اۋىز-ەكى شەجىرە بويىنشا جانارىستان قاراشور تۋادى. سوناۋ شەجىرە باسىندا تۇرعان تۇلعالار ءوز بالالارىن قالاي اتاۋدى بىلمەگەن دەپ كۇمىندەنۋعا بولا ما؟! زەر سالايىق: قاراشوردان – تۇلپار باتىر – الشىن – سەمىزبۇعا – جۇمىر – جۇرتباي – ءجۇندىباي – كەنەنباي – سارى (سارمانتاي) – شال – ەر قاپتاعاي – نايمان، نايمانتاي.  نايماننىڭ سەگىزىنشى اتاسى (باباسى) – سەمىزبۇعا. نازار اۋدارىڭىز سەمىزبۇقا ەمەس – سەمىزبۇعا! شامامەن كەتبۇعانىڭ ون ەكىنشى باباسى – سەمىزبۇعا! دەمەك، سەمىزبۇعانى دا، كەتبۇعانى دا بۇقالاندىرۋدىڭ ەش قاجەتتىگى جوق! وزگەگە جاعىنۋدىڭ جولى رەتىندە كەتبۇعانى پايدالانۋدىڭ دا ەش رەتى بولا قويماس.

ءتۇبى كەتبۇعا باباعا قاتىستى «ءبىر شيكىلىك تۋىنداي قالسا، ويىمدى بىلە ءجۇرسىن» دەدى مە ەكەن، كىم ءبىلسىن، جارىقتىق داناگوي اقسەلەۋ اعامىز 1993 جىلى مىناداي تۇسىنىك بەرەدى:

«…كەيبىر شەجىرە بويىنشا سەرىكبايدان – كەلبۇعا، كەتبۇعا اتتى ەكى ۇل تۋادى. كەلبۇعادان – بالتالى، كەتبۇعادان – باعانالى تارايدى دەيدى. ءسوز ورايىندا كەتبۇعا جىراۋ ايگىلى شىڭعىسحاننىڭ وڭ تىزەسىن باسىپ وتىرعان بي بولعانىن، «اقساق قۇلان» سياقتى كۇيدى تۋدىرعان ۇلى كۇيشى ەكەنىن ايتا كەتكەن ءجون». «قالىڭ نايماننىڭ ەنشىسىن ءبولۋ بيلىگى جاس تا بولسا اقىلى كەمەل كەتبۇعاعا بەرىلىپتى.  كەتبۇعا توعىز نايمانعا ەنشى ءبولىپ، تاڭبا تاراتادى. سوندا ەنشىلەس كەلبۇعا مەن كەتبۇعاعا تاڭبا جەتپەي قالىپ، تاڭبالارىن جىلقىنىڭ سول جاعىنا باسادى. سودان ولار «تەرىس تاڭبالى» اتانسا كەرەك. نايماننىڭ ۇرپاقتارىنىڭ ەنشىسىن داۋ-دامايسىز بولگەنى ءۇشىن كەتبۇعا «نوقتا اعاسى» اتانادى» (تاراقتى اقسەلەۋ (سەيدىمبەك ا.), ««بالتالى، باعانالى ەل، امان بول»،( شەجىرە),الماتى، 1993 جىل،  91,92-بەتتەردە).

جوعارىداعى شەجىرەلەرگە كوز سالساق، (ماسەلە قازىرگى قالىپتاسقان شەجىرەمەن سايكەستىگى جايىندا ەمەس) باعانالى، كەتبۇعا بابالارىمىزدىڭ تاريحتا بولعانىنا ەش كۇمانىمىز قالمايدى. ەندەشە وعان تاۋەلسىزدىك العان تۇسىمىزدا (بۇرىندا دا سولاي عوي) ولاردى جوققا شىعارۋعا سونشاما ءشۇيىلۋىمىز قالاي؟ شەجىرە بويىنشا باعانالى دا، كەتبۇعا دا، تولەكاتايدا ءىرى تۇلعا بولعانى انىق. دەگەنمەن دەشتى قىپشاق كەزەڭىندە باعانالىنىڭ رۋ بولىپ قالىپتاسۋى ەرەكشە بولعانى كۇمان كەلتىرمەيدى. سول سەبەپتى «كەتبۇعادان – باعانالى رۋ بولىپ قالىپتاسقان» دەگەن تۇجىرىم شىندىققا جاقىن دەپ بىلەمىن. بىراق كەيىنگى كەزدە كەتبۇقا («كەتبۋكا»)-نى قالايشا «كەتبۇعا» دەپ جازۋعا جول بەردىك دەپ تاڭىرقايتىنىمىزعا جول بولسىن!!! سوندا قالاي كوزى قاراقتى دوسپانبەت جىراۋ دا بەيسەۋبەت سويلەي بەرەتىنى مە؟ وزگە ۇلتتىڭ وكىلدەرى قازاق ەسىمىن «ءتىلىن بۇراپ» ايتاتىنى ءالى كۇنگە ساباق بولماعانى عوي، ءسىرا؟..

سول سەبەپتى، تاريحي وقيعالار مەن ءىرى تۇلعالار ەسىمىن بۇرمالاۋدىڭ قاجەتتىگى جوق دەگەن العاشقى ءوز ويىمنىڭ دۇرىستىعىنا كۇماندانبايمىن، ناقتى ەسىمنىڭ ءوز اتاۋىمەن اتالعانىن قالايتىنىمدى ەش جاسىرمايمىن. ويتكەنى «قازاق ۇلتىنىڭ رۋحىن جانداندىرۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن، ءوزىمىزدىڭ شىنايى تاريحىمىزدى، مادەنيەتىمىز بەن ءدىنىمىزدى تەرەڭ پايىمداپ، سەزىنۋىمىز» كەرەك. ەگەر اياق باسقان سايىن تۇلعالار ەسىمىن «بۇرمالاۋ» تاسىلىمەن شەجىرەدەن شىعارىپ تاستاپ، تامىرى جوق، تەگى جوق، ويدان قۇراستىراتىن «كينو كەيىپكەرىنە» اينالدىراتىن بولساق، قالايشا ەلدىك تۇلعالار بەينەسىن قالىپتاستىرامىز؟ جات جۇرتتىقتارعا بابامنىڭ «ەسىمى قالاي جازىلۋشى ەدى؟» ءتۇسىندىرىپ بەرشى دەۋىمىز قالاي بولماق؟ سوندا قازاقتاردىڭ اتاسى تۇرىكتەردىڭ سىنا جازۋى «كيريلل جازۋىنان 15 عاسىر، گرۋزين-ارميان جازۋىنان 10 عاسىر بۇرىن پايدا بولدى» دەگەنگە كۇدىك كەلتىرەمىز بە؟ جوق، ونىڭ رەتى كەلە قويماس. قايتا اتا-بابالاردىڭ ونەگەسىن دۇرىس قابىلداپ، ۇرپاققا دۇرىس ماعلۇمات بەرۋگە كۇش سالايىق. مەن ايتىپ وتىرعان بۇل پىكىر سونى ەمەس، ونى اركىم-اق ايتىپ ءجۇر. ءتىپتى، دۋالى اۋىز اعالارىمىز عىلىمي ەڭبەكتەرىنە دە ەنگىزدى. سولاردىڭ ءبىر جەرلەسىمىز، ۇزاق جىل جەزقازعان وبلىسى كەزىندە ارامىزدا ءجۇرىپ وبلىستىق كاسىپتىك-تەحنيكالىق ءبىلىم بەرۋ باسقارماسىن باسقارعان بىلىكتى ازامات، كەيىنىرەك رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدە قىزمەت اتقارعان، قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءبىلىم ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى بولعان، قر جوعارعى كەڭەسىنىڭ دەپۋتاتى، پەدوگوگيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، حالىقارالىق اقپاراتتانۋ اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، رەسەي كاسىپتىك-تەحنيكالىق ءبىلىم بەرۋ اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، قازاقستان پەدوگوگيكالىق عىلىمدار اكادەمياسىنىڭ تولىق مۇشەسى بولات ابدىكارىمۇلى ايتقان مىنا عىلىمي تۇجىرىم ءار جۇرەككە قوزعاۋ سالۋعا ءتيىس، نامىستى جاننىڭ كوكىرەگىن وياتقان تىڭ بۇلقىنىس وزىندىك تۋرا باعىت ۇستانۋعا ۇمتىلتادى دەپ سەنەمىن: «…كەزىندە بابالارىمىزدىڭ تاسقا تاڭبالاعان مۇرالارىن بىزگە باتىس عالىمدارى وقىپ بەردى. ەندى ءوزىمىز وقۋىمىز كەرەك. ويتكەنى، ورحون-ەنيسەي جازبالارىنان باستاپ، تالاي مۇرالارىمىزدى سويلەتۋدە وراسان قاتەلىكتەر بار ەكەنىن بىلە باستادىق. ءبىز ءوز مۇرامىزعا وزگەلەردىڭ كوزىمەن قاراپ ۇيرەنگەنبىز. سول ادەتتەن ارىلىپ، بۇل ماسەلەگە ءوزىمىز شىنداپ كىرىسەتىن ۋاقىت جەتتى. ءوز ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى ازاماتتىق مۇراعا اينالدىرۋعا ءوزىمىز كۇش سالۋىمىز قاجەت». (عيبراتتى عۇمىر: تۇلعا. ۇستاز. عالىم»،  (قۇراست. ا.م.ءابدىروۆ، ۆ.ۆ.ەگوروۆ، ق.ا.سارباسوۆا), استانا، «جاسىل وردا» باسپاسى، 2015 جىل، 92-بەت).

مەن ءبىراز جىلداردان بەرى كەتبۇعا باباعا قاتىستى پىكىرلەرىمدى جازىپ كەلە جاتىرمىن. دەگەنمەن 2014 جىلى جارىق كورگەن «كەتبۇقا» دەگەن كىتاپتا مەنىڭ جازعاندارىمدى پايدالانۋ كەزىندە كوزقاراسىمدى «وڭدەپ باسقانىنا» تۇسىنە الماي قالعانىم انىق.

زەر سالايىق: «ەرتاعى، كەرتاعىنى جايلاعان جۇرت» كىتابىمدا: «كەيىنگى كەزدە ونى تاريحتىڭ سان تاراۋ وقيعاسىنا دا كيلىكتىرىپ، رۋى مەن اتاۋىن وزگەرىپ ويدان قۇراستىرىلعان كىتاپ كەيىپكەرلەرىنە اينالىپ، «كەربۇعا»، عىلىمي تەرمينگە نەگىزدەمەك نيەتپەن «كەت بۇقا»، «كەتبۇقا»، «كەت-بۇعا»، «كەرت بۇعى»، «كەتبۋكا»، «كيت بۇعى» بولىپ قالىپتاسۋ ەتەك الىپ بارادى» («ەرتاعى، كەرتاعىنى جايلاعان جۇرت»، استانا،2012 جىل،19-بەت), – دەپ جازعانىم انىق-تى، بىراق، اياقاستى ول كوز قاراسىمنىڭ «ءوڭى» وزگەرىپ،  «رەتى كەلگەندە ايتا كەتەرلىك جايت، كەتبۇقا بابا ەسىمى حالىق قالىپتاسقان، ياعني اۋىز-ەكى ايتىلۋ رەتىمەن قازاقي ۇعىمعا لايىق  «كەتبۇقا» بولىپ قالا بەرگەنى ءجون. ايتپەسە، كەيىنگى كەزدە «كەتبۇعا» بولىپ قالىپتاسۋ ەتەك الىپ بارادى» (ابىز تۇلعا، اڭىز تۇلعا – «كەتبۇقا»، كىتابى، 347-بەت), –  دەپ باسىلىپتى. نەگە؟ نەگە مەنىڭ كوزقاراسىم وزگەرىپ شىعا كەلدى، دۇرىسى وزگەرتىلدى؟ ونى كىم ىستەدى؟ نە قاجەتتىگى بولدى؟ مەنىڭ «مۇنافيقتىق تانىتار ەكىجۇزدىلىگىم» كىمگە قاجەت بولدى؟ الدە تاريحتى وسىلاي بۇرمالاۋىمىز الدەكىمدەرگە قاجەت بولدى ما؟ ءبىز تاۋەلسىز ەلدە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان جوقپىز با؟ قازاقتىڭ كەز كەلگەن تۇلعاسى – حالىقتىڭ ءتول بالاسى. كەتبۇعا زامانا جەلى تەرىس سوعىپ تۇرعان كەزەڭدە دەشتى قىپشاقتىڭ ۇلىق ءبيى، ابىزى، داناگويى، باسىنا ءىس تۇسكەندە پانا بولعان قورعانى، كەمەڭگەرلىگىنە قوسا، اتاعى جەر جارعان شىڭعىستاي قاھارلى قاعان الدىندا «اقساق قۇلان» كۇيىن توگىلتكەن ەل اۋزىنداعى كۇيشىمىز ەمەس پە ەدى؟ بۇگىن ناعىپ الدەكىمگە جاقپاي قالىپ، اتىن اتاۋعا يمەنىپ قالدىق؟

– جۇرتقا ازىرگە بەلگىلىسى – كەتبۇعا بابامىزدىڭ جاسى ەگدە تارتقان شاعىندا شەت ەل، جات جەرگە كەتۋى جانە وندا جۇرگەندە ءوز قانداسىنىڭ قولىنان قاپىدا قازا تابۋى. ءسىزدىڭ قولىڭىزدا، ارىسىمىزدىڭ  قايدا جەرلەنگەنى تۋرالى قانداي دا ءبىر  مالىمەتتەر بار ما؟

– ەگدە تارتقاندا شەت ەلگە قىدىرىپ بارماعانى ايان، سوندىقتان ەلىمنىڭ كادەسىنە جارايىن، اپاتتى ەلدەن جىراق اكەتەيىن، دەگەن ويدان تۋعان شەشىم. ول ەندى ەلگە امان ورالماسىندا بىلگەن بولار، جانىنا نەمەرەسىن ەرتۋدە دە ءمان بولسا كەرەك، بىراق…

قانداسىنىڭ قىلىش كوتەرۋى دە سول زاماننىڭ زاۋالى. ارا تۇسە الماعان بەيبارىسقا دا كىنا ارتا الماسپىز. بىراق ول كەك الدى. سونىڭ ءوزى كوپ سىردان حابار بەرەدى. ونى قادىرلەپ جەرلەۋ مۇمكىندىگى بولماعان دا شىعار بالكىم، زامانى سولاي عوي، كىم ءبىلسىن، ىزدەستىرسە دەرەك تە شىعار..؟!

قازىر شۇكىر تاۋەلسىز ەلمىز، «ماڭگىلىك ەل» جاساۋ ءۇشىن «نۇرلى جول» باعدارلاماسىن تابىستى جالعاستىرىپ كەلەمىز. ەندى تۋعان ەلدىڭ تاريحىن تۇزەتىپ جازىپ، الدەكىمدەردەن كەتكەن قاتەلىكتەردىڭ ورنىن تولىقتىرىپ ءجۇرمىز. عالىمدارىمىز شەجىرەنى دە عىلىمي جولعا قويۋدى قولعا الدى. ەلدەن ولاردىڭ جۇرناقتارى تام-تۇمداپ جيناقتالۋدا. شەجىرە عىلىمي اينالىمعا ەندى. ەندەشە ولاردان تاريحي تۇلعانى الاپ تاستاۋىمىز قالاي بولماق؟ سوندا سوناۋ عاسىرلارداعى كوز مايىن ياۋىسىپ، تىرنەكتەپ جينالعان ەڭبەكتەر بوسقا كەتىپ، «شەجىرەشىگە» كىنا ارتامىز با؟ ولار ءوز اكەسىنىڭ، باباسىنىڭ اتىن بىلمەيتىن، حاتقا تۇسىرە المايتىن، اۋىزشا تاراتا بىلمەيتىن شەتىنگەن توپاستار، ساۋاتسىز، ناداندار ەدى دەيمىز بە؟.. «بۇرىنعىنى» «بۇگىنگىنىڭ» سەبەپسىز، دالەلسىز، قيسىنسىز شەجىرەدەن شىعارىپ تاستاۋى قالاي؟

كوكەيىمدە كەپتەلىپ تۇرعان تاعى ءبىر وي – كۇي كۇدىرەتىنە قاتىستى. ونى كەيىنگى ۇرپاق قانشالىق قادىرلەيتىنى جايىندا. «كۇي – كۇيشى – تاعدىر – دومبىراشى – زەرتەۋشىلەر» ءومىر جالعاستىعىن سەزىنىپ قىزمەت ەتۋشىلەر دەگەن ۇعىم كوكىرەك كوزىمىزدى تۇبەگەيلى اشا تۇسەدى. ەندەشە ونى جاستاردىڭ ەسىنە نەگە ءجيى جاڭعىرتىپ سالماسقا؟! يليا جاقانوۆ اعامىزدىڭ 1979 جىلى جازعان قازاق كونپوزيتورلارى مەن ءانشى-كۇيشىلەرىنىڭ تۆورچەستۆولىق ءومىرىن ءار قىرىنان اشۋعا ارنالعان «ءبىرىنشى كونتسەرت» اتتى دەرەكتى اڭگىمەلەر مەن ەسسە  كىتابىندا  «اقساق قۇلان» كۇيى، كۇيدىڭ قۇدىرەتى، ونىڭ ورىنداۋشىلارىنىڭ اسقاق سەزىمى جايلى شەبەر سۋرەتتەلگەنى ءمالىم. قازاق جەرىنە، الماتىعا جات ەلدىڭ مۋزىكانتتارىنىڭ ارنايى وسى كۇيدى ءوز قۇلاعىمەن ەستىپ، ورىنداۋشىسىن كوزىمەن كورۋگە كەلگەنىنىڭ ءوزى عاجاپ قۇبىلىس ەمەس پە؟ ماسكەۋدەن «يل-62» ۇشاعىمەن كەلگەن مۋزىكانت، حالىق مۋزىكاسىنىڭ زەرتتەۋشىسى، راديودا قىزمەت اتقاراتىن  ۆەنگەرلىك لاسلو مادەر مەن ونىڭ اۋدارماشىسى، ۆەنگەرلىك اققۇبا سۇلۋ كەلىنشەك يۋليانانى اۋەجايدا قارسى العان ساتىنەن باستاپ، اڭگىمە اراقاۋى «اقساق قۇلان» كۇيى، ونىڭ تاريحى توڭىرەگىندە قۇرىلۋىنىڭ ءوزى-اق جان-دۇنيەڭدى باۋراپ الادى. بۇل اڭگىمەدە قازاق كۇيلەرىن قادىر تۇتىپ، قاستەرلەيتىن، كيەسىنەن يمەنەتىن اتاقتى دومبىراشى رۇستەمبەك وماروۆ بەينەسى قالاي جارقىراپ كورىنگەن دەسەڭىزشى! ناعىز ونەر ادامى، ونەردى باعالاۋ وسىنداي بولسا كەرەك!

اۋەجايداعى قىسقا-قايىرىم اڭگىمە تۇسىندا قادىرلى مەيماندار كەلگەن باستى شارۋاسىنىڭ جايىنان حابار بەرىپ ۇلگەرەدى. بۇل دا اسقاق سەزىمنىڭ دۇمپۋىندەي ەستىلەرى انىق. ەلگە، جەرگە دەگەن ماحابباتتى اۋىزدىقتاپ تۇرۋ وڭاي ەمەس ەكەن-اۋ!

قازىر ويلاپ وتىرسام، مەن ەرتەرەكتە بۇل كىتاپتى وقىعان تۇسىمدا، ءتىپتى، يليا اعامىزدى كەزىكتىرىپ، اڭگىمەسىن تىڭداپ جۇرگەن كەزىمدە دە كۇي پارقىنا جەتە بويلاي الماعان ەكەنمىن، ءسىرا؟! سونى قازىر عانا زەردەلەپ وتىرمىن. لاسلو دا، يليا اعامىز دا «اقساق قۇلان» كۇيىنىڭ بايىبىنا بارعىسى كەلگەندەر ءۇشىن، مەن ءۇشىن كىتابىندا مىنا سوزدەردى ادەيى ارناپتى:

«لاسلو ەلىنە قايتار كۇنى ماعان كىشكەنە پلەنكانى كورسەتىپ:

– رۇستەمنىڭ بۇل «اقساق قۇلانىن» بويتۇمارداي قاستەرلەپ، كوزىمنىڭ قاراشىعىنداي ساقتارمىن. كۇيدىڭ نە ەكەنىن، كۇيشىنىڭ نە ەكەنىن بىلگىسى كەلگەن ۆەنگەرلىكتەرگە مەن ءار كەز وسىنى كورسەتەتىن بولامىن. مەندەگى ءبىر ىزگى ۇلكەن ولجا وسى. شابىت ءوز قۇدىرەتىن قالاي-قالاي تانىتتى! كەرەمەت! – دەدى.

بۇل سوزگە مەنىڭ مەرەيىم تاسىدى». (يليا جاقانوۆ، «ءبىرىنشى كونتسەرت»، الماتى،  «جالىن»، 1979 جىل، «اقساق قۇلان»، 147-150-بەتتەر).

وسى كىتاپتا مەنمەنسىنگەن تالاي كۇشىسىماقتىڭ «اقساق قۇلان» كۇيىن تارتۋعا ورەسى جەتپەيتىنى عاجاپ سۋرەتتەلەدى. ونى تارتاتىندار ساناۋلى عانا بولسا كەرەك. ءىليا جاقانوۆ اعامىزدىڭ ايتارى وسى. سوندىقتان كەز-كەلگەن بۇل كۇيدى باتىپ تاراتا الامايدى. وي استارى سوعان مەزگەيدى. ول شىندىق.

جالپى ەلىمىزدىڭ باي مۇراسىن قادىرلى ازامات-تۇلعالارى، مادەني مۇرا، قندىلىقتار تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ زاڭدارىمەن قورعالۋدا. سول شەڭبەردە جۇزەگە اسا بەرمەك.

وسىنىڭ ايعاعىنداي، جاڭا جىلدا كوڭىلىمدى قۋانىشقا بولەگەن جايدىڭ ءبىرى – قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى جانعالي ءجۇزبايدىڭ قۇراستىرۋى، عىلىمي تۇسىنىكتەمەسىمەن «اقساق قۇلان. كەتبۇعا ءبيدىڭ كۇي-مۇراسى» دەگەن قوماقتى عىلىمي ەڭبەكتىڭ جارىق كورۋى. كىتاپ قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعى قارساڭىندا، «قازىرگى زامان مۋزىكاسى» جوباسى بويىنشا قر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى، عىلىم كوميتەتى 2012-2014 جىلدارعا ارنالعان عىلىمي-تەحنيكالىق باعدارلامالارمەن جوبالاردى گرانتتىق قارجىلاندىرۋ شەڭبەرىندە شىعارىلدى.

بۇل كىتاپ كەتبۇعا كۇيشى مۇراسىنىڭ نوتالارىمەن اڭىزدارى توپتاستىرىلعان. كەتبۇعا ابىز تۋىندىلارىنىڭ اۋديوجازباسى قوسىمشا قۇرال رەتىندە ۇسىنىلۋى – قوبىز بەن دومبىرا كۇيلەرىنىڭ ۇلىستىق مەكتەبىنىڭ نەگىزىن سالعان التىن وردانىڭ ۇلى جىرشىسى، ۇلى كۇيشىنىڭ مۇراسىن جاستارىمىزعا كەڭىنەن ناسيحاتتاۋعا جول اشادى.

ەلىنىڭ جارقىن بولاشاعىن كوكسەگەن ۇلى تۇلعالاردىڭ بىرەگەيى – كەتبۇعا ابىز بابامىزدىڭ ءوزىنىڭ بار بولمىسىمەن جارقىراپ كورىنەتىن شاعى تۋدى. ونىڭ ەسىمى ۇلىقتالىپ، كۇيلەرى ەركىن تارالىپ، جاستار ونەگەسىنەن ۇلگى الاتىن بولدى. مۇنىڭ ءبارى «ماڭگىلىك ەلدىڭ» جاسامپاز ساياساتىنىڭ ارقىسىندا قول جەتكەن ەركىندىك دەپ باعالايمىز!

–  توعانباي اعا، ءسىز بەن ءبىز بولىپ  لاقاپ ەسىم- كەتبۇقا ەمەس، تاريحي ەسىم- كەتبۇعا اتاۋىنىڭ  قازىعىن قاتايتىپ، تامىرىن تەرەڭدەتۋ ءۇشىن ايانىپ قالماۋىمىز كەرەك. ساليقالى اڭگىمەڭىزگە كوپ-كوپ راحمەت!

سۇحباتتاسقان ايدىن ىرىسبەك

         “اق جول” قدپ توراعاسىنىڭ كەڭەسشىسى، الاشتانۋشى