– Toğanbay  ağa, tarihımızdı tanuğa mümkindik alğanımızğa 23 jıl toldı. Osı uaqıtta, Siz de hal-qadiriñizşe şejire-tarihtı tügendeuge üles qosıp kele jatırsız. 2013 jılı «Ertağı, Kertağını jaylağan jwrt» attı ğılımi-zertteu eñbegiñiz jarıqqa şıqtı,   halıq onı jaqsı qabıldadı. Atalmış kitabıñızda öz zamanındağı  qazaqtıñ betke wstarlarınıñ biri bolğan Ketbwğa turalı köp izdengen ekensiz. Äñgimemizge arqau bolğalı twrğan adam bütindey bir elge bilik aytar qabilet iesi boldı ğoy. Bükil mağınalı ömirin halqınıñ azattıq alıp, erkin el boluına arnağan ayaulı azamattıñ soñğı demi bitkenşe jasağan qızmeti  – qaytkende wrpağın aman saqtap qalu edi.

– Onıñız ras. Biıl elimiz Qazaq handığınıñ 550 jıldığın atap ötu üstinde. Alayda, halqımızdıñ tarihi tamırınıñ  odan da äride, tım  tereñde jatqanın bärimiz jaqsı bilemiz. Äytpese, köptegen jatjwrttıqtar bizdiñ täuelsiz eldiñ şirek ğasır işinde älemdegi ozıq oylı elder qatarına şığıp ketkenin aqıldarına sıyğıza almay, bılayşa aytqanda, iştarlıqtan türli qañqu sözderdi    qoñırsıtıp ta jür. Sol sebepti ötkenimizdi tügendep, sol kezeñniñ jarqın twlğaların zerdelep, jastarğa dwrıs wğındıru ärbir sanalı  azamattıñ parızı .

Men, kezdeysoq jayğa bola köñildi alañdata beretin jastan äldeqaşan ötip ketken adammın. Sondıqtan da, täuelsiz Qazaq Eliniñ azamatı retinde zañ men zañdılıqtardıñ, wlttıq salt-dästürlerdiñ bwzıluına jol bermeudi  ärkez adal borışım dep sanaymın.

Tarihtı bügingi kün twrğısınan tüsindirude metodologiyalıq mäselelerdiñ nazardan tıs qalmauı üşin, gumanitarlıq ğılımdar keşendi twrğıda at salısuı qajet. Öytkeni, Qazaqstan tarihın däuirleu (periodizaciya), derektanu, tarihnama  men zertteu ädisteriniñ zañdılıqtarın qadağalauda tuındaytın teoriyalıq jäne metodologiyalıq  mäseleleri jetip artıladı. Memleket tarihı institutınıñ jetekşi ğılımi qızmetkeri, t.ğ.k., docent Külpaş İliyasovanıñ aytuınşa: «…qazaq etnogenezi problemasın ğılımnıñ antropologiya, genetika siyaqtı salalarınsız şeşu mümkin emes. Genetikadağı soñğı jetistiktiñ biri DNK (dizoksiribonuklein qışqılı), medicinada tiri organizmderdegi genetikalıq aqparattıñ wrpaqtan-wrpaqqa beriluin, saqtaluın, damuı men qızmetin qamtamasız etuge jauaptı nuklein qışqılınıñ bir türiniñ payda boluımen» tüsindiriledi.

Halıq danalığı: «Tolğan el – tarihın taspen jazadı, tozğan el – tarihın jaspen jazadı», – deydi. Sol sebepti «qazaq wltınıñ ruhın jandandıru üşin eñ aldımen, özimizdiñ şınayı tarihımızdı, mädenietimiz ben dinimizdi tereñ payımdap, sezinuimiz» kerek. Eger ayaq basqan sayın tarihi oqiğalardı sayasilandırıp, twlğalar esimin «bwrmalau» täsilimen şejireden şığarıp tastap, tamırı joq, tegi joq, oydan qwrastırılatın «kino keyipkerine» aynaldıratın bolsaq,  onda eldik deñgeydegi tarihi twlğalar beynesin qalay qalıptastıramız? Jat jwrttıqtarğa «babamnıñ esimi qalay jazılatın edi», sonı tüsindirip berşi deuimiz kerek pe? Sonda qazaqtardıñ arğı atası bolıp tabılatın türikterdiñ «sına» jazuı «kirill» jazuınan 15 ğasır, «gruzin-armyan» jazuınan 10 ğasır bwrın payda boldı» degenge küdik keltiremiz be? Joq, onıñ reti kele qoymas. Qayta ata-babalardıñ önegesin dwrıs qabıldap, wrpaqqa dwrıs mağlwmat beruge küş salayıq. Men aytıp otırğan bwl pikir sonı emes, onı ärkim-aq aytıp jür. Tipti, dualı auız ağalarımız ğılımi eñbekterine de engizdi. Bir jerlesimiz, wzaq jıl Jezqazğan qalası oblıs ortalığı bolğan kezinde aramızda jürip, oblıstıq käsiptik-tehnikalıq bilim beru basqarmasın basqarğan, keyinirek respublikalıq deñgeyde qızmet atqarğan, QR Bilim ministriniñ orınbasarı bolğan, QR Joğarğı Keñesiniñ deputatı bolğan, Halıqaralıq aqparattanu Akademiyasınıñ akademigi, Resey käsiptik-tehnikalıq bilim beru Akademiyasınıñ akademigi, Qazaqstan pedogogikalıq ğılımdar Akademiyasınıñ tolıq müşesi, p.ğ.d., professor, Bolat Äbdikärimwlı aytqan mına bir ğılımi twjırım är jürekke qozğau saluğa tiis, yağni namıstı jannıñ kökiregin oyatqan bwlqınıs tura bağıt wstanuğa wmtıltadı dep senemin: «…kezinde babalarımızdıñ tasqa tañbalağan mwraların bizge Batıs ğalımdarı oqıp berdi. Endi özimiz oquımız kerek. Öytkeni, Orhon-Enesay jazbalarınan bastap, talay mwralarımızdı söyletude orasan qatelikter bar ekenin bile bastadıq. Biz öz mwramızğa özgelerdiñ közimen qarap üyrengenbiz. Sol ädetten arılıp, bwl mäselege özimiz şındap kirisetin uaqıt jetti. Öz wlttıq qwndılıqtarımızdı azamattıq mwrağa aynaldıruğa özimiz küş saluımız qajet». (Ğibrattı ğwmır: Twlğa. Wstaz. Ğalım»,  (qwrast. A.M.Äbdirov, V.V.Egorov, Q.A.Sarbasova), Astana, «Jasıl Orda» baspası, 2015 jıl, 92-bet).

Qaşannan tağdırımız bir bolğan «qarğa tamırlı qazaqtıñ» qay balası dana bolsa, sol elge ortaq qwt – baqıt. Solay bolğan, bola da bermek. Olardıñ erligi- ülgi, tarihı -eldiktiñ körinisi. Sol üşin közi qaraqtılar tarihi twtastıqtı qwraytın el-şejiresin jazğan. «Tarihi şejirelerge patşa ökimeti sayasi män berip, jergilikti orındardan jinatıp otırğan», – dep Älkey Marğwlannıñ  da atap ötkeni esimizde jürse de, sonıñ astarına keyde män bermeymiz. Keñes ökimeti ol isti indete tüskeni mälim. Sonda olar qazaq halqına janaşırlıq jasap, wyıstırayın dep pe edi? Sol qarmaqqa tüsip qalğandıqtan äli künge taptaurın joldan şığa almay şiırlap jürgenderdiñ barı anıq. Halıq jadında saqtalğan tarihi mälimet ärqaşan qwndı, paydalı bolğanın professor Maqsat Alpısbestiñ «Qazaq şejiresi: tarihnamalıq-derektanulıq zertteuinde (Astana: «BG-Print», JK, 2013 jıl): «Şejire – qazaq halqı tarihınıñ  tarihi-etnografiyalıq derek közi». «Şejire qazaqtıñ qadirli wlttıq dästüriniñ birine aynalğan», – dep orındı atap körsetedi. Şejirege engizilgen teris pikir twtastay tarihi oqiğalarğa, twlğalar esimine nwsqan keltiretini anıq. Ol tarihımızdı bwrmalauğa äkelip soqtıradı. Sol sebepti mwnday iste asa saqtıq qajet. Dälel negizdi boluğa tiis.

Bar ğwmırı tartısqa qwrılğan  Ketbwğa esimin erteden-aq eli wlıqtadı. Öytkeni ol şın mäninde älemdik deñgeydegi biregey twlğalardıñ biri edi. Onıñ öresi Şıñğıs hanmen de iıqtasqan. Sol sebepti oğan talasatındar da, özine jaqın tartatındar da, onıñ atına qara küye jağuğa wmtılatındar da tabıluı zañdılıq. Sodan barıp onıñ büginge deyingi ömirbayandıq ğwmırnaması är qilı qwralıp, tarau-tarau bolıp qalıptasıp jatsa tañırqauğa bolmas. Degenmen de bügingi közi qaraqtı sanalı wrpaq tarihi twlğalarğa qiyanat jasau obal ekenin eskerui läzim.

«Tilimizdegi kisi esimderi – mädeni-tarihi mwra, wlttıq qwndılıq. Bwl ataulardıñ ön boyına el tarihınıñ, halıqtıñ bolmısı men dünietanımınıñ, tabiğat qwbılıstarı men käsibiniñ, salt-sanası men ädet-ğwrpınıñ qat-qabat sırın saqtağan», – dep jazadı. «Qazaq esimderiniñ anıqtamalığın» qwrastıruşılar professor, f.ğ.d., Telğoja Janwzaq,    jäne f.ğ.k., Ğarifolla Änes (Almatı, 2009 jıl, 3-bet) – Egerde esimderdiñ däuir, qoğam ömirine qaray damu, tolısu, özgeru sırına den qoyıp, ayrıqşa zer salsaq, onda wltımızdıñ är kezeñdegi tarihi däuirlerdegi ruhani jäne mädeni ömirinen mol mağlwmattar alamız». Osını eskergen Elbasımız Nwrswltan Nazarbaev 1996 jılı 2 säuirde «Wltı qazaq azamattardıñ tegi men äkesiniñ atın jazuğa baylanıstı mäselelerdi şeşu turalı» Jarlıq şığardı. Onıñ birinşi babında «…tegi men äkesiniñ atınıñ tübirlik negizi saqtaluğa tiis» dep atap körsetilgen. Osı mäselege qatıstı Qazaqstan Ükimeti janındağı Memlekettik onomastika komissiyasınıñ «Qazaqstan Respublikasındağı wltı qazaq azamattardıñ atı-jönin retteudiñ Twjırımdaması qabıldandı. Qıruar jwmıstar jürgizilude. Oğan bilikti mamandar men ğalımdar at salısuda. Tildik ahual – qoğamdağı til sayasatınıñ naqtı qoldanuınıñ körinisi. Ol Qazaqstan Respublikasındağı «Til turalı» zañnıñ jüzege asuınıñ bir körinisi, yağni onıñ qwqıqtıq negizderin bayan etedi. Sol sebepti bwl mäselege jürdim-bardım qarauğa eşkimniñ eşqaşan eş sebebi joq.

Reti kelgende ayta keterlik bir jayt, keyingi kezde Ketbwğanı tarihtıñ san tarau oqiğasına da kiliktirip, ruı men atauın özgertip, oydan qwrastırılğan kitap keyipkerlerine aynaldırıp – «Kerbwğa», (ğılımi terminge negizdemek nietpen) «Ket Bwqa», «Ketbwqa», «Ket-Bwqa», «Kert bwğı», «Ketbuka», «Kit Bwğı» bolıp qalıptasu etek alıp baradı. Erterekte ol bilmestikten bolğan jayt edi. Qazirgi wstanımdı qalay wğuğa boların bile almadım… Dwrısı, Ketbwğa baba esimi qalıptasqan, yağni auız-eki aytılu retimen qazaqi wğımğa layıq  «Ketbwğa» bolıp qala bergeni jön. Ol pikirlerimdi, dälelimdi  san märte jazıp kelemin. Sonımen qatar osı jäne basqa da wqsas mäselelerdi birizdilikke tüsiru 1996 jılğı Jarlıqta qarastırılğan. Desekte, ğalımdar arasında älemge tanımal Şoqan Uälihanov, Abay Qwnanbaev (Abaydı – Ibrahim, t.b.), t.b. twlğalardıñ esimderin jazğanda «alğaşqı resmi» nüsqası saqtalıp qalmasa, özge eldiñ ğalımdarı köz jazıp qaladı eken. Bwl da aqılğa qonımdı  desek, onda öz jastarımız arasında qosımşa tüsindiru jwmıstarın jürgizeyik.

    – Toğanbay ağa, qazaqtıñ tıñ tarihın qwldıq sana men bodan bolmıstan ada azamat qana jazuı kerek dep oylaymın.  Aytayın degenim, Keñes ökimetiniñ itayağın jalağan keşegi kommunister bügingi täuelsiz qazaqtıñ şınayı tarihın jazıp jarıtpaydı. «Sanasına qaray öresi» degendey, solardıñ kesirinen Ketbwğanı – «Ketbwqa» dep atau beleñ alıp ketti, bwl masqara ğoy. Tipti, ata-şejirede de Ketbwğa bar da, Ketbwqa esimi kezdespeydi. YAğni, wlttıq jadıdağı tarihi esim – Ketbwğadan ayırılıp, laqap esim – Ketbwqa degen wğım qalıptasıp  ketpey me degen küdik te jandı mazalaydı.

– Orındı swraq. Äueli Ketbwğanıñ wltı qazaq, dini mwsılman, soñında wrpaqtarı bar ekenin ajıratıp aluımız kerek. Äytpese, añız twlğa jaylı söz şeksizdikke sozılıp kete bermek.

Ğalım Twrsın Jwrtbay erterekte: «…kieli hayuanattardıñ atın kisiniñ esimine qosıp aytatın ejelgi türki dästüri boyınşa «Ket-bwqa» atandı», – dep jazdı. Älginde men aytqan mäselelerge twñğış türen salıp basın aşuğa mwrındıq bolğan da Twrsın ağamız. Oğan äli san oralamız. Twrsekeñ körnekti qazaq ğalımı, oğan talas joq. Özimiz de sol ğalımnıñ eñbegine silteme jasap basşılıqqa alatınımız ras. Älgi jazbanı oqığan sayın baba esimine qatıstı oylar sanada şirığa beredi de, «ejelgi türki dästüri boyınşa «Ket-bwqa» atandı» dep äuel bastağı «Ketbwğa» esimi jatjwrttıqtar arasında solay atalıp ketkenin aytsa kerek degen oyğa orala beremin. Öytkeni «Azan şaqırıp qoyğan esimi» dep twrğan joq qoy. Sonday-aq, Twrsekeñniñ dosı marqwm Aqseleu Seydimbek ağamız da pir twtatın ğalımdarımızdıñ biregeyi. Ol ekeuiniñ dos ekeni de barşağa ayan. Soğan baylanıstı oylanarlıq twsımız: «Bwqa» men «bwğa» sözi qazaqtar arsında qoldanısta ilgeri zamandarda da bolğan-au!» degenge sayadı. Osı eki sözdiñ mağınasına üñilip zer salğan jan bar ma? Olardıñ pikiri qanday?

Şejirelerdiñ bir tarmağındağı köpşilikke beymälim oqiğalardıñ, Naymannıñ şığu tarihınıñ sonau Noğaylı zamanınan da äri jatqanına jol silteydi.  «Nayman eli – Qıtay tarihında – Vİİİ-İH ğasırda belgili bolğan. Oqıran özeniniñ bası Mwñğoldan Ertiske deyin qonıstanğan. Nayman ruınıñ alğaşqı patşası Narqış Tayan, Inaş qağan, Bwqa han, Tabwğa, Bwyrıq han jäne ülken rulardıñ basşıları Toqpan, Elata, Ökireş, Ketbwğa, Tölekatay, Sügirşi bolğan», – dep jazadı. («Nayman – Qarakerey Jañbırşı ruınıñ şejiresi» kitabi, Almatı, 2001 jıl). Osındağı «Bwqa han», «Tabwğa» esimderi anıq jazılğanan añğarmau mwmkin be? Demek, «bwqa» men «bwğa»-da ayırma bar. Ol neni körsetedi? Ol jaylı ğalımadar naqtı twjırımın özderi ayta jatar.

DAT (dalalıq auızşa tarihnama), yağni auız-eki şejire boyınşa Janarıstan – Qaraşor tuadı. Sonau şejire basında twrğan twlğalar öz balaların qalay ataudı bilmegen dep kümändanuğa bola ma?! Zer salayıq: Qaraşordan – Twlpar batır – Alşın – Semizbwğa – Jwmır – Jwrtbay – Jündibay – Kenenbay – Sarı (Sarmantay) – Şal – Er Qaptağay – Nayman, Naymantay.  Naymannıñ segizinşi atası (babası) – Semizbwğa. Nazar audarıñız Semiz Bwqa emes – Semizbwğa! Şamamen Ketbwğanıñ on ekinşi babası – Semizbwğa! Demek, Semizbwğanı da, Ketbwğanı da qoldan bwqalandırudıñ qajettigi joq!

Tübi Ketbwğa babağa qatıstı «bir şikilik tuınday qalsa, oyımdı bile jürsin» dedi me eken, kim bilsin, jarıqtıq danagöy Aqseleu ağamız 1993 jılı mınaday tüsinik beredi:

«…Keybir şejire boyınşa Serikbaydan – Kelbwğa, Ketbwğa attı eki wl tuadı. Kelbwğadan – Baltalı, Ketbwğadan – Bağanalı taraydı deydi. Söz orayında Ketbwğa jırau äygili Şıñğıshannıñ oñ tizesin basıp otırğan bi bolğanın, «Aqsaq qwlan» siyaqtı küydi tudırğan wlı küyşi ekenin ayta ketken jön». «Qalıñ Naymannıñ enşisin bölu biligi jas ta bolsa aqılı kemel Ketbwğağa berilipti.  Ketbwğa toğız Naymanğa enşi bölip, tañba taratadı. Sonda enşiles Kelbwğa men Ketbwğağa tañba jetpey qalıp, tañbaların jılqınıñ sol jağına basadı. Sodan olar «Teris tañbalı» atansa kerek. Naymannıñ wrpaqtarınıñ enşisin dau-damaysız bölgeni üşin Ketbwğa «Noqta ağası» atanadı» (Taraqtı Aqseleu (Seydimbek A.), ««Baltalı, Bağanalı el, aman bol»,( şejire), Almatı, 1993 jıl,  91,92-better).

Ğılımi twjırımı tiyanaqtı bolğan soñ Twrsekeñe den qoyarımız anıq. Degenmen qazaqtıñ ejelden qalıptasqan, qwlağımızğa äbden siñisti bolğan babamızdan qalğan qwndı mwra şejiremiz de bar ğoy. Şejireniñ eñsesin köterip, ğılımi aynalımğa qosqan professor Maqsat Alpısbeswlınıñ eñbegindegi: «Qazaq halqınıñ şejiresi – tarihi tamırı, onı qwrağan ru-taypalardıñ talayınıñ tarihi tağdırı», – degen twjırımı ezile bastağan köñilimizge quat bergeni ras.

Ketbwğa baba ömirde bolğan. Ol şejirede anıq körsetilgen, wrpaqtarı jaylı derek keltirilgen. Bir ğajabı «Ketbwqa» şejirede joq! Demek, onıñ  ömirde bolğanı, bar-joğı kümändi. Mine qayşılıq! Sonda bardı joyıp, joqtan bar jasay almau qaupi tumas pa eken?

– Ketbwğa – tarihi twlğa bolsa da, bälkim, «Ketbwğatanu» degen arnayı bir salanıñ bolmağanınan  bolar, biz äli künge deyin  ol babamızdı ğılımi twrğıdan zerdeley almay-aq kelemiz.

Negizinde « «El bolamın deseñ, besigiñdi tüze» degen amanat söz tegin aytılmağan, sondıqtan qalıptasıp kele jatqan «Twlğatanu»-dı barınşa jetildirip, oğan bir sala retinde «Ketbwğatanu» degendi qosu aytqızbay-aq swranıp twrğan qwndı derek, mwra dep oylaymın.

Ketbwğa – kürdeli twlğa, sol sebepti onıñ töñireginde san türli laqap äñgime, joramal, boljam öte köp örbigen.

Endi mına bir jayğa da nazar audarta ketpekpin. «Mahambet Ötemiswlınıñ ömiri men şığarmaları turalı zertteuler» attı jinaqtağı, Bekqayır Amanşinniñ «Mahambettiñ babaları men wrpaqtarı» eñbeginde «Mahambettiñ «Aynalayın Aq Jayıq» dep bastalatın ataqtı tolğauına qatıstı keybir zertteuşi-ğalımdardıñ pikirimen kelispeytindigin aşıq bildiredi:

«Kert bwğıday bilerden

Aqıl swrar kün qayda? (1962, 31-bet) –

degen joldar bar. Aqınnıñ barlıq kitabında osılayşa jazılğan da, oğan «bwğınıñ bir türi» degen tüsinik beriledi. «Bwl – öte jañsaq jäne jazıluı qate. Dwrısı – Ket Bwğı. Ket Bwğı – kisi atı. Professor S.Amanjolovtıñ körsetui boyınşa, qazaq şejireleriniñ birinde: Naymannıñ Toqpan, El-Ata, Örkeş degen üş wlı boladı. El-Atadan – Kelbwğı, Ketbwğı taraydı. Ketbuka (Kit-Buka) degen XIII ğasırda jasağan tarihi adam da bolğan. Ol – Monğol imperiyasınıñ Hulagu hanı twsındağı armiyasınıñ ştab bastığı Nayman Kit Bwğı. Buga, Buka, Buke sözderi türki-monğol halıqtarınıñ tarihındağı kisi attarında jii kezdesedi. Mahambet aqınnıñ atap otırğan Ket bwğısı kim? «Ketbwğıday biler» degenine qarağanda, tarihi nemese añızğa aynalğan ataqtı bilerdiñ bireui bolsa kerek. Qorıta kelgende, Mahambet öleñderindegi Ketbwğı sözi – birinşiden, Kert Bwğı emes, Ket bwğı, ekinşiden, bwğınıñ bir türi emes, adam atı», – deydi. (103-bet). (ikitap.kz).

Äñgime barısında añğarğanımızday twjırım san tarau, biraq kim, qanday pikir bildirse de, «Ketbwğa» – Ketbwğa qalpında qaları anıq. Öytkeni örkenietti elder dästürinde özge jatjwrttıqtar kez-kelgen ataudı, esimdi qanşalıq bwrmalasa da, qalıptasqan öz teginiñ qanına tartıp, öz qalpınan aynımaydı. Äu bastağı öz wstanımın berik saqtap qala beredi. Alısqa barmay-aq irgemizdegi Resey elin alıp qarayıq. Jat jwrttıqtar eliniñ astanasın – «Moskay», «Mäskeu» dep jazsaqta. Öz degeninen qaytpay «Moskva» deydi. Kezinde «Alma-Ata», «Medeo» degennen äreñ arılğanımız esten şıqtı ma? Bizdiñ Astana qalasındağı «Kenesarı» köşesi  özgelerge wğınıqtı bolu üşin «Kenessary str» dep tañbalanadı. Soğan qarap keleşekte Kenesarı han degen qate, dwrısı «Keñes-Sarı» dep tüzetuimiz qajet pe?

Sonımen qatar, şet eldikter qazaqtıñ qazirgidey derbes memleket, täuelsiz twtas el bolğanın, onımen qoymay, älemdegi jetilgen elderdiñ aldıñğı sanatında boluğa wmtılğan qarqındı qimılına işi jıli qoya ma? Osını nege payımdamaymız? Qazaq halqınan şıqqan wlı twlğalardı, ğalımdardı, oyşıldardı, şet eldi bilegen kemeñger basşılardı op-oñay moyındap, atağı älemge jayılğan danışpandarımız aldında bas ie qoyar dep eldi nesine aldarqatamız? Odan da, eldigimizdi nığaytatın kez-kelgen şarapattı iske qoldau jasap, ilgeri alıp ketuge talpınuımız kerek qoy. Endeşe, sonday bir igi istegi – «Ketbwğa babamızğa eskertkiş ornatu» qajettigin sonau jıldarı «Qazaq ädebieti» gazetinde kötergen Aldiyar Äubäkirovtiñ bastaması qwptarlıq edi.

Şet eldiñ ğalımdarı, qalamgerleri esñmñn kitaptarına engizgenine quanuımız kerek. Öytkeni ol kezde biz zaman aujayına alañdap onı layıqtı qwrmettey almağanımız şındıq qoy.

L. Gumilev: «XII ğasırdağı birden-bir kemeñger qolbasşı  –  KetBwqa», – dep jazğanı üşin (L. Gumilev, «Çernaya legenda» kitabı, 56-bet) oğan alğıstıñ ornına «kezinde «bwğa» dep jazuıñ kerek edi» deuimiz bizge layıqsız bolar.

Wlı babamız jaylı derekti Twrsın Jwrtbay «Dulığa» (İİ tom), «KetBwqa», Mwhtar Mağauinniñ «Qobızdıñ sarını» kitaptarında jäne zertteuşi ğalımdar Şäkärim Qwdayberdiwlı, Mwhambetjan Tınışpaev, Aqseleu Seydimbek, t.t. eñbekterinen ayqın añğaramız.

– Bügingi ziyalı qauım, öner ieleri, qalam wstağan jastar Ketbwğadan qanday ülgi-önege aluı tiis dep oylaysız?

– Abay atamız: «Bolmasañ da wqsap baq» demey me, Ketbwğa nağız «segiz qırlı, bir sırlı azamat». El biligin aralasu, qamqor abız bolu, dombıra men qobızda eliniñ zarın dastanğa aynaldıru, t.b. öneri kimge de bolsa ülgi emey ne? Äli de qarastırıp zerttese, san tarau sırdıñ beti aşılar…

«Küni büginge deyin küyşiler Ket-Bwğanıñ Joşı ölimin estirtui dep «Aqsaq qwlan, Joşıhan» attı küy tartadı. Qazaq şejiresiniñ aytuınşa, Naymannıñ bir bwtağı Baltalı – osı Ket-Bwğadan tarağan wrpaq. Halıq öleñderinde Ket-Bwğa eskide ötken batagöy aqsaqal retinde eske alınadı…», – deydi Mwhtar Mağauin «Qobız sarını» eñbeginde. Dwrıs, biraq köptegen derekter Ketbwğanıñ Bağanalı ekendigine kuälik etedi. Joşı ölimine qatıstı nwsqanı ärkim är qilı bayandasa, bizdiñ eldiñ köne közderiniñ sarınımen «Qobız sarını» öte ündes keleri anıq.  «Alayda tarihtan belgili, Şıñğıshannıñ ülken wlı Joşı añda jürgende qaza bolğan. Mazarı Qarağandı oblısınıñ Keñgir özeniniñ boyında twr… Alayda aytılğan hikaya parsı tilinde jazılğan «Şadjarat al'-atrak» (türik şejiresi) attı kitapta da (HVğ.) wşıratamız. Mwndağı Şıñğıs hanğa Joşınıñ ölimin estirtuşiniñ atı – Wlığ jırşı (wlı jırşı, ülken jırşı)». (Mwhtar Mağauin «Qobız sarını», Almatı, «Mektep», 2003j.,11-bet). Bwl köne şejire Ketbwğa bedelin ösirmese, kemitpeydi. Onıñ elimizdiñ wlı jırşı, wlıq bi bolğanı ayan. Mwhtar ağanıñ da sol üşin keltirgeni belgili. Bir ğana ayırma, Qlıtau elinde saqtalğan nwsqalarda han  qazası dombıramen estirtildi deydi. «Qobız sarını»  qobızdı alğa tartadı. Wlı küyşiniñ qobızdı da, dombıranı da küñirentkenine dau bar ma? Öytkeni, el basına qater tönip,  twtas dala aza twttı emes pe?

Osındayda Qazaq Wlttıq muzıka akademiyasınıñ wstazı-küyşi Janğali Jüzbaydıñ: «Küy şejiresin bilmey tartu dombıraşını jarğa jığadı, – degeni eske oraladı.  – Qazaq «Küy iesi – Qorqıt» deydi, oğız taypasınan şıqqan babamız küy atası bolıp esepteledi. «Küy atası – Ketbwğa» degen de söz bar. Qorqıttıñ zamanı Hİ-Hİİ ğasır bolsa, Ketbwğanıñ zamanı Wlıtauğa Joşı wlısınıñ, Şıñğıs hannıñ Deşti Qıpşaq dalasına keluimen twstas jıldar. Özderiñizge mälim, Palestinağa deyingi jorıqqa qatısqan Ketbwğa bi, abız, küyşidan «Aqsaq qwlan» degen küy qaldı. Bwl – Altın orda kezeñ».

Osı oylar jelisin tüyindey kelip Janğali: är küydiñ astarında «ruhıñdı joğaltpa, eliñ men jeriñdi menşe süy» degen ösiet bar. Marqwm Aqseleu ağamız «Küy degen – adamnıñ küyinui» dep aytuşı edi. Demek, küy – küyikten şığadı. Qorqıttıñ zamanın alıñız, Ketbwğa, Asanqayğı, Tättimbettiñ «Bes töresin» alıñız, qaysısı bolsa da zar tökken küyinişten şıqqan», – deydi. Şındığında küyşi – qarapayım jandar emes är kezeñ, är däuirdiñ tarihın küymen jazıp qaldırğan iri twlğalar. Endeşe olardıñ küylerine de, esimderine de qwrmetpen qaray biluimiz qajet.

El auzındağı, ğalımdar zerteuleri men türli basılımdardı maqalalardıñ işindegi tüyindi jiıntıqtay kele, kökeyge qonımdısı «Kerey» aqparattıq portalında jariyalanağan «Küy atası – Ketbwğa» degen Mwrat Äbuğazınıñ maqalası. Soğan den qoyamın. «Qazaq tarihında Ketbwğanıñ esimi qabırğalı bi, erjürek batır, däulesker küyşi retinde belgili. Äygili «Aqsaq qwlan» küyiniñ avtorı. Osı uaqıtqa deyin Ketbwğanıñ ömir sürgen kezeñi jöninde ärtürli derekter aytılıp keledi. Belgili ğalım-zertteuşi Aqseleu Seydimbektiñ «Qazaqtıñ küy öneri» attı eñbeginde: «Atadan balağa jalğasıp jetken auız äñgimede de, jazba derekterde de Ketbwğa Şıñğıs hannıñ zamandası retinde mälim. YAğni, şamamen 1150-1230 jıldar aralığında ğwmır keşken adam. Auızşa-jazbaşa derekterde Ketbwğa wlı jırşı, däulesker küyşi, köripkel baqsı, tipten Şıñğıs hannıñ hat tanığan şejireşisi retinde bayandaladı»(A.Seydimbek,  «Qazaqtıñ küy öneri», Monografiya, Astana: Kültegin, 2002.jıl) delingen. Osı mälimet enciklopediyada, basqa da derekközderde  jii wşırasadı.Tarih ğılımdarınıñ doktorı, professor Mwhtarhan Orazbaydıñ «Qazaq ädebieti» gazetiniñ 2007 jıldıñ qaraşa ayınıñ № 45 sanında «Ketbwğa küyşiniñ tarihi sureti tabıldı» attı maqalasındağı derekter qazanı qobızben estirtken degen bir jaqtı twjırımdı özgertip, Ketbwğanıñ dombıraşı ekendigin ayğaqtay tüsti. Al, qazaq dalasında saqtalağan añızda Ketbwğanıñ esimi äygili «Aqsaq qwlan» küyimen tığız baylanıstı bolıp keledi. «Aqsaq qwlan» dese – Ketbwğanıñ, Ketbwğa desek – «Aqsaq qwlannıñ» qosarlana aytılatındığı belgili. Qaharlı Şıñğıs hannıñ zamanınıñ tiri kuäsindey bolıp jetken «Aqsaq qwlan» qazaqtıñ küy tarihındağı eski küylerdiñ biri bolıp sanaladı. Küydiñ añızı boyınşa Şıñğıs hannıñ balası Joşınıñ qazasın estirtuge baylanıstı bolsa, keyde Joşı hannıñ balası añ aulap jürip mert bolğanda osı qayğılı habardı küymen estirtken bolıp aytıladı. Körşiles Qırğız halqında «Ketbwqa» degen eldik küy bar jäne küydiñ añızında Şıñğıs hannıñ balası Joşı hannıñ ölimin küymen estirtken dep keledi. «Aqsaq qwlan» küyine qatıstı mañğıstaulıq küyşi Mwrat Öskenbaevtıñ aytuı boyınşa añız bılayşa bayandaladı:

«Bwrınğı ötken zamanda Joşı degen hannıñ qırıq jigitke kelip:

– Uäzirdiñ aytqan jerine biz de barıp, közimizben körip qaytayıq, –  deydi. Qırıq jigitti köndirip, qwlan jayılıp jür eken. Hannıñ balası qızıl şekpenin kiip, mıltığın qolına aladı da, qwlandarğa qaray jüredi. Sonda köp qwlannıñ işinen bir aqsaq qwlan üyirinen bölinip şığıp, odağaylap kelip jer tebinip, pısqırıp qalğanda aynalanı qap-qarañğı twman basıp ketedi. Mergender bir-birinen köz jazıp qaladı. Bir kezde twmannıñ arasınan: «Qu şaqaylıdan qaşa jüriñder, qızıl şekpendiniñ üstin basa jüriñder» degen bir dauıs estiledi. Jigitter twman seyilgennen keyin qarasa, qwlandar da, hannıñ balası da izim-ğayım joq bolıp şığadı. Olar üş kün boyı izdep jürip han balasınıñ jalğız şınaşağın tauıp aladı. Üstinen şwbırıp ötken köp qwlan onı taptap ketken eken. Mergender elge keledi. Balasın joğaltqan han qayğıdan qan qwsıp, basın kötermey jatıp qaladı.

– Kimde-kim meniñ aldıma balañ öldi dep keletin bolsa, sonıñ qwlağına qorğasın qwyamın, – dep jarlıq etedi. Mwnı estigen halıq hanğa balasınıñ ölimin estirtuge qorqadı.  Söytip, el-jwrt mwnıñ eş amalın taba almay, dal boladı. Sonda noğaylıdan şıqqan Kerbwqa degen dombıraşı täuekelge bel buıp, han sarayına keledi. Ol kele dombırasın tarta bastaydı. Sonda dombırağa alğaş salğanı qwlannıñ jürisi eken. Han basın kötermesten jata beredi. Dombıraşı äri qaray tolğaydı. Dombıra «Balañ öldi, Joşı han» dep küñirenedi. Sonda han basın köterip alıp:

– Äy, seniñ tartar küyiñ emes, meniñ estir küyim emes eken bwl, «Balañ öldi, Joşı han» dep twr ğoy mına küy, – deydi. Sol uaqıtta Kerbwqa:

– Taqsır-ay, balañızdıñ ölgenin öziñizden estip twrmın, – deydi. (Rayımbergenov A, Amanova S. «Küy qaynarı», Almatı: Öner, 1990 jıl).

Bizdiñ bala kezimizden estip ösken añız da osılay deytin. Tipti Qumola özeni boyındağı Ittwmsıqtağı molanı da «balanıñ molası» deytin. Ayırma Ketbwğa atauında. Biraq ol ğılımi twjırım emes, añız jelisi ğoy.

– Siz, Ketbwğa tarihı kürdeli,  qwpiyası mol jwmbaq jan deysiz, oğan qanday däleliñiz bar?

– «Aqsaq qwlan» küyiniñ astarında ne bar, şındıq qaysı, Joşıhan öliminiñ sırı nede? – degen saualdar aşıq küyinde qalıp keledi. Ketbwğanıñ äkesi turalı da daulı pikirler qalıptasuda. Demek, sol kezeñniñ qwpiyası kömuli qalpında jatır.

Tarihi derekter boyınşa «Altın topşı» kitabında: «1223 jıldarı Orta Aziya elderin Şıñğıshan özine tügeldey qaratıp Samarqand qalasında twradı.Üş wlın jinap, aqılın aytıp, Monğol üstirtine qaytıp ketudiñ qamına kirisedi. Sol kezde, ülken wlı Joşı qaytıp kelmey qoyadı. Şıñğıshan aşu şaqırıp, Joşını şaqırıp keluge üş dürkin şabarman jiberedi. Bwl eki arada Joşı añ aulap jürip tosınnan mert boladı. Joşınıñ ölimin eşkimniñ Şıñğıshanğa estirtuge jüregi daualamaydı. Osı kezde atağı jer jarğan küyşi Ketbwğa «men Joşınıñ ölgenin wlı hanğa estirtem» deydi. Sol boyınşa, Qaharlı Şıñğıshannıñ aldına barıp «Aqsaq qwlan» attı küyin şertip beredi», – dep jazadı. Demek, küy añızında da, tarihi derektiñ arasında asa alşaqtıq joq, ortaq sarın Şıñğıshannıñ balası Joşınıñ qazasın estirtuge baylanıstı bolıp keledi. «Aqsaq qwlan» küyi Qazaqstannıñ Altay men Mañğıstau tübegine deyingi baytaq dalada derlik tartılıp küni büginge deyin jetken. Monğoliyanıñ Bayan-Ölgey qazaqtarında, elimizdiñ Şığıs Qazaqstan, Semey, Sır boyı, Aqtöbe, Oral, Atırau, Mañğıstau öñirlerinde «Aqsaq qwlan» küyiniñ birneşe nwsqaları bar. Küy teris bwrauda (kvinta) orındaladı. Ketbwğanıñ öziniñ tartqan nwsqası däl sol qalpında jetti deu qiın. Qazaq küylerine tän improvizaciyalıq ürdis tän ekendigin eskeretin bolsaq, 800 jılda küydiñ türli nwsqalarınıñ payda boluın tabiği qwbılıs dep qarağan jön. Biraq bir närseniñ bası aşıq, ol «Aqsaq qwlan» küyin alğaş şığarıp, orındağan Ketbwğa ekendigi anıq. Tarbağataylıq dombıraşı Bağanalı Sayatölekovtıñ, Sır boyınıñ küyşisi Näbi Jälimbetovtıñ, Mañğıstaulıq küyşi Mwrat Öskenbaevtıñ orındauındağı «Aqsaq qwlan» küyindegi ortaq sarın «Balañ öldi, Joşı han» –  dep keletin estirtu retinde dombıranıñ söyleytin twsı. Dey twrğanmen de, dombırşı Qambar Medetovtıñ jetkizuindegi nwsqasın ayrıqşa aytuğa boladı.

Älemdik enciklopediyalarda jäne ğalamtorda Ketbwğa babamız jaylı mağlwmattar köptep kezdesedi. Alayda, qayda jerlengeni turalı eşqanday derek joq. Söyte twra, nege ekeni belgisiz mäz bireuler «Ketbwğanıñ äkesi Joşı mañındağı köne mazardağı Dombauıl» degen dolbardı tıqpalap jür. Onıñ negizsiz ekenin, äri Dombauıl turalı oy-twjırımımdı, yağni ol mazardağı twlğa Türik qağanatınıñ üşinşi qağanı Mwqan qağan boluı mümkindigin «Imandılıq keñistigi» kitabımda taratıp jazğanmın. Meni eleñ etkizgen derektiñ biri – Kamal Abdrahmanovtıñ «Han batırı Qarakerey Qabanbay» degen kitabındağı «Mwsa payğambardıñ minäjathanasında ap-anıq, ayqın da aşıq türde «1249-1260. Ketbwqa» dep jazılğanı, yağni on jıl sol elde bilik jürgizgeni, Ketbwqa noyannıñ Izrail eliniñ tarihınan orın alğanı.

El işindegi üstirt oylap, jeñil minezdilik pen dañq qwmarlıqqa salınğısı kelgenderdiñ biri oylap tapqan «Ketbwğanıñ äkesi – Dombauıl» eken degen qaueset tarağanın joğarıda ayttıq. Onı mäz bireuler şındıq retinde qabıldap, baspasözge jariyalanğan faktiler de kezigude. Bwl jañılıs tüsinik N.Mıñjannıñ «Qazaqtıñ qısqaşa tarihı» kitabındağı: «Teris tañbalı taypasınıñ atı – Dombauıl eken» degenin teris payımdaudan tuğan sıñaylı…

«Wlan esimi – wlağat besigi» anıqtamalıqta: «1236 jılı Keñgir özeniniñ boyındağı mekeninde jarıq düniemen hoş aytısıptı», «Jezqazğan qalasınan 54 şaqırım jerde… osı kesenede jatqan adam  – Serikbaywlı Dombauıl… tarihi twlğa», «Ket-Bwqa bi şamamen 1194-1195 jıldarı… düniege kelgen. Dombauıl bidiñ ekinşi wlı», –  dep jazadı.

Ketbwğanıñ Bağanalı ekenine dau joq, äytse de, onıñ äkesi «Dombauıl» ekeni zertteudi qajet etedi. Basqanı aytpağanda, Ketbwğa zamanında Dombauıl kesenesi qasqayıp twrğanı qayda! Ol köne zaman kuägeri – Türki qağanatı kezinde boy köterdi emes pe?! Ol turalı tarihi negizderge süyenip erterekte men de «Imandılıq keñistigi» kitabımda öz pikirimdi keñeyte jazğanmın. Sondıqtan qısqaşa atap ketkim kelgeni Qoyşığara Salğarin zertteui aqılğa qonadı. Bwl oydı Ş. Uälihanov, Ä. Marğwlan, T. Jwrtbay, t.b. ğalımdar saralap, qisındı pikir qaldırdı. Sondıqtan Dombauıl kesenesi Birinşi Şığıs Türik qağanatınıñ üşinşi qağanı – Mugan, yağni Mwqan qağan qwrmetine twrğızılsa kerek.

Äbilğazı Bahadür-han «Türik şejiresinde» moñğoldardıñ (siuñnulardıñ) Türik memleketinen bölinip, jeke handıq retinde ömir süre bastauınıñ türiktiñ Alanşa hanınıñ twsında bolğanın, olardıñ Ertağı men Kertağını jaylap, qısta Sırdariya men Qaraqwmdı mekendegenin jazatını bar ğoy. Türik qağanatınıñ irgesin qalağan, şañırağın köterip, aybının asırğan alğaşqı qağandar – Bumın qağan, İstimi qağan, Mwqan qağandar men Qorqıt atanı onıñ zamandastarı bolğan añız keyipkerlerin tağdırlas, sırlas etui de mümkin ğoy. Mine, biz endi osı mäselege zer salmaqpız. Qorqıt atanıñ twstası, zamandası bolğan – Dombauıl küyşi, mergen. Al «tastan örip jasağan biik dıñ arhitekturasınıñ jii kezdesetin jeri Ortalıq Qazaqstan, onıñ işinde Wlıtau audanı… Eñ säuletti dıñ – Dombauıldıñ keşeni…» (Ä.Marğwlan). Ol Joşıhan kümbeziniñ irgesinde twrğanı anıq. Dombauıl esimi, oqiğası qwlanğa qatıstı örbip, är saqqa jügiredi. Al, qay qazaq, qay han, qay qağan it jügirtip, qws salıp, sayatkerşilik qwrmadı? «Kentavrlar» – arğımaqpen jeldey esuimen, asaudı bas üyretuimen, tağı jılqı, qwlandı qolğa üyretuimen erekşelenedi emes pe? Demek, sonau saq, ğwn, türik, qazaq däuiri de at-twlparsız bolğan emes. Demek, Dombauıl esimin Şıñğıshan men Joşıhan däuirinen äri aparğanımız jön bolar. Sebebi Joşıhandı qwlan şaynap öltiruine baylanıstı Dombauıl «qwl-saqşı» ant-su işip, «qwlandı qırıp» tastauı aqılğa sıyıñqıramaydı, sol «qızmeti üşin» Vİİİ-İH ğasırda qalaqtastan «keşene twrğızuı» qisınğa kelmeydi jäne onı «Qwldıñ tamı» dese jaraspas pa?

Osı rette ğalım Twrsın Jwrtbaevtıñ «Ketbwqa» tarihi äfsanasındağı mına bir joldar nazarğa iligedi. «… Sol Joşıhan mazarın ölgennen keyin de qorğap jatqısı kelgendey, däl janında Dombauıldıñ keşeni asqaqtaydı». Bwl atalmış dıñnıñ bwrınnan bar ekenin quattağan tağı bir iri ğalımnıñ pikiri. Sondıqtan däl berilgen bağa ispettes. Nege deseñiz? Joşı tağdırı – qiın da kürdeli tağdır. Ol Şıñğıs qağannıñ ülken wlı bola twra, qağandıqqa, mwragerlikke ilikpegen, işi şerge tolı, söyte twra, birtwtas qazaq handığınıñ negizin saluşı, tarihi twlğa, jwmbaq twlğa. Al, sonıñ naq janında jürgen Deşti Kıpşaqtıñ Wlıq bii Ketbwğa bolsa, Şıñğıs qağandı, taq mwrageri Ogedey, Möñke qağandı közimen körgen, qay qaysısınıñ da işqwsa sırların bilgen jan. Sondıqtan da ol Joşıhannıñ ruhani  janın wqtı, ekeui birlese el müddesine hal-qadirinşe qızmet etti. Ajaldı da at üstinde, «qwlan quğan – sayatşılıq kezinde» qarsı alatının Ketbwğa bilgen. Qaharlı qağanğa köñil aytuğa – «Aqsaq qwlan» küyin arnadı. Bwl da dosı, bälkim, qwrdası, sırlası Joşığa degen qwrmet, mäñgi mwra, sol siyaqtı 1228 jılı «…keler jılı jazda Joşıhanğa Keñgir özeni boyında kümbez saldırğanı anıq».

Osı jerde säl şeginis jasap oy jügirter bolsaq, qadiri «ötken handı Alaşahanday ardaqtımızdıñ qasına jerlep, kümbez ornatudıñ ornına («keyin Dombauıl qwl-mergendi äkelip kesene salarmız» deytindey) kemeñger Ketbwğa aqılınan auısqan ba?» degen küdik kalmas üşin oy bezbenine salğan jön. Mwnda basqa bir tereñ sır bolsa kerek. Sonday-aq, «Ketbwğa abızdı ilgeri-keyingi däuir esteliginen, han, qağan ömirinen habarsız bolğan» dep twjırım jasauğa haqımız bar ma? – degen saual da boy köteredi. Onıñ sonau Zaratuştra, Twman, Mwde, Bumın, İstemi, Mwqan qağandar ömirinen, mol dereginen beyhabar boluı mümkin emes. Öytkeni onıñ sanasında Külteginniñ arğı-bergi tarihı sayrap twr. Ol Tata-twnğanı tekten tek jaqın twtıp, Şıñğıshan töñiregine äkelgen joq. Bwğan dau bar ma? Al, hat tanığan  közi aşıq bwl babalarımız älemdi tañqaldırsa, Ketbwğa sauatsız edi deuge auız bara ma? «Qazaqtıñ qısqaşa tarihı» kitabında ataqtı bilgir N.Mıñjan: «Toğız tañbalı Nayman degenine qarağanda, bwrın osı rulardıñ barlığında da ayırma tañba bolğan siyaqtı, şejireşiler: «Teris tañbalı taypasınıñ – atı Dombauıl» eken, Naymannıñ noqta ağasımın dep, basqa Nayman taypalarına (segiz taypağa) tañba ülestirip, özine tañba jetpey qalğandıqtan… teris tañbalı atalıptı», – dep jazadı. Mwnda da Dombauıl tegi tereñnen sır tartadı. Osınıñ bärin Ketbwğı baba bilgen, sanasında san zerdelegen. Osı oyların wrpaqqa sabaqtaudı oylağan. Wlıtau kiesin bağalağan. Demek, Dombauıl kesenesi Joşıhanğa deyin bar, onıñ ruhı «Joşını jebep» jürsin, tirisinde qol jetpegen taq mwragerligi, qağandıqqa, baqida jetsin, – degen nietpen ädeyi äkelip jerlegen, kümbez twrğızğan. Söytip, Dombauıl men Joşıhan keseni «ansambl'» kwrğan. «Qorqıt jırınıñ bir tarauı – «Doqa Qojawğlı er Domrul». Qazaq äfsanalarında «Toqawlı Dombauıl, qiyat taypasınan». (Ä.Marğwlan).

Sonımen Domrul – Dizabul – Dombauıl kağan Wlıtauda (Joşıhan kümbezi mañındağı, sonau zamandağı Dombauıl qalasınıñ mañına) jerlengen deuge twrarlıqtay oy mezgeydi. Älbette, bwl mäseleni tarihşılar tereñdeter dep esepteymiz.

Al, biz öz tarapımızdan Wlıtau töñireginde nebir zamannıñ kuägeri bolğan balbal tastar köp bolğanın bilemiz, onıñ belgili bir oqiğalar twsında är taraptan jinalıp kelgen ökilderdiñ wlı twlğa qwrmetine belgi retinde qaldırğanınan da habardarmız. Osı haqında da birer oy tastağımız keledi. «Mwqan qağannıñ älemniñ teñ jartısın jaulap alıp, Qıtay, Parsı, Rim imperiyalarımen elşi almasqanı mälim ğoy. Olay bolsa, Dombauıl keşeni mañındağı wzın-wzın alıp balbal tastardı «kezdeysoq tastar» dep ayta alamız ba? Onday közqaras qalıptastıru obal bolmas pa eken? Atı älemge äygili qağan dünieden ötkende älemniñ är tüpkirindegi memleketterden kelgen aza twtuşılardıñ qağan qwrmetine balbal tas qaşap qoyu dağdısı bar emes pe edi? Onıñ Mwqan qağandar däuirinde dästürli jağday ekeni tarihtan belgili. Äri wzınnan-wzaq sap tüzegen balbal tastar qatarı sol elderdiñ san mejesin añğartadı ğoy». (T. Qwlmanwlı «Imandılıq keñistigi», 188-bet).

Demek, Ketbwğanıñ äkesiniñ atı Dombauıl emes, bası aşıq mäsele ol Joşıhan mañındağı kesene iesi emes.

– Ketbwğanıñ dinine qatıstı qarama-qayşı pikirlerge alğaş toytarıs bergen,  şıntuaytında dwrıs twjırım aytqan ğalım kim dep oylaysız?

– Auzıma alğaş tüseri ğalım – Twrsın Jwrtbay. Nayman taypası jat dinde degen wğımdı «tarihqa tañba» basqanday şegelegen sayasat salqını onıñ aq-qarasına zer saluğa mümkindik berer emes. Ol «solay ğoy» dep, äldeqaşan jazılıp ketken jazbalardı aldıña tosa beredi. Mwnday soraqılıqtıñ bir körinisi retinde Keñes kezinde änge qosqan «Aq kögarşın» änin atauğa boladı. Onı kökeyimizde «öşirilmestey» jattap, «beybitşilik» simvolı retinde ön boyımızğa «siñirip» aldıq. Onıñ «qasietti Isa payğambardıñ kökke wşqan ruhı» dep biletin hristiian dininiñ simvolı ekeninde qaysı bir qazaqtıñ eş şaruası joq. Tarihtı mwnday bwrmalau, tarihi twlğanınıñ «öñin aynaldıru kimge tiimdi?» degenge oy jügirtuge keyde «uaqıtımız bolmay jatadı-au!» deymin. Sonıñ bir mısalı 2005 jılğı «Jwldız» jurnalınıñ qaraşa ayındağı sanında jariyalanğan «Qwlager tragediyası: qaueset pen qiyanat» maqalasında da keltiriledi:

«Aqan men Qwlager tragediyasında  da taptıq tarihtıñ soraqı izderi sayrap-aq jatır. Alayda, sanağa siñirilgen twjırımdarı özgerte qoyu, midan sılıp tastau öte qiın. Iä, «Mocarttı, Sal'eri, Puşkindi – Dantes, Qozını – Qodar, Tölegendi – Bekejan öltirdi» deymiz. Alayda añız özinşe, aqiqat özinşe ömir sürip jatır. Al auız ädebieti degen qwdırettiñ küşine eşkim tötep bere almaytın. Tarih beybaq: «Tölegendi öltirgen Bekejan emes, Qarabalta degen qaraqşı, Bekejan Jibektiñ rulas ağayını, ağası» dep qanşama zar qaqsasa da «Qız Jibek» dastanı, «Qız Jibek» operası men kinoepopeyası oğan qwlaq asa almadı. Öytkeni tarih añız ben aqiqat qospası arqılı tüzilip, milliondar sanasına siñip ülgerdi. Al korol' sarayınıñ bas koncertmeysteri bolğan Sal'eridiñ «Mocerttı u berip öltirgenin» eşkim eşteñemen däleldey alğan joq. «Solay eken» delinui mwñ eken, twjırım tas-tüyin jasalıp, taradı da ketti. Qwlagerdiñ ölimi de sonday», – dep jazadı älgi maqala avtorı Serikbay Alpıswlı. Biraq…

Degenmen qazirgi egemen eldiñ tarihi mäselede de öz twjırımı boluı kerek. Mwrağat derekteri qanşa qajet desekte, onda da är kezeñniñ öz sayasat salqını saqtaladı. Ol şındıq.

Bağanalı köne zamannan-aq irgeli el ekeni mälim. Onıñ qas  batırları halıq auız ädebietiniñ erteden-aq keyipkeri bolğan. Şoqan Uälihanov, Älkey Marğwlan zertteu-eñbekterinde «Manas» jırındağı Er Qosay, Er Ürbiniñ şıqqan tegi Nayman, onıñ işinde Wlıtau, Kişitau boyın jaylağan Bağanalı ekendigi däleldegen. Qwlağu äskeriniñ  qwramında atı men aspabına deyin jez qwrsanğan, jez oqtı Bağanalı batırları bölek jürgenin tarih şejiresi jazıp ketkeni mälim. Alğaş ret Batıstağı Qoqan handığın basıp alğan da Bağanalı äskeri, Ketbwğa qolı ekenin ekiniñ biri bile bermeydi.

Qwtızdıñ qolına tüsken Deşti Qıpşaqtıñ wlıq bii Ketbwğağa qwrmetpen qarağan Beybarıstıñ dwşpannan kek alğanı mälim. Sondıqtan da ol arağa uaqıt salıp atamekenmen baylanıs ornattı. Demek, Ketbwğa wrpağına da qolınan kelgeninşe qolğabısın ayamadı degen söz. Sonıñ arqasında olar da tarşılıq köre qoymağan da bolar. «Naymannıñ bir balası – Bağanalı» şejiresiniñ 4-betinde: «Naymanbaydan – El ata – Serikbay – Ketbwğa – Qızğış, Qwsşa», – ekendigi tarqatılğan.  Tarihtıñ qatal ükimi babalardıñ wrpaqtarın nebir qiın-qıstau zamannıñ sınağına salğandıqtan üziktiñ orın aluı zañdılıq. Sol üzikti jalğastıruda Wlandıqtar jinağan Ketbwğa wrpaqtarı jaylı derekterge rizaşılığımdı bildiremin. Mağan «Wlan esimi – Wlağat besigi» kitabın tartu etken Qazaq SSR-nıñ eñbegi siñgen ärtisi, professor Bekbolat Baysağatov babalar wrpağın zerteude siñirgen eñbekteri turalı twşımdı äñgimelep bergen-di. Kitapta Ketbwğadan tarağan batır babalar men Mämbet bi, Aqtana bi, Boqbasar bi, Böri bi, Şoqay bi, Rısqwl bi, Ahmet-Äli bi, t.b., birqatar esimderdiñ keltirui köñilge demeu. Degenmen ğılımi twjırımda baysaldılıq qajet.

Sol siyaqı Ketbwğanıñ dinine de şübamen qaraytındar tabıluda. Söytip, onı käpir retinde qarastıru, şettetu wğımın qalıptastıruğa talpınıs bayqaluda. Ol piğıldıñ «Mwsa payğambardıñ minäjathanasında ap-anıq, ayqın da aşıq türde «1249-1260. Ketbwqa» dep  jazılğanı…» (Kamal Abdrahmanov, «Han batırı – Qarakerey Qabanbay» kitabı) – degen Kamaldıñ deregindegi adal nietti teris paydalanğısı keletinderdiñ qılığı. Mwsılman qauımı Alla tarapınan tüsirilgen tört qasietti kitapqa senedi. Payğambarlarğa küman keltirmeydi. Kümändi jan mwsılman sanalmaydı. Twrsın Jwrtbaydıñ «Toğız hatun – nestoriandıq senimde  bolğan şığar, biraq Ket-bwqanı däl sol kezde oğan jatqızuğa bolmaytın. Öytkeni, Joşıhan därgeyindegi wlısın mwsılmandardıñ Odağı dep jariyalap, özi de sol dindi qabıldağan. Onıñ Wlığ bii – Ket-bwqanıñ odan sırt qaluı mümkin emes. Deşti Qıpşaq derliktey Mwhammed ümmedine köşken», (Twrsın Jwrtbaev, «Qazaq ädebieti», gazeti, 12-naurız, 1993 jıl, 14-bet) – degen ğılımi däleline nege qayta-qayta kümän keltire beruge äuespiz?

Ketbwğanıñ wlıq isteri men işki ruhani düniesiniñ adaldığına kümändi seyiltip, tuğan halqına arnalğan berekeli eñbegin joqqa şığaruğa wmtılıstı tiyu qajet. Onıñ endigi jerde layıqtı bağasın alğanı jön. Osı rette Jezqazğan qalasında köşe attarın berudi qolğa alğanı, Wlıtau audanında eskertkiş ornatqanı babağa arnalğan qwrmet belgisi. Ol ögeysimeytin wlı twlğa. Qayta wrpağı olarğa layıqtı bola bileyik.

Ketbwğa abızdıñ tuğan eli, mekeni, jaylau qonıstarı haqında Qazaq enciklopediyasında bılay deydi: «Ketbwğa Orta jüz Nayman taypasınıñ ruı. Ol köbinese «Bağanalı» degen atpen mälim. Öytkeni, Ketbwğanıñ rulıq tañbası – Baqan bolğan… Tarihi derekterge qarağanda Şıñğıshan Naymandardı talqandağannan keyin, Ketbwğa joğarğı Ertis pen Altaydağı öz qonıstarın tastap, Batısqa qaray jıljığan. Ketbwğalar qısta Sarısu, Şu özenderiniñ tömengi sağasın, Qarataudıñ batıs bökteri men Sırdariya jağasın mekendep, jazda Wlıtau, Arğanatı tauları men Qarakeñgir, Sarıkeñgir, Jezdi özeñderiniñ alqaptarın jaylağan». «Tört Tölekataydıñ wrpaqtarı qazir Semey, Jetisu öñirinde… Söytip, Ketbwğa men Kelbwğa wrpaqtarı Wlıtau men Şu özeniniñ arasın erteden qonıs etip keledi». (Materialı po kirgizskomu zemlepol'zovaniyu, 9-tom, S-Peterburg, 1905 g.).

Şığıs Qazaqstan oblısınıñ qazaqtarı aytatın bir nwsqada «Sarmanay attı kisiden Arğın, Nayman attı eki wl tuğan eken» deydi. Bwl äñgimedegi «Arğın – ağa balası, Naymanmen birge tuğan» degen qisınğa aynalıp soğatının bayqaymız.

«Arğın wrpağı ösip, altı auıl bolğanda, Nayman bir-aq auıl bolıp qalıp qoyadı. Mwnıñ sebebi, Nayman şaldıñ Toqpan attı jalğız wlı bolıptı. Onıñ özi de 26 jasında dünieden ötipti. Bwl bir kez Nayman aqsaqal 96 jasta eken. Jesir qalğan kelini Aqswlu atasın jas qızğa üylendiredi de, onı atımen atamay «Qız eney» ataptı deydi. «Qız eney» jükti bolıp, wl tuıptı. «Qwdayğa şükirşilik ettim» dep Nayman aqsaqal näresteniñ atın Şükirşe qoyıptı. Sol Şükirşeden Aqswlu eki wl tuadı. Sol wldardıñ birine – Kelbwğa, ekinşisine – Ketbwğa degen at qoyılıptı». Mwndağı «Şükirşe» men Wlıtaulıqtar şejiresindegi «Sügirşiniñ» dıbıstıq qana ayırmaşılığı añğarıladı. Sonday-aq, Kelbwğanıñ jası Ketbwğadan ülken ekenin ayğaqtay tüsedi.

«Nayman aqsaqal ölgen soñ «Qız eneydi» Sarmanaydıñ tağı bir şöberesi Elatağa qosadı. Ol Nayman atanıñ ornına qalğan «Noqta ağa» atanadı. Elatadan – Baltalı, Bağanalı degen eki wl tuadı. Qazirgi kezde Wlıtau mañın qonıstanğan naymandar solardıñ wrpaqtarı», – deydi.

Kökeyge kepteletin bir tüyin: köpşilik aytatın äñgimelerdegi «Nayman şal» sözi şarttı türde alınbay ma eken? Onıñ astarında Nayman patşalığınıñ, Küşilik wrpağınıñ şaşırañqı kelbeti kömeskilenbey me? Olay bolar sebebi, Nayman söziniñ ilgeriden barı anıq, Rubası Nayman babamız da 83, yaki 93 jasında qasiret qwşıp, Allanıñ demeuimen wrpağın qayta jalğaptı desedi. Key äñgime 130 jasağanın aytadı. Bwl wzaq ğwmırda onıñ alğan ornı qaysı? Tarih qay twstan mült ketti? Bälkim, ol, şınında da, zertteuşi-ğalımdar twjırımdağanday, Nayman patşalığı handarınıñ tikeley wrpağı, zañdı jalğası şığar? Äytpese, Tata twnğa, Ketbwğa sındı wlılar ğılımğa, el basqarğan bilikke qalay jaqın bola alğan? Ketbwğağa Şıñğıs hannıñ senim artuında, Wlı Deşti Qıpşaqqa Wlıq bi boluında ne sır bar? Mwnı anıqtau täuelsiz qazaq eliniñ tağı bir qırın añğartarına kümän joq.

Sonday-aq, keybir derekte Nayman atanıñ Qwlmanay degen jiırma jasar balasınıñ on besinşi ğasırda qaytıs bolıp, Qızeney  anamızdıñ aqıldı şeşimimen bügingi wrpaqtıñ aman qalğanı aytıladı. Äytsede bwl derekterdiñ qisınğa keletin-kelmeytin twstarına pikir bildire ketpekpiz. Pikir-talas köbine «Nayman ru ma, älde taypa ma, älde patşalıq pa?» degenge sayadı. «Nayman tarihı ilgerirekten be, älde balası qaytıs bolğannan soñğı tirlikten ğana bastala ma?» degen saualdar töñireginde örbidi. Talastıñ özi osığan oray är qilı qwrastırıladı. Eger HV ğasırda toqsandağı Nayman atamız Qızeney anamızdı alıp, odan tuğan bala on jetige tolğanda onı Jezetek anamızğa äperip, Sügirşi tusa, odan Tölekatay wrpağı ösip-önse, uaqıt qay kezeñge kelip qalğanı? 1185 jılı tuğan Ketbwğa atamız qayda qaldı? Qaysıbir derekterde kezigetin Qarajal-Jäyrem töñiregindegi  Qıtay atamızdı qay kezeñnen izdeymiz? Bağanalı men Baltalını qay ğasırğa telimiz?

Şıñğıs qağan turalı äli künge bir twjırımğa kele almağan tarihi derekter är qiırdı şarlaumen jür. Sol sebepti onıñ balası Joşıhan jaylı da är türli düdamal joramaldar taralıp keldi. Demek, onıñ twstastarı haqında da osını aytamız. Solardıñ qatarında Ketbwğa abız, Bağanalı, Nayman turalı da qisınsız mälimetter etek aldı. Ğalımdar twjırımına sensek, Monğoldıñ 38 hanı işinde tek beseui ğana handardıñ hanı, yağni «Wlı qağan» atanıptı. Solardıñ qatarına Joşıhannıñ balası älemdi dür silkindirgen Batı han kirmegeni qalay?! Mwnıñ astarında Joşıhannıñ qazaq jerinde öz wlısın qwruı, salt-dästürin wstanuı, üşinşi wrpağınan bastap mwsılmandıqtı qabıldap, qıpşaq tilinde söyleui jatqanın añğaru qiın emes.

Joşıhannıñ qırıq wlınıñ işinde Qırım men Orta Aziya jerlerin, Altın Orda memleketin bilegen  on törtiniñ ğana esimi tarihta belgili.

«Joşı-qıpşaq wlısınıñ» negizi kimder degenge kelsek, älbette bwrınğı Kök böriniñ wrpağı – Kök Türik han äuleti ekeni dausız. Endeşe, Ertağı, Kertağını jaylağan jwrttı qazaq tarihınan böle-jarıp ala almaymız, dinine de kümän keltirudiñ qajettigi şamalı.

Halıq sanasına erteden ornıqqan kieli orındardı bağalay bilu, el üşin qasıq qanın ayamağan ata-babalarımızdıñ qwt mekenderi jaylı keñirek bilui wrpaq kökiregine wlttıq sananıñ berik ornığuınıñ kepili. Öz jaqını, qazaq batırların, eldiñ qamın jegen arda babalardıñ isin sıylap ösken jas qatıgezdikten, bezbüyrektikten, imansızdan ada boları anıq. Qay ölkede bolmasın qazaq handarı men batırlarına, aqındarı men jazuşılarına, qoğam qayratkerlerine izet bildiruge dağdılanuımız kerek. Ol üşin qazaq tarihı men şejiresin ajırağısız twtas dünie retinde qarastırıp, nasihattaudıñ mañızı zor.

         – Sizdiñ Şıñğıshan – Joşıhan – Ketbwğa – «Aqsaq qwlan» degen twjırımğa keluiñizge ne sebep boldı?

– Şıñğıshan däuirin qazaq tarihınan bölip qarauğa bolmaydı. Öytkeni ol kezde bizdiñ el ömirinde köptegen tarihi iri oqiğalar boldı. Ğalımdarımız aytıp jürgen «kiiz tuırlıqtı Moğol wlısı – türki, moğol ekeni ayan. Qazirgi ğılımi derekterge köz jügirtsek, Şıñğıs han äskeriniñ qwramı kerey, nayman, uaq, jalayır, qoñırat, qıpşaq, üysin, Kişi jüz taypalarınan twrsa, moñğoldarğa tiesili üles – 5 payızdı qwraydı eken. Öñgelerin jol-jönekey uaqıtşa ğana paydalanıp otırıptı. Şıñğıshannıñ älemdik sahnağa şıqqanınan türki enostarı wtılısqa şıqtı dep aytu qiın.

Şıñğıshan 1224 jılı Joşı handığın qwrdı, elin «Joşı-qıpşaq wlısı» dep atadı. Wlıstıñ tili – Qıpşaq tili, dini özgerissiz qaldı. Şağatay, Ögedey, Tuluy, t.b., öz wlıstarındağı soğıstan tüsken paydanıñ belgili mölşerin Joşı-qıpşaq wlısına, bölip berip otırdı. Bwl basımdılıq bizdiñ äli künge kökeyimizde jürgen «keybir küdikterge jauap» dese de bolğanday. «Joşı-qıpşaq wlısınıñ» negizi kimder degenge kelsek, älbette bwrınğı Kök böriniñ wrpağı – Kök Türik han äuleti ekeni dausız. Endeşe, Ertağı, Kertağını jaylağan jwrttı qazaq tarihınan böle-jarıp ala almaymız, dinine de kümän keltirdiñ qajettigi şamalı.

Bügingi wrpaq Joşıhan däuirinde elge eñbegi siñgen babalardıñ iri twlğaların köz aldına keltirui qiın  desek te, sol kezeñge qatısı bar tarihi oqiğalardı jadınan şığar alması ayan. Sol sebepti mekteptiñ oqulıqtarına ilikken keybir añız-üzikter bala sanasında jañğıra bermek. Sonıñ bir ayğağı 5-sınıpqa arnalğan «Ädebiet» oqulığındağı «Añız äñgimeler» toptamasında «Aqsaq qwlan, Joşı han» taqırıbımen berilgen üzindide «…balasınıñ ölgenin Joşı hanğa… bir dombıraşığa küymen aytqızadı» dep jazadı. Osındağı oqiğa, oqiğa keyipkerleri, küyşi-dombıraşı ärkimge-aq sır aytadı. Biraq, «Aqsaq qwlan» küyiniñ şığaruşısı – Ketbwğa ekeni talas tudırmağanmen onı oquşığa tüsindirude naqtılıq, däldik jetpey qalıp otır. Sondıqtan Ketbwğa da, küy de, han da añız keyipkerine aynaldı. Mwndağı quanıştı jay – ataqtı babamızdıñ añız keyipkeri bola bilui. Oqiğada añşılar dep berilgeni hanzadanıñ nökerleri ekeni, «jwlmalanğan qoldıñ – şınaşaq» ekeni eresekterge tüsinikti. Odan öñgesi siz ben bizge baylanıstı. Bir ğajabı bwl äñgime bizdiñ eldegi aytılatın äñgimege (salıstırmalı türde wğınıqtı bolu üşin özge de nwsqalar barın bildiru üşin bölip atap otırmın!) öte wqsas.

«Joşı hannıñ aşamayğa mingen jas balası añşılarmen birge jürip, bir jerde aqsaq qwlandı quıp ketedi. Aqsaq qwlan jüytkip bara jatqan bir top qwlanğa qosılıptı. Balanıñ astındağı erikken twlpar eligip, qwyrığın şanşıp qwyğıtıp, qwlandarğa qosıladı. Qwlannıñ äñgisi balanı şaynap öltirip ketedi. Añşılar balanı izdep taba almaydı. Joşı añşılarğa qaharın tögip: «Balamdı tauıp ber» dep qalıñ kisige izdetedi.

«Balanı öldi» dep estirtken adamnıñ qwlağına qorğasın qwyamın dep jarlıq qıladı. Añşılar bir jerden balanıñ jwlmalanğan qolın tabadı. Endi eşkim balasınıñ ölgenin Joşı hanğa ayta almaydı. Aqırı köpşilik ordada otırıp, bir dombıraşığa küymen aytqızadı. Sondağı küydiñ aytqan jırı mınau eken:

Erikken twlpar qwnan da,

Ordalı ürikken qwlanğa

Qwyğıtıp oynap qosılğan…

Ölim degen Täñir isi,

Jelikken qwlan äñgisi,

Qwlan men twlpar erikken,

Josığan qwlan jelikken,

Balañdı şaynap öltirip,

Jwlmalap jalmap ketipti,

Ordalı qwlan şoşığan.

Sözdi aytıp, zarlağan

Dombıranıñ balañdı

Estirtkeni osı han!

Özgege artpa jalañdı,

Eliktirgen balañdı

Sol qu qwlan, tu qwlan.

Aqsaq qwlan, Joşı han!..

Ilan hanım osığan!!! (Ädebiet, jalpı bilim beretin mekteptiñ 5-sınıbına arnalğan oqulıq, (Ä.Dayır, Q.Aytqaliev, Ş.Berkimbaeva, G.Qwrmanbay), üşinşi basılımı, öñdelgen,  Almatı: Atamwra, 2010 jıl, «Aqsaq qwlan, Joşı han», 93-94-better).

El auzında bwl taqırıpta san türli derekter bar. Olay boluı zañdı. Eñ bastısı añız jelisinde bolsa da oqiğa negizi, jelisi saqtaldı. Demek, halıq üşin ol asa mañızdı kezeñ boldı. Osı äñgime qwlağına tigen şejireşi Mäşhür Jüsip: «Alaşa hannıñ Joşı han degen jalğız balası bolıptı. Qwlan quamın dep, bala astındağı atı jeligip, qwlannıñ äñgisine erip, qazası sodan bolıp, bala attan jığılıp, qwlan teuip öltiripti.

Alaşa han, Joşı han,

Aqsaq qwlan josığan.

Qwlan teuip öltirdi,

Bwyrığın aqtan keltirdi, – deytwğın söz sodan qalğan (Mäşhür Jüsip, şığarmaları, 8-tom, Pavladar, 2006 jıl), – dep jazğanı da sondıqtan. Bir nazar audarar twsı – ataqtı atamız «Joşı han, Alaşa hannıñ jalğız balası» dep jazğanda, onı qaysıbir derekterdegi Şıñğıshanğa tirep otırmağanın nazarda wstau kerek. Sondıqtanda «Joşı han degen jalğız balası bolıptı» dep añızğa aynaldırıp jazadı. «Naqtı qadap aytpaydı. Sebebi tarihi derekterde Joşı keyin ğana han boldı, onda da qağan emes, mwnı da eskeru qajet. Sondıqtar Mäşhür atamız tek añız jelisin ğana hatqa tüsirudi maqsat twttı. Sol sebepti onı tarihi oqiğağa kuälikke tartu obal boladı. Biraq, «qwlan quamın dep», «bala astındağı atı jeligip»,  «qwlannıñ äñgisine erip», «bala attan jığılıp, qwlan teuip öltiripti», – dep oqiğa jelisin tarqatuı oylantarı anıq. Mwndağı eñ bastı ayğaq – «bala attan jığılıp» degenge tireledi. Balanıñ jası äli kämeletke tolmağanı bayqaladı. Öytkeni jırda bir körmege eleusiz ğana mınaday detal'dar keltiriledi.

Mingeni twlpar qwnan-dı,

Ordalı ürikken qwlanğa,

Qwyğıtıp oynap qosılğan, –

dep balanıñ äli tay-qwnan minip jürgeninen derek beredi. Qwnannıñ «besti ayğır-äñgi»-men şayqasqa tüse almauı balanıñ ajalına sebep bolğan sıñaylı. Sondıqtan oqiğanı naqtılap hanğa beykünä halıqtı orınsız kinälamau turalı tilekterin de jetkizedi.

Özgege artpa jalañdı,

Eliktirgen balañdı

Sol qu qwlan, tu qwlan.

Aqsaq qwlan, Joşı han!..

Balanı äyteuir «hanazada edi» dep keyingiler qataldıq tanıtıp jür. Äytpese… ol bälkim endi ğana «qalıñdıq oynaudı» kütip jürgen bolar, bwl sol twstağı «boy jazuı» boluı kimniñ de bolsa köñilin bosatarı anıq. Beykünä bozdaq qırşınınan ne üşin, kim üşin qiıldı? Solay deuge bolar ma? Onı ğalımdardıñ äli de tereñdete tüskeni abzal.  Öytkeni ol ömirden ayausız-aq öz jazasın tarttı ğoy…

Är taraptağı añızdardıñ bayandalu sanırın bayqap körgenimde añğarğanım: oqiğa jelisi tolıq saqtalğan eken deuge negiz bar. Biraq türli sebeptermen özgerister enip otırğan. Ol zañdılıqqa eşkim dau aytpaydı.

Bügingi täuelsiz eldiñ azamatı retinde tıñ közqarasqa boy aldırsaq, birqatar bwltartpas tarihi jaylardı saralauğa tura keledi. Ol – Alaşahan men Şıñğıshannıñ ömir sürgen uaqıtınıñ säykespeui, Şıñğıshannıñ balası jalğız ğana Joşıhan emestigi, Joşı han qwnan mingen bozbala emes 46 jasında ajal qwşqan egde azamat.

Oqiğanı bayandauşılar äserilep aytqandı wnatatını, tıñdarmanğa da keregi sol ekeni mälim. Aqsaq qwlan Şıñğıs qağan men Joşı han ortasında örbigen äldeqayda äserli boları ärkimge tiimdi. Kezinde onıñ sayasatqa da, wltaralıq qarım-qatınasqa da qolaylı boldı.  Qırğız bauırlarımız onı jolbarısqa talatıp qoyuı, jolbarıstı «Bukanıñ komız» küyimen wyqtatıp tastauı osınıñ bir ayğağı.

Qalay degende Ketbwğa baba halıqaralıq abroy-ataqqa kenelgen älemdik twlğalar qatarına jatadı. Sol sebepti oğan qatıstı kez-kelgen derekti saraptamadan ötkizip, tüsinikpen qabılday biluimiz abzal.

Babalar ösieti – ötken tarihtı wmıtpau, wlılardı wlıqtauğa sayadı. Olardıñ köne söziniñ astarın da dwrıs payımdau bügingi wrpaqtıñ parızı. Olar salğan soqpaq büginde köne sürleu, bwlıñğır sorapqa aynalğalı qaşan. Sol sebepti jañsaq basıp, basqa arnağa auısıp ketpeuimiz kerek. Endeşe är sözge mwqiyattılıqpen qarap baysaldı payımdaular jasağınımız abzal. Babalar sözi, ösieti, nwsqağan jolı, qaldırğan izi şın mäninde qwndı, äri qwrmetke layıq. Solardıñ közindey bolğan januarlar twqımı men qaldırğan jädigerleri, mwrağa qalğan qazaqtıñ atamekeni bizge asa qımbat, äri ıstıq. Qaysı bir derekterde Joşıhan qazasına baylanıstı qwlandardı «öşpendilikpen qırğınğa wşıratu» mäselesi asa süyispenşilkpen aytıluı oylantarlıq jağday. Añızğa jeli bolğan «aqsaq qwlan» twqımı büginde düniejüzilik faunada joyılıp ketu qaupi töngen januarlar qatarında. Bizdiñ elde de «Qızıl kitapqa» engizilgen. Qwlannıñ «pişini jılqığa da, esekke de wqsaytın, jılqı twqımdastığına jatatın bir januar… dene twrqı 200-240 sm., biiktigi 110-140 sm, salmağı 130-1-300 kg… Qwlağı, qwyrığı, dıbısı esekke köbirek wqsaydı… Sağatına 60-70 şaqırım jıldamdıqpen jügire aladı.(«Ol kim,bwl ne?», 2-tom, 1986 jıl, 190-bet), («Qazaq tiliniñ tüsindirme sözdigi», Almatı, 2008 jıl, 537-bet).

Osığan qosa keterimiz jılqı tektes januarlardıñ özine tän, biraq biz bayqay bermeytin bir qwpiya sırı bar. Ol – öz üyirine, öz qanına degen adaldıq. Tek öz kindiginen örgen twqımdı ğana üyirinde wstaydı. Jat üyir twrmaq, kezdeysoq özge ayğırdan ertip kelgen qwlınnıñ özin qabıldamaytın bolğan. Naqtılay tüssek, üyir basşısı qwlan yağni äñgi «jat iisti», özge ayğırdıñ twqımın bayqağan bette onı taptap, şaynap öltirip tastaydı. Ondayda qwlınına eş bie ara tüse almaydı.

Añız jelisi boyınşa bärimiz de qwlandı kekşil dep tanıp, tağı januar bolğan soñ, qatıgez beynesinde körsetip, hanzadanı şaynap öltirgen «qanıpezer» retinde qarastırıp keldik. Biraq oğan naqtı ayğaq eşkimde de joq bolatın. Endi januarlar älemin zerttegen ğalımdar közimen zerdelep qarasaq, qwlandar «hanzadanı» özine qauip töndiretin «dwşpanı» ğana emes, üyirge aralasıp ketken «özge» twqım ökili retinde de öştesui äbden mümkin! Onıñ üstine bälkim, bwl äñginiñ üyirge tüsip «arqırap», bar küş-qayratın boyına jinap qwtırınıp jürgen kezine tap kelui de mümkin ğoy. Ğılımnan mälim jayttardı aqıl tezine salsaq, «küyekke tüsken kez-kelgen hayuannıñ eşqaysısınan «rahım» kütuge bolmaydı. Olar özge tügili, öz jaqının da qwrban etuge dayar. Hanzadanıñ mingen twlparı da jarağan küyli ayğır ekenin wmıtpayıq. Sonda qwlan üyirine «bir emes, eki birdey jat iistiñ enip ketui» äñgi-qwlannıñ aşuın qozdırıp, esinen ayıruı zañdılıq. Sol sebepti tüz tağısı äñgi-qwlannıñ hanzadanı twyağımen taptap, azuımen şaynauına, onıñ mingen ayğırın üyirden jedel quıp şığuına tolıq negiz bar. Endeşe, «jas hanzada kezdeysoq tabiğat apatınan jazım bolğan» deuimizge bolatın tärizdi. Demek, osı uaqıtqa deyin «keybir sayasatşılardıñ»  oylağanınday hanzada arqa öñirindegi qwlandardıñ jappay közin joyuğa jol siltegen «qanqwylı qaraqşı» emes, kerisinşe, mañayında toptalğan nökeri barında «balalıq, jastıq jeligimen dandaysığanımen» qarapayım ğana pendeniñ biri. Köptegen aytuşılardıñ söz saptasında «jas hanzada» degenine qarağanda jası bälkim, on üş-on beste boluı da mümkin, tipten odan da jas şığar? Äytpese at jalın tartıp mingen bolsa, soñında wrpaq qalıp, äñgime jalğası tabılğan bolar edi ğoy?! Jastıq albırttıq saqtıq şarasın esten şığarıp aldı. Onıñ üstine wşqır jüyrik ayğır da delebesin qozdırdı… Söytip, ajalmen betpe-bet qalıp, oqıs jağdayğa tap boldı.

Sondıqtanda qarapayım halıq qırşın jastıñ qazasın şın peyilimen aza twttı… Oğan qasietti Ertağı, Kertağı jerinen bir uıs topıraq bwyırttı. Jadında saqtap, basına dwğa oqıp jürdi. Bwl qazaqtıñ ğana mentalitetinde, ädet-ğwrpında, saltında bar asıl qasieti. Basqanı qaydam, jas bala-hanzadanıñ keypi qazaq kökeyinde päk qalpında saqtaldı.

Joşı jağdayı säl basqaraq, öytkeni ol – Han! Onı tabalauşılar jırtılıp ayırıladı, tipti ondaylar birge tuğandarı arasınan da tabıladı. Sonı oylağanda Joşıhan jüregi qas ayrılıp, «süyekke tüsken tañbadan» qalay qwtıludıñ jolın bilmey jantalastı. Elden, janaşır jandardan demeu kütti. Olay deytinimiz, Joşı qazaq eli üşin birqıdıru jaqsılıqtar jasadı. Tipten, äke ükimine de qayşı kelip, bauırlarına da qarsı twrdı. Qazaq halqınıñ derbestigi saqtalıp qaluına wytqı boldı. Endeşe, onıñ sol qazaqtan basqa arqasüyer kimi bar? Sondıqtan da «bala öldi» dep estitkenniñ «kömekeyine qorğasın qwyamın!» – dedi.  Endi qaytsin? Bwl tığırıqtan Joşı men qazaq tağdırı birge aman şığuı qajet! Ol kezek küttirmeytin qajettilik bolatın!!!

Säl zer salayıqşı. Qırıqtıñ qırqasına şıqqan bedeli asqaq han qanday at minedi? Jırda «Quıp aqsaq qwlandı, Mingeni twlpar qwnandı» degen söz birneşe qaytalanadı. El bilegen Joşı han twlpar minse jaraspas pa, ol nege ayaq artar at tappay qwnan minip, qwlan quıp jür? Joşı hanğa qwnan minu jarasa ma? Endeşe ol söz «Sol qu qwlan, tu qwlan, Balañ öldi – Joşı han!» dep Joşınıñ özine tikeley arnap aytılıp twr emes pe? Joşınıñ birneşe äyelinen köptegen balaları bolğanı mälim. Biraq tarih sahnasına şıqqandarı sanaulı. Bwl da eskeretin jay.

Joşı han 1223 jılı Ürgeniş şayqasında auır jaralanadı,1225 jılı küzde 46 jasında qaytıs boladı. Osı derekti söyletip körsek, aqılğa siyatwğın twsı bar. 1225 jılı Şıñğıshan iya jorığına jiın aşadı, oğan nauqası asqınğan  Joşı han kele almaydı. Biraq künşilder qağanğa «Joşınıñ nauqas degeni beker, esen-aman Qıpşaq dalasında qwlan aulap jür» degen qaueset taratadı. («Qazaq halqınıñ tarihi twlğaları» qısqaşa anıqtamalıq, 2-kitap, Almatı, 2013 jıl, 19-bet). Qağan qaharlanıp atqa qonğanğa deyin «nauqas jan» naq sol twsta qaza boldı. Şıñğıshannan qorıqsa, jan sauğalap jiınğa nege barmaydı? Ol nege qwlan aulap, seyil qwruğa tiis? Talay jorıqta batırlığı men batıldığımen közge tüsken qaysar Joşınıñ «qwlan aulağan kezde sadaq tarta almay attan qwlap mertigui» qay sasqanı? Mwnı äke qaharınan qorqıp, ajalın qwnanğa jabu üşin istegen aylası deu aqılğa siya ma? Özderi han kötergen qazaqtardıñ ayaq astı «aqsaq qwlannan» Joşıhannıñ ajal tabuın qazaqtıñ igi jaqsıları qwp körip,   1228 jılı qwrmettep (arğın, qıpşaq, kerey, qoñırat, qañlı, t.b.) mazar saluı qanşalıqtı şındıqqa jaqın? Joşıhannıñ wrpaqtarı basqarğan Altın orda memleketiniñ – halqı biz ekenimiz anıq, Joşı wlısı – 260 jıl saltanat qwrdı, Altın orda teñgesi «Joşı teñgesi» atalğanı belgili. Joşınıñ aq ordası bügingi täuelsiz Qazaq eliniñ irgesin qalağan Joşı ömiriniñ soñğı sätinde şınımen-aq sonşalıq bişara küyge tüsti me?  Bwl eş qisınğa kelmeydi. Endeşe ol «qwytırqılıqtı» qoştauşılar nieti mağan tüsiniksiz?!

Ketbwğa janınıñ şirığuı sondıqtan..! Bwl – tarihi oqiğa! Tarihtıñ jaña bağıtqa kürt bwrılatın twsı. Eldik tuı qwlay ma, mäñgilik jelbirey me, ol däl osı sättegi şeşimge täueldi-tin!.. Ketbwğa öz basına tönetin qaterdi bilse de, halqınıñ bolaşağına, keler wrpaqtıñ özin aqtap alarına sendi…Öytkeni soñında eline arnağan san tarau küyi, estige arnalğan ösiet sözi, añızğa tiek bolar jırı, atqarılğan eldik isteri qaldı…Qarttıq taqalğan şaqta «el-jwrttı tastap, özge elde ğwmır keşui» de sol şeşimniñ quatı bolatın. Eldegi qalıptasqan şielenisti oqiğalar, äkesi men ağaları arasındağı tuındağan qiındıq erte me, keş pe, qazaq halqına zaual tudırarı anıq bolatın. Ol apattıñ betin alu jolı qaysı?

Ketbwğanıñ keyinirek Şıñğıshannıñ tikeley nwsqauımen alıs saparğa bel buuı da osınıñ salqını edi. Onı arağa jıldar salıp wrpaqtarı tüsine alar ma eken? Älde…

Hanzadanıñ ölimi jabayı qwlannan äşeyin öle salğan «masqara» oqiğanıñ biri ğana bolıp qalsa, el betine jağılğan qara küye bolar edi. Atqa minip, erge ornığıp otıra almasa, oğan «tizgin wstap» ne kerek? Tizgin demekşi, küni erteñ «el tizgigin wstaytın» hanzadalar sıyqı mınau bolsa, ne ümit, ne qayır? Elge tüser salmaq jügi osında jatır, han twqımınıñ süyegindegi tañbanıñ biri de osında! Mwnı äli künge el, jalpı jatjwrttıqtar aytpay, tabalamay jür me?! Ketbwğa küyi osı qasiretti dombırı men qobızda san märte zar etip tögedi. Tağdırı qasiretke tolğan, beymälim hanzadağa ölmes mwra sıylap, Joşıhannıñ eñsesin kötergen sıñaylı. Bar sırın, oy tüyinin, ömirdiñ tolğaqtı sätin dombıra men qobız sarınına tüyindedi. Ol bertinde añızdarda türlişe qwbıldı. Sır qwpiyası jır tüyinderinde sögiledi…

Hanzadanıñ at qwlağında oynaytınına eş kümänim joq. Öytpeske qatal dala zañı jibermeydi. Ağattıq balanıñ jılqı tektes januarlardıñ minez-qwlqın meñgerudegi täjiribesiniñ azdığında, qwlannıñ özindik erekşe tabiği zañdılıqtarın igerui jetispey qalğandığınan ketken tärizdi. Auıldağı üyirli jılqı men tüz tağısında qaytse de, ayırma bolmay qoymaydı. Qazaqta: «Ajal alar kezinde pendeniñ közin baylaydı, eşteñeni añğara almaydı» degen söz bar. Sondıqtan bwl da pendeniñ ölşeuli ğwmırınıñ bituine tura kelgen bwyrıq-tın!.. Oy tüyindep köreyik:

Birinşiden – top qwlandı körgen hanzada astındağı jarau qwnannıñ eliktep ketui, ekinşiden –  iyu-qiyu aralasqan üyirli qwlan tobırında tizgindi wstap qalu is jüzindi mümkin emesi anıq, sol sebepti attan jığıluı da ğajap emes.Tağı bir este boları, merzimniñ mamır-mausım aralığında ötui, bwl kezde keybir say-salada äli de qar ızğarı saqtalıp, jer ılğaldı boluı da mümkin. Ol da attıñ jazatayım sürinuine, balanıñ jazım boluına sebepker. Öytkeni äñginiñ üyirge tüsu mezgili osı twsqa säykes keledi, üşinşiden – üyirine aralasıp ketken «bögde sayaq» retindegi «nısandı» bayqağan «aqsaq qwlannıñ» hanzadağa degen «qanına siñgen tabiği öşpendigin» örşitken. Qazaq maqalınıñ birinde «Bestiniñ betine kelme», «Besti ayğırdıñ beti qattı» degendi aytadı. Ol degeniñiz, besti ayğırdıñ üyirge tüser kezde aşuı qattı bolıp, kezikkendi ayamaytın qatulı bolatının eskertken. Bes jasar besti şamırqanğan kezinde talasqa tüsken ayğırdı şaynap tastaydı, tarpañdığına basıp twyağımen tarpıp, tepkiniñ astına alğanda qayırım bermeytinin är känigi jılqışı jaqsı biledi. Osını eskerer bolsaq, şınında da qwtırınıp alğan, onıñ üstine bälkim, jebeden jaraqat alğan qwlannıñ äñgisi, yağni besti-ayğırdıñ beti qattı bolğanı anıq. Bwl twsta balanıñ ajaldan qwtıluına eş mümkindigi qalmağanı mälim.

Osı jaylardı Ketbwğa da sanasında san saraladı. Biraq, dala tağısınıñ täñirden basqa seneri, ümittener kimi bar edi?  Olarğa seruenge şığıp, sayat qwrğan han men nökerleri ğana emes, añşılıqqa janı qwmar kez-kelgen jan sadaq kezeneri belgili. Sondıqtan qwlan-januarlardıñ da janı jaralı. Han qısımı, dwşpanınıñ jauığuı qazaq jwrtın da qansırattı. Tariha zer salıñızdarşı, jan-tänimizden sau tamtıq qalıp pa edi? Beybit ğwmır keşip, alañsız ömir keşseñ ğana, eki ayağıñ teñ basılmas pa? Demek, añ da, halıq ta, balası ölgen qanqwsa Joşıhan da, eli şıñırauğa qwlağalı twrğan Ketbwğa da bir ayaqtan aqsap twrdı! El tağdırın tüz tağısı qwlan tağdırımen sabaqtastıra örsek, bärimizdiñ de «ayağımız aqsaq» eken ğoy. Mwnı tariqqa qalay aytıp, tüsindirsek boladı?

Ayağı aqsaq tüz tağısı…tığırıqqa tirelgen şarasız janı aqsağan Ketbwğa… «Aqsaq qwlan – Ketbwğa – Joşıhan»…

Bwl aqsaq tirlik qazaq eli öziniñ derbestigine qol jetkizip, azattıq alıp, täuelsizdik tañı atqanğa deyin jalğasıp, eki ayağın teñ basa almay qorlıq körmekşi… Eki ayağın teñ baspağan jorğada ne sän bar? Onı abız Ketbwğa, küyşi Ketbwğa, dana Ketbwğa jırğa, küyge arqau etpegende qaytpek? Mine, küy atauı osıdan bastap şarttı türde «Aqsaq qwlan» atalğan tärizdi. Sonısımen de halıqtıq bolıp ketti. Osılay keñ tolğamasa, janı şirıqpasa Ketwğa el qamın oylağan abız bola alar ma edi?!

Bizdiñ elde Qwlan turalı añız, jır, maqal-mätelder jii aytıladı. Qwlan tüz tağısı bolğandıqtan «Qwlan jorıtpas, qwladın wşpas dala» degen el auzındağı söz tirkesteri elsiz, susız qu dalada mekendeytinin anıq bildirip twr. Olardıñ tirligi sirä, bizdiñ babalarımızğa wnaytın tärizdi. Qwlan qwlındağanda qwlını şaranası keppey jatıp-aq, enesin emip, tez ayaqtanıp ketui de dalalıqtardıñ märttigine wqsaytın tärizdi. Ketbwğa babanıñ onı «Aqsaq qwlan» küyine arqau etui, Qojas balası Ibeske babanıñ:

Qwzğın – Qıran emes,

Esek – Qwlan emes, –

degen qanattı sözi de qwlan men esekti özara almastıruğa, yaki şatastıruğa kelmeytinin anıq añğartıp twr.

Abay babamız: «Öleñge ärkimniñ-aq bar talası» deydi. Ökiniştisi, osını ärkim ärqalay tüsinip, özindik qorıtındı şığaradı. Mwnda söz erkindigi jaylı uäj dwrıstığın aytqanımen, betimen ketuge bolmaytını da eskertilgeni este saqtala bermeydi-au! Aytar oy eldikten alıs ketpeui läzim. Negizi ziyandı qadamdı jasamağan abzal. Elge paydañ timeytin sözdi qozdatpağan jön. Dana qazaqtıñ «Aytılğan söz – atılğan oq!» degeniniñ mağınasına üñile biludiñ paydası wşan-teñiz. Kez-kelgen tarihi twlğa jaylı söz etsek, qazaq tarihın aynalıp ötpeytinin oyda twtuımız qajet.

– Ketbwğa – abız, jırau, sayasatker, mämileger ämbe jauınger adam boldı. Öziñiz Ketbwğağa qanday bağa berer ediñiz?

– Qazaq tarihın jazuda asa saq bolatın tws – sayasilandıruğa boy aldırmau. Kez kelgen memleket öz kezeñinde tarihi oqiğalardı özi dittegen sayasatına säykes örbitedi. Öytkeni onıñ arman-tilegi, ideyalogiyası osı bağıtqa qızmet etuge müddeli. Degenmen, tarih – adamzattıñ ölmes ğwmırı ekenin esten şığarmayıq. Sayasi oqiğalar qalay degende de ötpeli. Oğan ayğaq retinde tarihta öz ornın alğan, biraq, 72-aq kün ğana ömir sürgen «Parij kommunasın» atauğa boladı. Är kezeñniñ özi qalıptastırğan zañdılıqtarı da boluı mümkin. Ol da eskeriledi. Degenmen «älemdik»  zañdılıqtı jekelegen halıqtıñ tarihımen küştep baylanıstırıp, yaki sabaqtastırıp, odan säykestik izdep, nemese birizdilikpen salıstıra zertteu qatelikke wrındırmaq.

Bizdiñ keybir ğalımdarımızda, sayasatşılarımızda, ölketanuğa qwmartuşılardıñ da qazaq tarihın är elden tabılğan mwrağat, mwrajay derekterimen şektep tastauğa, yaki solardı negizge aluğa basımdılıq beruge wmtılısı bayqaluda. Ol oydıñ ä degende jalpı oqırmandardı eleñdetip tastaytını da ras. Äytsede, ol «qanday derek, onı jazğan kim, onıñ ğılımi deñgeyi qanday, qanday oqiğalar, qay kezeñdegi sayasi bağıttan habar beredi, qanday maqsatta jazıldı, onıñ közdegeni ne edi?» degen saualdardı swrıptap, saraptaudı da eskeru qajet.

Ol derekter men eldegi şejire-añız, halıq jadında saqtalğan mälimet säykes kele me, joq pa? Jat jwrttıq jazğan qorıtındı dwrısqa sanalatın bolsa, elimizdegi dualı auızdardıñ däyektemeleriniñ qwnsızdanu sebebin anıqtap, jalpı qauımğa tüsindiru qajet. Sodan soñ ğana ğılımi twjırımdar jasaluı kerek.

Jat elden kelgen bay mwra elimizdiñ sol däuirde-aq köpke tanımal bolğandığın ayğaqtauımen qwndı. Oqiğanıñ uaqıt mölşerin naqtılauğa septigin tigizedi. Sonımen qatar eldegi qalıptasqan jaydı şejire qalay tarqatadı? Mwnı bilu sayasilanğan twstağı oqiğa astarınıñ qalay qwbılğanın biluge de mümkindik beredi. Mine, bwl aq-qaranı saraptauğa eñ qajetti däyek. Keyingi jıldarı şejirege nazar audarudağı közqaras ğılımi twrğıdan jönge keldi. Bwl öte dwrıs şeşim. Mwnda bir nazar audararlıq tws, är kezeñde şejireni köşirip basuşılar tarapınan ketetin jañğalaqtıq, yaki qasaqana bwrmalau mäselesi. Men bwl jerde bireuge naqaqtan küye jağudan aulaqpın. Degenmen özimniñ kuä bolğan jaylarımda onday faktiler jii kezikkeni ras. Solardıñ bir qatarın jinastırıp kitaptarımda azdı-köpti tüsinik berdim. Sol sebepti salıstırmalı, zerteu jwmıstarınıñ jiti jürgiziluine mwqiyat bolu şart. Qazirgi täuelsizdik jıldarındağı mümkindikti basa paydalanu qajet. Biraq asığıstıqqa boy aldırmağanımız abzal. Qarapayım mısal, ğılımdağı jañalıqta kişkentay ğana eken dep «atom, yadro bölşekterin eleusiz qaldırsaq ne bolar edi?»,  köz aldıñızğa elestetiñizşi «atom, yadronı» tabiği-jaratılıstan alıp tastasaq ne bolmaq?..

Demek, eldegi bwrınnan qalıptasqan, elmen birge ğwmır keşken, basınan san qiındıqtı ötkergen auız ädebieti, şejire, añızdı eleusiz qaldıru yaki, sırtqa sırıp tastap, onı ğılımi aynalımnan şettetu jañsaqtıq bolmaq. Qarapayım bir mısal: qazaq eline jaylı qonıs, alañsız baqıttı ğwmır keşuge layıq orın izdegen Asan qayğı babamız bwl mwratın «Jer wyıq» dep ataptı. Ol jayında Älkey Marğwlan tüyinine nazar audarayıq: «Asan qayğınıñ Jänibek pen Kereydi ertip Qıtayğa barıp Moğolstannan jer aluı tarihta belgili faktiniñ biri. Ol izdegen «Jerwyıq» – şıraylı qonıs qana emes, elin, jwrtın sırtqı jaulardan qorğaytın jol, jaña qoğamnıñ ülgisi, – qazaq halqın tarih sahnasında saqtap qalu bağdarlaması». Ketbwğa da osı oydıñ jarşısı, jüzege asıruğa wmtıluşı, sol jolda basın qaymıqpay qaterge tikken iri twlğa.

Ol şındıq, öytkeni, Türki halıqtarınıñ tarihında köşpeli qoğam örkenietiniñ ökilderi arasında Asan Qayğığa teñ keletin tarihi twlğa joq. Ol şın mäninde, şınayı ömirden adam nanğısız añız keyipkerine aynalğan danagöy. Onday jandar qazaq saharasında az emes. Sondıqtanda Asan qayğınıñ «Jerwyıqtı» izdeuin «miftik qwbılıs» dep qarastıruğa, yağni oydan qwrastırılğan añız ertegiler qatarına jatqızuğa bolmas. El bolaşağın oylağan, halqımen birge qayğırğan dana baba kökeyin tesken armanın han men bilermen, oyşıldarmen birlesip jüzege asırmaqqa talpındı.

Sonday jandardıñ tarihımızdan orın almay qaluı mümkin be?  Endeşe, şejire jazğan, jinağan, nasihattağan jandardıñ arman, mwratı ne edi, olardı öz halqına kim dep tanıstırğanımız jön? Sol şejirege ilikpey qaludıñ qanşalıq qasiret ekenin jat jwrttıqtar bile me eken? Bilse, nege bwrmalaydı? Nemese, jat jwrttıqtıñ jazğanı men şejireniñ qabıspauınan qanday naqtı qorıtındı şığaramız? Bwğan bügingi ğalımdar dayın ba eken? Şejirege ilikpey qalu, bolmasa, qasaqana alınıp tastaudıñ özinde qanday sayasat barına barlau jasasaq, artıq pa? Şejirege qayta engizip, tarihi twlğamızdıñ abıroyın qaytara alsaq, wtılamız ba? Öytkeni ol da öz kezeñindegi sayasattıñ qwrbanı edi ğoy. Ol qudalaudıñ  öz zamanınan asıp, däuiri twrmaq, bügingige jalğasuı qalay? Olarğa toqtam bola ma, jalpı sayasat auızdıqtala ma? Sol sebepti täuelsizdigimizdi ardaqtay bilgen abzal!

Men bir närsege nazar audara ketpekpin, ras, talas joq aqiqattıñ biri Naymannıñ totemi – Bwqa! Biraq, ol odan tarağan wrpaqtardıñ bärine şegelenip berilgen tañba emes qoy. Ğılımi eñbekter «bwqa – türki totemi» deydi. Endeşe, nege şejiredegi Bağanalıdan taraytın Serikbay balası Ketbwğa esimi, jat jwrttıqtardıñ aytuı boyınşa, ğılımi türde «Ketbwqa» dep ataluı zañdılıqqa aynaluğa tiis? Älde bwl onı şejireden şettetu me, yaki Bağanalı Ketbwğadan basqa, «Aqsaq qwlan» küyin tartqan özge «Alaştıñ Ketbwqası» bar ma? Onda ğılımi tüsinik bereyik. Osı eki oqiğanıñ qatar örbuin ğılım qalay qabıldaydı, ğalımdar nemen tüsindirmek? Qazaqtıñ yaki bizdiñ bwrınğı babalarımızdıñ «q» qaripine tili kelmegendikten «ğ» dep atağan ba? Ol «dıbıstalu zañdılığı ğoy, bir äripte twrğan ne bar?» degendi de estidim. Eger äldekim  Asan qayğı babamızdı da bir küni aydı aspannan şığarıp, «Asan qayqı» demesine kim kepil?!

Osı bir äripke män bermeuden qazaqtıñ söz qorına ziyan kelip jatqan joq pa? Qarapayım ğana arbanıñ doñğalağı degen söz boluşı edi, onı büginde maşinanıñ «döñgelegi» deytin boldıq. Orıstar nege onı «şina», «koleso» dep arnayı bölip ataydı, olar döñgelek pen doñğalaq degenniñ ne ekenin bilmey me? Demek, är närseniñ öz ornı bar, endeşe Ketbwğa bolıp nege jazıla bermeydi? Sonau Şıñğıs kezeñinde «Ketbwqa» dep aytılğan şığar deydi, biraq qağandı kinälauğa negiz joq, öytkeni Şıñğıshan twqımı Arıqbwğa esimi eş özgerissiz saqtalğanına uaqıttıñ özi kuä.

Bir qarağanda, «bwqa» bolsın, «bwğa» bolsın, äyteuir, Ketbwğa babamnıñ ömirge, dini mwsılman, özi qazaq bolıp tanılıp, öz ortasına qayta oralğanına asa quanıştımın, şükir deymiz ğoy.

Biraq, talassız bir aqiqat zamanınıñ, tipti däuiriniñ alıp twlğası bola bilgen baba öz esimin tarihqa äldeqaşan jazıp ketken. Onı tek bılğanğan jaladan ğana arşıp ala aluımız qajet. «Danışpan – öz mölşerin biletin aqıl iesi» degen eken Francuz filosofı A. Kamyu. Sol sözdiñ Ketbwğağa da tikeley qatısı bar. Bälkim, onıñ esiminiñ «qalay jazıluı» bastı maqsat emes te şığar… Tım bolmasa, resmi orındar jazdırmay jatsa, (oğan kümänim bar) «Ketbwqa (Ketbwğa)» dese de boluşı edi. Ökiniştisi, bwrınğı ötken Dospanbet siyaqtı jıraularğa da «Ketbwğaday bilerden, Keñes  swrar kün qayda?!» degenin özgertip, «Ketbwqaday bilerden, Keñes  swrar kün qayda?!» dep jazudı wsınıp otır. Bwl qalay? Dospanbet jırau «Ketbwqa» dep ayta almağan ba, älde oğan da endigi jerde Ketbwğa dep aytuğa bolmay ma?

2005 jılı Almatı qalasında «Evero» baspasınan Jezqazğan qalasınıñ 50 jıldıq mereytoyına oray Ö.A.Bayqoñırov atındağı Jezqazğan universitetiniñ wyımdastıruımen şığarğan «Jezqazğan» enciklopediyalıq anıqtamada: «Ketbwğa» dep anıq jazılğan. Sol kezdegi ğalımdar parıqsız ba edi? «On bir-on eki jasında Ketbwğa Qwba-teginniñ küylerin tıñdap, onı aynıtpay qağıp alıp, özine qayta şertip beretin bolğan. Oğan ırza bolğan Qwba-tegin keyinnen qara dombırası men qwlja qobızın sıylağan» (274-bet), – dep jazğan bolatın.   Kitaptıñ alğı sözinde: «Latın naqılındağı: «Men jasadım, öz qolımnan kelgendi, jetpegenin qosarsıñ dos, sen de endi», – degen oydı jazıp, aldağı künge zor ümit artıp edi.

Jazuşı, baspager, «Öner» baspasınıñ direktorı Äşirbek Köpeştiñ basşılığımen jarıq köre bastağan «Qazaq halqınıñ tarihi twlğaları» qısqaşa anıqtamalıq kitaptar  esimderi köne däuirler qoynauınan büginge deyin jetken  halqımızdıñ tarihi twlğalarınıñ ömirderekterin tolıq qamtığan qwndı eñbek.

Osında Er Tarğın, Ketbwğa abız, Dospambet jırau jayı da qamtılğan. Tarihi twlğanı jwlmaludıñ qajettigi joq, olar onsız da ömirde az soqqı körgen joq, sondıqtan deregin jinap, wrpaqqa jetkizu parız.

«HV ğasırdıñ ayağı men  HVİ ğasırdıñ alğı şireginde jasağan Dospambet jırau Ketbwğa bidi qwrmetpen auızğa aladı, onıñ sözderimen öziniñ tanıstığın bildiredi. Halıq öleñderi men añız äñgimelerde de Ketbwğa el qamqorı, dana aqsaqal retinde beynelengen. Ol turalı añızdar qırğız fol'klorında da bar». («Qazaq halqınıñ tarihi twlğaları» qısqaşa anıqtamalıq, 2-kitap, Almatı, 2013 jıl, 19-bet).

Kişi Noğay ordasında qolbasşı bolğan, Qırım hanınıñ jağında köptegen jorıqtarğa qatısqan batır, jırau Dospambet  qazaq halqınıñ qalıptasu kezeñiñde ğwmır keşti. «Azau mañın mekendegen Kişi ordanı bileuşi äskeri şonjarlar twqımınan şıqqan bolaşaq jırau zamanı men ortasınıñ talabına say tamaşa tärbie alıp ösken siyaqtı» («Bes ğasır jırlaydı», eki tomdıq, Almatı «jazuşı», 1989 jıl, 30-bet).

1989 jılı jarıq körgen «Bes ğasır jırlaydı», eki tomdığındağı (33-bet):

…Aynalayın Aq Jayıq,

At salmay öter kün qayda,

…Ket-Bwğaday bilerden

Keñes swrar kün qayda…. –

deytwğın el ağası bolğan danagöy jırau Deşti Qıpşaq jwrtınıñ Wlıq bii Ketbwğanıñ esimin bilmedi degenge köñilim senbey-aq qoydı.  Ekeuiniñ ömir sürgen kezeñiniñ arası da onşa qaşıq emesin bajaylap köreyikşi. Ketbwğa 1260 jılı ömirden ozsa, Dospambet jırau 1490 jılı düniege kelipti. Arası bar-joğı eki-aq ğasır.

Al biz bügin arağa däuirler salıp öz zamanınıñ ozıq oylı ardası Dospambet jırau  «Ketbwqanı bilmey, Ketbwğa» dep qate ayttı degen twjırımğa kelip twrmız. Osımız qalay bolar eken?

Örkenietti elder dästürinde özge jat-jwrttıqtar kez-kelgen ataudı, esimdi qanşalıq bwrmalasada, qalıptasqan öz teginiñ qanına tartıp, öz qalpınan aynımaydı. Äu bastağı öz wstanımın berik saqtap qala beredi. Alısqa barmay-aq irgemizdegi Resey elin alıp qarayıq. Jat jwrttıqtar eliniñ astanasın – «Moskay», «Mäskeu» dep jazsaqta. Öz degeninen qaytpay «Moskva» deydi. Kezinde «Alma-Ata», «Medeo» degennen äreñ arılğanımız esten şıqtı ma? Bizdiñ Astana qalasındağı «Kenesarı» köşesin  özgelerge wğınıqtı bolu üşin «Kenessary str» dep tañbaladı. Osığan qarap keleşekte Kenesarı han degen qate, dwrısı «Kenes-Sarı» dep tüzetuimiz qajet pe?

Dana jıraular söz qadirin bilmese, kim biledi? Jat jwrttıqtar ma?

Ökiniştisi, kez kelgen sauattı jan Bağanalı şejiresin aqtarıp qarağanda onıñ tarihi ornın sipap qalarımız anıq, söytip, şejiredegi rettik qatarı, wrpaqtarınıñ babası ekendigi tağıda twñğiıqqa jol tartıp, joqqa şığadı.  Babasız qalğan Ketbwğanıñ tikeley wrpaqtarı Wlandıq bauırlarımızğa mwnı kim, qalay tüsindirer eken? Onı osı ğasırğa deyin el-jwrtı köziniñ qaraşığınday saqtap kelip, naq täuelsizdik jıldarında joyğanımız aqılğa sıymaydı.

Köz salıñız, «Naymannıñ bir balası – Bağanalı» şejiresiniñ 4-betinde: «NAYMANBAYDAN – ELATA tuadı. Elatadan – Serikbay men Qoñırat.  Serikbay – Kelbwğa,  Ketbwğa. Kelbwğadan – Jarbolay, Şoqay. Jarbolay – Oraz, Jänibek. Şoqay – Aqtana, Aqtanas. Ketbwğa – Qızğış, Qwsşa».., – dep jazılıp ketip edi. Endi onı  «qate» dep tüzetu engizuimiz jön bolmaq pa?! Onı kimniñ, qay ğalımnıñ  eñbegine süyenip jazayıq?

Sözim bir jaqtı bolmas üşin 1991 jılı Celinograd qalasında «Qalamger» şığarmaşılıq alqasınıñ wyımdastırumen şığırılğan  «Qazaq rularınıñ şejiresi» attı kitapqa (24-bet) köz salayıq: «Ä.Marğwlannıñ jazbasında Naymannan – Toqpan, Elata, Ökireş; Elatadan – Kelbwğa, Ketbwğa; Ökireşten – Tölekatay. Köptegen şejirelerde Kelbwğadan – Baltalı, Ketbwğadan – Bağanalı ru bolıp qalıptasqan. Endi bir şejirede: Teristañbalıdan – Mämbet, Rısqwl, sirä, bwl eki ata Bağanalı, Baltalıdan ilgeri ata bolsa kerek.  (İİ-tom, 54-bet). «Bağanalıdan (keyde Ketbwğa) – Eltüzer, Eltındı. Odan bergi ataları Qoqan, Jırıq, Jwrtşı, Ibeske, Baynazar, Aqtaz, Sarğaldaq» (İİ-tom, 72-bet).

Tağı bir oylanarlıq twsımız: «Bwqa» men «bwğa» söziniñ qazaqtar arasında qoldanısına qatıstı. DAT «dalalıq auızşa tarihnama), yağni auız-eki şejire boyınşa Janarıstan Qaraşor tuadı. Sonau şejire basında twrğan twlğalar öz balaların qalay ataudı bilmegen dep kümindenuğa bola ma?! Zer salayıq: Qaraşordan – Twlpar batır – Alşın – Semizbwğa – Jwmır – Jwrtbay – Jündibay – Kenenbay – Sarı (Sarmantay) – Şal – Er Qaptağay – Nayman, Naymantay.  Naymannıñ segizinşi atası (babası) – Semizbwğa. Nazar audarıñız Semizbwqa emes – Semizbwğa! Şamamen Ketbwğanıñ on ekinşi babası – Semizbwğa! Demek, Semizbwğanı da, Ketbwğanı da bwqalandırudıñ eş qajettigi joq! Özgege jağınudıñ jolı retinde Ketbwğanı paydalanudıñ da eş reti bola qoymas.

Tübi Ketbwğa babağa qatıstı «bir şikilik tuınday qalsa, oyımdı bile jürsin» dedi me eken, kim bilsin, jarıqtıq danagöy Aqseleu ağamız 1993 jılı mınaday tüsinik beredi:

«…Keybir şejire boyınşa Serikbaydan – Kelbwğa, Ketbwğa attı eki wl tuadı. Kelbwğadan – Baltalı, Ketbwğadan – Bağanalı taraydı deydi. Söz orayında Ketbwğa jırau äygili Şıñğıshannıñ oñ tizesin basıp otırğan bi bolğanın, «Aqsaq qwlan» siyaqtı küydi tudırğan wlı küyşi ekenin ayta ketken jön». «Qalıñ Naymannıñ enşisin bölu biligi jas ta bolsa aqılı kemel Ketbwğağa berilipti.  Ketbwğa toğız Naymanğa enşi bölip, tañba taratadı. Sonda enşiles Kelbwğa men Ketbwğağa tañba jetpey qalıp, tañbaların jılqınıñ sol jağına basadı. Sodan olar «Teris tañbalı» atansa kerek. Naymannıñ wrpaqtarınıñ enşisin dau-damaysız bölgeni üşin Ketbwğa «Noqta ağası» atanadı» (Taraqtı Aqseleu (Seydimbek A.), ««Baltalı, Bağanalı el, aman bol»,( şejire),Almatı, 1993 jıl,  91,92-betterde).

Joğarıdağı şejirelerge köz salsaq, (mäsele qazirgi qalıptasqan şejiremen säykestigi jayında emes) Bağanalı, Ketbwğa babalarımızdıñ tarihta bolğanına eş kümänimiz qalmaydı. Endeşe oğan täuelsizdik alğan twsımızda (bwrında da solay ğoy) olardı joqqa şığaruğa sonşama şüyiluimiz qalay? Şejire boyınşa Bağanalı da, Ketbwğa da, Tölekatayda iri twlğa bolğanı anıq. Degenmen Deşti Qıpşaq kezeñinde Bağanalınıñ ru bolıp qalıptasuı erekşe bolğanı kümän keltirmeydi. Sol sebepti «Ketbwğadan – Bağanalı ru bolıp qalıptasqan» degen twjırım şındıqqa jaqın dep bilemin. Biraq keyingi kezde Ketbwqa («Ketbuka»)-nı qalayşa «Ketbwğa» dep jazuğa jol berdik dep tañırqaytınımızğa jol bolsın!!! Sonda qalay közi qaraqtı Dospanbet jırau da beyseubet söyley beretini me? Özge wlttıñ ökilderi qazaq esimin «tilin bwrap» aytatını äli künge sabaq bolmağanı ğoy, sirä?..

Sol sebepti, tarihi oqiğalar men iri twlğalar esimin bwrmalaudıñ qajettigi joq degen alğaşqı öz oyımnıñ dwrıstığına kümandanbaymın, naqtı esimniñ öz atauımen atalğanın qalaytınımdı eş jasırmaymın. Öytkeni «qazaq wltınıñ ruhın jandandıru üşin eñ aldımen, özimizdiñ şınayı tarihımızdı, mädenietimiz ben dinimizdi tereñ payımdap, sezinuimiz» kerek. Eger ayaq basqan sayın twlğalar esimin «bwrmalau» täsilimen şejireden şığarıp tastap, tamırı joq, tegi joq, oydan qwrastıratın «kino keyipkerine» aynaldıratın bolsaq, qalayşa eldik twlğalar beynesin qalıptastıramız? Jat jwrttıqtarğa babamnıñ «Esimi qalay jazıluşı edi?» tüsindirip berşi deuimiz qalay bolmaq? Sonda qazaqtardıñ atası türikterdiñ sına jazuı «kirill jazuınan 15 ğasır, gruzin-armyan jazuınan 10 ğasır bwrın payda boldı» degenge küdik keltiremiz be? Joq, onıñ reti kele qoymas. Qayta ata-babalardıñ önegesin dwrıs qabıldap, wrpaqqa dwrıs mağlwmat beruge küş salayıq. Men aytıp otırğan bwl pikir sonı emes, onı ärkim-aq aytıp jür. Tipti, dualı auız ağalarımız ğılımi eñbekterine de engizdi. Solardıñ bir jerlesimiz, wzaq jıl Jezqazğan oblısı kezinde aramızda jürip Oblıstıq käsiptik-tehnikalıq bilim beru basqarmasın basqarğan bilikti azamat, keyinirek respublikalıq deñgeyde qızmet atqarğan, Qazaqstan Respublikası Bilim ministriniñ orınbasarı bolğan, QR Joğarğı Keñesiniñ deputatı, pedogogika ğılımdarınıñ doktorı, professor, Halıqaralıq aqparattanu Akademiyasınıñ akademigi, Resey käsiptik-tehnikalıq bilim beru Akademiyasınıñ akademigi, Qazaqstan pedogogikalıq ğılımdar Akademiyasınıñ tolıq müşesi Bolat Äbdikärimwlı aytqan mına ğılımi twjırım är jürekke qozğau saluğa tiis, namıstı jannıñ kökiregin oyatqan tıñ bwlqınıs özindik tura bağıt wstanuğa wmtıltadı dep senemin: «…Kezinde babalarımızdıñ tasqa tañbalağan mwraların bizge Batıs ğalımdarı oqıp berdi. Endi özimiz oquımız kerek. Öytkeni, Orhon-Enisey jazbalarınan bastap, talay mwralarımızdı söyletude orasan qatelikter bar ekenin bile bastadıq. Biz öz mwramızğa özgelerdiñ közimen qarap üyrengenbiz. Sol ädetten arılıp, bwl mäselege özimiz şındap kirisetin uaqıt jetti. Öz wlttıq qwndılıqtarımızdı azamattıq mwrağa aynaldıruğa özimiz küş saluımız qajet». (Ğibrattı ğwmır: Twlğa. Wstaz. Ğalım»,  (qwrast. A.M.Äbdirov, V.V.Egorov, Q.A.Sarbasova), Astana, «Jasıl Orda» baspası, 2015 jıl, 92-bet).

Men biraz jıldardan beri Ketbwğa babağa qatıstı pikirlerimdi jazıp kele jatırmın. Degenmen 2014 jılı jarıq körgen «Ketbwqa» degen kitapta meniñ jazğandarımdı paydalanu kezinde közqarasımdı «öñdep basqanına» tüsine almay qalğanım anıq.

Zer salayıq: «Ertağı, Kertağını jaylağan jwrt» kitabımda: «Keyingi kezde onı tarihtıñ san tarau oqiğasına da kiliktirip, ruı men atauın özgerip oydan qwrastırılğan kitap keyipkerlerine aynalıp, «Kerbwğa», ğılımi terminge negizdemek nietpen «Ket Bwqa», «Ketbwqa», «Ket-Bwğa», «Kert bwğı», «Ketbuka», «Kit Bwğı» bolıp qalıptasu etek alıp baradı» («Ertağı, Kertağını jaylağan jwrt», Astana,2012 jıl,19-bet), – dep jazğanım anıq-tı, biraq, ayaqastı ol köz qarasımnıñ «öñi» özgerip,  «Reti kelgende ayta keterlik jayt, Ketbwqa baba esimi halıq qalıptasqan, yağni auız-eki aytılu retimen qazaqi wğımğa layıq  «Ketbwqa» bolıp qala bergeni jön. Äytpese, keyingi kezde «Ketbwğa» bolıp qalıptasu etek alıp baradı» (Abız twlğa, añız twlğa – «Ketbwqa», kitabı, 347-bet), –  dep basılıptı. Nege? Nege meniñ közqarasım özgerip şığa keldi, dwrısı özgertildi? Onı kim istedi? Ne qajettigi boldı? Meniñ «münafiqtıq tanıtar ekijüzdiligim» kimge qajet boldı? Älde tarihtı osılay bwrmalauımız äldekimderge qajet boldı ma? Biz täuelsiz elde ömir sürip jatqan joqpız ba? Qazaqtıñ kez kelgen twlğası – halıqtıñ töl balası. Ketbwğa zamana jeli teris soğıp twrğan kezeñde Deşti Qıpşaqtıñ Wlıq bii, abızı, danagöyi, basına is tüskende pana bolğan qorğanı, kemeñgerligine qosa, atağı jer jarğan Şıñğıstay qaharlı qağan aldında «Aqsaq qwlan» küyin tögiltken el auzındağı küyşimiz emes pe edi? Bügin nağıp äldekimge jaqpay qalıp, atın atauğa imenip qaldıq?

– Jwrtqa äzirge belgilisi – Ketbwğa babamızdıñ jası egde tartqan şağında şet el, jat jerge ketui jäne onda jürgende öz qandasınıñ qolınan qapıda qaza tabuı. Sizdiñ qolıñızda, arısımızdıñ  qayda jerlengeni turalı qanday da bir  mälimetter bar ma?

– Egde tartqanda şet elge qıdırıp barmağanı ayan, sondıqtan elimniñ kädesine jarayın, apattı elden jıraq äketeyin, degen oydan tuğan şeşim. Ol endi elge aman oralmasında bilgen bolar, janına nemeresin ertude de män bolsa kerek, biraq…

Qandasınıñ qılış köterui de sol zamannıñ zaualı. Ara tüse almağan Beybarısqa da kinä arta almaspız. Biraq ol kek aldı. Sonıñ özi köp sırdan habar beredi. Onı qadirlep jerleu mümkindigi bolmağan da şığar bälkim, zamanı solay ğoy, kim bilsin, izdestirse derek te şığar..?!

Qazir şükir täuelsiz elmiz, «Mäñgilik el» jasau üşin «Nwrlı jol» bağdarlamasın tabıstı jalğastırıp kelemiz. Endi tuğan eldiñ tarihın tüzetip jazıp, äldekimderden ketken qatelikterdiñ ornın tolıqtırıp jürmiz. Ğalımdarımız şejireni de ğılımi jolğa qoyudı qolğa aldı. Elden olardıñ jwrnaqtarı tam-twmdap jinaqtaluda. Şejire ğılımi aynalımğa endi. Endeşe olardan tarihi twlğanı alap tastauımız qalay bolmaq? Sonda sonau ğasırlardağı köz mayın iauısıp, tirnektep jinalğan eñbekter bosqa ketip, «şejireşige» kinä artamız ba? Olar öz äkesiniñ, babasınıñ atın bilmeytin, hatqa tüsire almaytın, auızşa tarata bilmeytin şetingen topastar, sauatsız, nadandar edi deymiz be?.. «Bwrınğını» «büginginiñ» sebepsiz, dälelsiz, qisınsız şejireden şığarıp tastauı qalay?

Kökeyimde keptelip twrğan tağı bir oy – küy kwdiretine qatıstı. Onı keyingi wrpaq qanşalıq qadirleytini jayında. «Küy – küyşi – tağdır – dombıraşı – zerteuşiler» ömir jalğastığın sezinip qızmet etuşiler degen wğım kökirek közimizdi tübegeyli aşa tüsedi. Endeşe onı jastardıñ esine nege jii jañğırtıp salmasqa?! Il'ya Jaqanov ağamızdıñ 1979 jılı jazğan qazaq konpozitorları men änşi-küyşileriniñ tvorçestvolıq ömirin är qırınan aşuğa arnalğan «Birinşi koncert» attı derekti äñgimeler men esse  kitabında  «Aqsaq qwlan» küyi, küydiñ qwdireti, onıñ orındauşılarınıñ asqaq sezimi jaylı şeber surettelgeni mälim. Qazaq jerine, Almatığa jat eldiñ muzıkanttarınıñ arnayı osı küydi öz qwlağımen estip, orındauşısın közimen köruge kelgeniniñ özi ğajap qwbılıs emes pe? Mäskeuden «IL-62» wşağımen kelgen muzıkant, halıq muzıkasınıñ zertteuşisi, radioda qızmet atqaratın  Vengerlik Laslo Mader men onıñ audarmaşısı, vengerlik aqqwba swlu kelinşek YUliananı äuejayda qarsı alğan sätinen bastap, äñgime araqauı «Aqsaq qwlan» küyi, onıñ tarihı töñireginde qwrıluınıñ özi-aq jan-dünieñdi baurap aladı. Bwl äñgimede qazaq küylerin qadir twtıp, qasterleytin, kiesinen imenetin ataqtı dombıraşı Rüstembek Omarov beynesi qalay jarqırap köringen deseñizşi! Nağız öner adamı, önerdi bağalau osınday bolsa kerek!

Äuejaydağı qısqa-qayırım äñgime twsında qadirli meymandar kelgen bastı şaruasınıñ jayınan habar berip ülgeredi. Bwl da asqaq sezimniñ dümpuindey estileri anıq. Elge, jerge degen mahabbattı auızdıqtap twru oñay emes eken-au!

Qazir oylap otırsam, men erterekte bwl kitaptı oqığan twsımda, tipti, Il'ya ağamızdı keziktirip, äñgimesin tıñdap jürgen kezimde de küy parqına jete boylay almağan ekenmin, sirä?! Sonı qazir ğana zerdelep otırmın. Laslo da, Il'ya ağamız da «Aqsaq qwlan» küyiniñ bayıbına barğısı kelgender üşin, men üşin kitabında mına sözderdi ädeyi arnaptı:

«Laslo eline qaytar küni mağan kişkene plenkanı körsetip:

– Rüstemniñ bwl «Aqsaq qwlanın» boytwmarday qasterlep, közimniñ qaraşığınday saqtarmın. Küydiñ ne ekenin, küyşiniñ ne ekenin bilgisi kelgen vengerlikterge men är kez osını körsetetin bolamın. Mendegi bir izgi ülken olja osı. Şabıt öz qwdiretin qalay-qalay tanıttı! Keremet! – dedi.

Bwl sözge meniñ mereyim tasıdı». (Il'ya Jaqanov, «Birinşi koncert», Almatı,  «Jalın», 1979 jıl, «Aqsaq qwlan», 147-150-better).

Osı kitapta menmensingen talay küşisımaqtıñ «Aqsaq qwlan» küyin tartuğa öresi jetpeytini ğajap suretteledi. Onı tartatındar sanaulı ğana bolsa kerek. İl'ya Jaqanov ağamızdıñ aytarı osı. Sondıqtan kez-kelgen bwl küydi batıp tarata alamaydı. Oy astarı soğan mezgeydi. Ol şındıq.

Jalpı elimizdiñ bay mwrasın qadirli azamat-twlğaları, mädeni mwra, qndılıqtar täuelsiz elimizdiñ zañdarımen qorğaluda. Sol şeñberde jüzege asa bermek.

Osınıñ ayğağınday, jaña jılda köñilimdi quanışqa bölegen jaydıñ biri – Qazaq Wlttıq universitetiniñ professorı, Qazaqstannıñ eñbek siñirgen qayratkeri Janğali Jüzbaydıñ qwrastıruı, ğılımi tüsiniktemesimen «Aqsaq qwlan. Ketbwğa bidiñ küy-mwrası» degen qomaqtı ğılımi eñbektiñ jarıq körui. Kitap Qazaq handığınıñ 550 jıldığı qarsañında, «Qazirgi zaman muzıkası» jobası boyınşa QR Bilim jäne ğılım ministrligi, Ğılım komiteti 2012-2014 jıldarğa arnalğan ğılımi-tehnikalıq bağdarlamalarmen jobalardı granttıq qarjılandıru şeñberinde şığarıldı.

Bwl kitap Ketbwğa küyşi mwrasınıñ notalarımen añızdarı toptastırılğan. Ketbwğa abız tuındılarınıñ audiojazbası qosımşa qwral retinde wsınıluı – qobız ben dombıra küyleriniñ wlıstıq mektebiniñ negizin salğan Altın Ordanıñ wlı jırşısı, wlı küyşiniñ mwrasın jastarımızğa keñinen nasihattauğa jol aşadı.

Eliniñ jarqın bolaşağın köksegen wlı twlğalardıñ biregeyi – Ketbwğa abız babamızdıñ öziniñ bar bolmısımen jarqırap körinetin şağı tudı. Onıñ esimi wlıqtalıp, kwyleri erkin taralıp, jastar önegesinen ülgi alatın boldı. Mwnıñ bäri «Mäñgilik eldiñ» jasampaz sayasatınıñ arqısında qol jetken erkindik dep bağalaymız!

–  Toğanbay ağa, Siz ben Biz bolıp  laqap esim- Ketbwqa emes, tarihi esim- Ketbwğa atauınıñ  qazığın qataytıp, tamırın tereñdetu üşin ayanıp qalmauımız kerek. Saliqalı äñgimeñizge köp-köp rahmet!

Swhbattasqan Aydın IRISBEK

         “Aq jol” QDP törağasınıñ keñesşisi, alaştanuşı