گۇلزينا بەكتاس. التايىنىڭ ورمانىنا قايتا ورالعان قاراعاي
kerey.kz
(ديداحمەت ءاشىمحانۇلى تۋرالى ءبىر ۇزىك سىر)
«…كوركەم شىعارمادا، مەيلى، قانشا كەيىپكەر بولماسىن، ونىڭ باستى كەيىپكەرى بىرەۋ-اق. ول – شىعارما اتتى كەڭ ساحنادا بۇكىل ءرولدى جالعىز ويناپ شىعاتىن ۇلى اكتەر – اۆتوردىڭ ءوزى. ول قاي كەيىپكەرىنىڭ اۋزىنان سويلەسە دە، الدىمەن ونىڭ حاراكتەرىن اشۋعا، ودان تيپتىك بەينە جاساۋعا، سوسىن شىعارمانىڭ ىشكى يىرىمىندە ءوزىنىڭ ومىرگە، قوعامعا دەگەن جەكە كوزقاراسىن ءبىلدىرۋگە، ادامدار اراسىنداعى كۇردەلى، كۇرەستى قارىم-قاتىناستاردىڭ سىر-سيپاتىن اشۋعا ۇمتىلادى; سان ءتۇرلى قۇبىلىستارعا وزىندىك باعاسىن بەرەدى; وسى ارقىلى ءوزى ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان ورتانىڭ نەمەسە بەلگىلى ءبىر ۋاقىتتىڭ پسيحولوگيالىق بولمىسىن كورسەتەدى» دەيدى. مۇنى ايتىپ وتىرعان جازۋشى ديداحمەت ءاشىمحانۇلى. ءيا، ديداعانىڭ پروزالىق بەس جيناعى بار ەكەن. بەس كىتابىنىڭ دا باس كەيىپكەرى ءوزى. پروزالىق شىعارمالارى بەسەۋ عانا بولعانىمەن، سالماعى اۋىر. كوتەرگەن جۇگى جەڭىل ەمەس. ەڭ باستىسى، باس كەيىپكەر جۇرگەن جول، باس كەيىپكەر سالعان سوقپاق وزگەشە…
قايران، ديداعا! الپىس بەسىڭىزگە ساناۋلى كۇندەر عانا قالعاندا باقيلىق بولدىڭىز… سىزدەن قاپيادا ايىرىلىپ قالامىز دەگەن وي ءوڭىمىز تۇگىلى، تۇسىمىزگە دە ەنبەگەن ەكەن-اۋ! تاعدىر دەگەن وسى. ءسىزدىڭ جارقىن كەلبەتىڭىز، ءسىزدىڭ وزگەشە الەمىڭىز، ءسىز شەرتكەن ادەمى ەستەلىكتەر عانا جانعا قۋات بەرەدى. ءبىز ديداعانى قارشاداي كەزىمىزدەن باستاپ تانىدىق. «تۇركىستاننىڭ» تابالدىرىعىن اتتاعان ساتتەن ءبىز وعان، ول بىزگە جاقىن ەدى. ءبىزدى جاقىنداتقان رۋحاني الەم، رۋحاني كەڭىستىك بولاتىن. مادەنيەت الەمىنە قالام تەربەگەن العاشقى كۇننەن-اق ديداعا ءبىزدىڭ رۋحاني ۇستازىمىزعا اينالدى.
ءالى كۇنگە العاشقى ايتقان ءسوزى ەسىمدە. «پۋبليتسيستيكانىڭ ورنى بولەك، قالقام! وندا اتى-ءجونى بەلگىلى قانشا كەيىپكەر بولسا دا، ونىڭ باستى كەيىپكەرى بىرەۋ-اق، ول – حالىق. پۋبليتسيست كىم تۋرالى، نە تۋرالى جازسا دا، ونىڭ نەگىزگى فونىندا حالىق تۇرۋى كەرەك» دەيتىن. ءبىز سول ۇردىستەن شىعا الدىق پا، جوق پا، بىلمەدىك. بىراق ديداعانىڭ پۋبليتسيستيكانىڭ نەگىزگى فونىندا الەۋمەتتىڭ بار ەكەنىن، الەۋمەتكە قىزمەت ەتۋ جولىنداعى جاۋاپكەرشىلىكتىڭ اۋىرلىعىن سەزىنگەنى، شىندىق پەن ادىلەت دەيتىن ۇعىمنان الىستاماعانى اقيقات ەدى.
جاقسىلىق دەيتىن قاسيەتتىڭ ءبارى ديداعانىڭ ءون بويىنان تابىلاتىن. وزىندە باردى وزگەدەن كورگىسى كەلگەن سەبەبى دە وسىندا. ءوزى قادىرلەگەن قۇندىلىقتاردى وزگەلەردەن ىزدەگەنى دە سوندىقتان.
…اڭگىمەشىل ەدى. اڭگىمەنىڭ ءبارى ۇلتقا، ادەبيەتكە، مادەنيەتكە تىرەلەتىن. ديداعا ەڭ الدىمەن قارا ءسوزدى ەرەكشە قادىر تۇتتى. قارا ولەڭدى كوركەم سوزبەن كەستەلەگەن قالامگەردى قاسيەت كوردى. سونىڭ ءبىرى – بەيىمبەت مايلين. «نەگە بەيىمبەت؟» دەيتىنبىز ۇنەمى. «ءوزىڭ قاراشى، بەيىمبەتتىڭ ءاربىر ءسوزى سۋرەت بولىپ توگىلىپ تۇرعان جوق پا؟ ءاڭگىمەنى بەيىمبەتتەي شەبەر جازعان ەشكىم جوق. بەيىمبەت كوپسوزدىلىكتەن قاشتى. ءاڭگىمەلەرىنىڭ ءبارى جۇپ-جۇمىر، جىپ-جيناقى. ارتىق-اۋىس، كەسىپ-قىرقىپ تاستايتىن ءدۇنيە جوق. ماعان سەنبەسەڭدەر، وزدەرىڭ بەيىمبەتتى وقىڭدار» دەيتىن.
بەيىمبەتتى بۇرىننان قادىرلەۋشى ەدىك. ديداعا ايتقان سوڭ، تىپتەن بەيىمبەتتەن اجىرامايتىن بولدىق. ديداعاڭ سۇيسىنگەن سۋرەتتەر سۋرەتكەردىڭ كەز كەلگەن شىعارماسىنان تابىلا كەتەتىنى داۋسىز ەدى. ديداعانىڭ تاعى ءبىر ەرەكشە قاسيەتى – ءوزى ۇناتقان شىعارماسىن جاتقا وقيتىنى. بىردە كابينەتىندە وتىرىپ، بەيىمبەت ءمايليننىڭ ءاڭگىمەلەرىن تاعى تالداي جونەلدىك. ءبىز «شۇعانى» ايتىپ الەكپىز. ول كىسى: «شۇعانىڭ» كەرەمەتتىگىنە داۋ بار ما؟ سەندەر انا «ايت كۇندەرىن» وقىدىڭدار ما؟ قۇدايىم-اۋ، نەتكەن شەبەرلىك، نەتكەن سۋرەت! سەنبەسەڭدەر قاراڭدارشى…»
اعا دەرەۋ جاتقا وقي جونەلەتىن…
«ەت جەلىندى، قىمىز ءىشىلدى، جۇرت جينالىپ ەلدىڭ سىرتىنداعى بەلەسكە شىعىپ، جالاۋ بايلاپ، ويىن قىلۋعا اينالدى. اقساقالدىڭ ءسوزىن تىڭداعان جان جوق.
ات شابىس، كۇرەس، توق بايگە.
اشتان ولگەن باكەن مەن زەينەپكە كوپتىڭ كورسەتكەن قۇرمەتى «تىلەۋلەرى دۇرىس ەكەن، ايت كۇنى قايتتى!..» بولدى»…
«قاراڭدارشى، ءدال بۇلاي شەبەر جەتكىزۋ بەيىمبەتتىڭ عانا قولىنان كەلەدى» دەيتىن.
«مادەنيەتتى قازاق پروزاسى، ءتىپتى درامانىڭ ءوزى وسى جۇسىپبەكتەن باستالادى. تەك ءبىر عانا ايماۋىتوۆتان ايىرىلۋىمىزدىڭ ءوزى ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىزدى جارتى عاسىرعا كەيىنگە ىسىرىپ تاستادى. ءبىر ايماۋىتوۆتىڭ ءوزى ءبىر كوركەم قول، ءبىر اسكەر سياقتى ەدى! اۋەزوۆتىڭ ءوزى جۇسىپبەكتىڭ شاپانىنان شىققان» دەيتىن قاليحان اعا اڭگىمەسىن ەسكە ءتۇسىرىپ، «ءسىز بەيىمبەت شىعارمالارىن ايتاسىز. ال قاليحان اعاڭىز جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتى جوعارى قويادى» دەيمىز.
«قارا شالدىڭ جۇسىپبەكتى بيىك قوياتىن ءجونى بار. جۇسىپبەكتىڭ شىعارمالارى اق ولەڭ بوپ توگىلىپ تۇر. سۋرەت قانداي، ءسوز قانداي! قاليحان اعاڭنىڭ وزگەشە قادىر تۇتاتىنى سوندىقتان. بىراق مەن ءۇشىن بەيىمبەتتىڭ جولى بولەك» دەۋشى ەدى. مايلين ءاڭگىمەلەرىنىڭ كوركەمدىگىن اسىرەلەپ، سۋرەتتەگەنى سونشالىق، ديداعانىڭ ارقاسىندا ارقايسىسىمىزدىڭ بەيىمبەتشىل بولىپ العانىمىز شىندىق ەدى.
…مۇقاعاليدى جاقسى كوردى. جۇمەكەن دەپ جىر شەرتەتىن. جاراسقاننىڭ الەمىنە ءبىر سۇڭگىپ الاتىن. شەراعاڭدى ەرەكشە قادىر تۇتتى. «شەراعاڭداي باس رەداكتور بولمايتىن شىعار، ءسىرا» دەۋشى ەدى. ول كىسىنى ۇنەمى «رەداكتور-گەنەراتور» ساناۋى دا سوندىقتان. شەراعاڭنان العان ءتالىم-تاربيە، قالتاي مۇحامەدجانوۆتان بويعا سىڭىرگەن ەرەكشە قاسيەت – شاكىرتتەرىن تاربيەلەۋگە جەتەتىن ءجۇز جىلدىق ازىق، مىڭ جىلدىق قور ەدى. ول سول تاربيەنى ءوزىنىڭ اينالاسىنا جينالعان جاس دارىنداردىڭ بويىنا سىڭىرە ءبىلدى. شەرحان مۇرتازا، ورالحان بوكەي سالعان جۋرناليستيكاداعى سونى سوقپاق ديداحمەت ءاشىمحانۇلىنىڭ مەكتەبىنە ۇلاستى.
…ديداعا جەتەلەگەن تاعى ءبىر الەم بار: ول – مۇراتبەكوۆ الەمى. «العاشقى قار»، «مەنىڭ قارىنداسىم»، «قىلاۋ»، «رايگۇل» ءبىزدى بۇرىننان قىزىقتىراتىن. ال ديداعاڭ تامسانا اڭگىمەلەگەن كەزدە جازۋشى شىعارماشىلىعىنا قالاي دەندەپ ەنىپ كەتكەنىڭدى بايقاماي قالاسىڭ. سايىن مۇراتبەكوۆتىڭ كىتابىن قۇشاقتاپ جۇرگەنىڭ.
…ۇقىپتى ەدى. سول ۇقىپتىلىقتى ءبىز دە بويعا جيناۋعا تىرىستىق. وقۋعا ءتۇسكەن ساتىنەن باستاپ، كۇندەلىك جۇرگىزگەنىن ايتىپ ەدى. العاشقى كۇندەلىكتەرى جەڭىل-جەلپى، قاراپايىم نارسەلەردەن تۇرعانىن، كەيىنىرەك سالماقتى ويلاردى قاعازعا تۇسىرە باستاعانىن ايتاتىن. ول كۇندەلىكتەرىندە قازاقتىڭ بەتكەۇستار قايماقتارىمەن ارالاسقان، بىرگە جۇرگەن، سولاردىڭ اۋزىنان شىققان قۇندى وي-پىكىرلەر، سالماقتى ءسوزدەر قاعاز بەتىنە ءورىلىپ، ەسكەرتكىش بولىپ قالدى. وتكەن جىلى «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ 80 جىلدىعى قارساڭىندا ديداعا-نىڭ شەرحان مۇرتازامەن بىرگە ارىپتەس بولعان جىلدارى تۋرالى جازىلعان كۇندەلىكتەرىن اتتاي قالاپ، سۇراتىپ العان ەدى. كۇندەلىك تە تاريح. ول تاسقا قاشالىپ جازىلعان جازۋلار سەكىلدى، ماڭگى وشپەيدى. ول كۇندەلىكتە وتكەن كۇندەردىڭ تاريحى بار.
ەڭ وكىنىشتىسى، ديداعانىڭ سارى مايداي ساقتالعان سول قاعازداردان كوللەگرافيالىق ءبىر كىتاپ شىعارسام دەگەن ارمانىنا جەتە الماعانى. ول كىتاپتا ابايدىڭ، شوقاننىڭ، ىبىرايدىڭ قولجازبالارىنان باستاپ، بۇگىنگى كۇنگە دەيىنگى قولجازبالار ەنۋى ءتيىس ەدى. اتتەگەن-اي، دەيسىڭ وسىندايدا…
…التايشىل ەدى. تۋعان تابيعاتتىڭ سۇلۋلىعىن كىم جىرعا قوسپاعان دەسەڭشى؟! ديداعاڭ دا اتامەكەنى قاتون-قاراعايدىڭ سۇلۋلىعىن سوزبەن دە، ولەڭمەن دە جەتكىزۋشى ەدى. وعان دەيىن التاي سىلەمدەرىن ورالحان بوكەي مەن قاليحان ىسقاقتىڭ شىعارمالارى ارقىلى تانىسقانىمىز ەسىمىزدە. ديداعاڭنىڭ التايدى جىرلاۋى وزگەشە ەدى بىراق. «التايدى ءبىر كورسەم» دەگەن ارمان ديداعانىڭ اڭگىمەسىنەن تۋىنداعانى راس.
التاي – ديداعانىڭ بالالىق شاعى ەدى دە، الاتاۋدا ەسەيدى. اردا ازامات بولدى. تاۋ بالاسىنىڭ تاۋعا قاراپ وسەتىنى ءسوزسىز. التايدا تۋعان ۇلدىڭ الاتاۋدى ەرەكشە جاقسى كورۋى دە سوندىقتان بولار.
بۇقتىرمانى كورگەنىمىز دە، تارباعاتاي تاۋلارىن شىققان كەزىمىز دە، سۇلۋ التايدىڭ تابيعاتىنا تامسانعانىمىز دا ءالى ەسىمىزدە. قاليحان اعا «قاتىن-قاراعاي» اتاپ كەتكەن بۇل ايماق تابيعاتىنىڭ كوركەمدىگىمەن دە ەرەكشەلەنەدى. «ويپىرىم-اي» دەستىك تۇمسا تابيعاتتىڭ سۇلۋلىعىنا تامسانعان ءساتىمىزدە. «اپىر-اۋ، مىناۋ سۇلۋ تابيعاتتا اقىن، نە بولماسا، جازۋشى بولماۋ قيانات قوي». اعا ءبىزدىڭ بۇل ويىمىزعا قارقىلداپ ءبىر كۇلىپ الىپ: «وتكەندە مەنىڭ ءبىر دوسىم «التاي مەن نارىنقولدان نە جىندى، نە اقىن تۋادى» دەگەن ەدى. سول ايتقانداي، سەندەردە مەنى اقىن بولماساڭىز، جىندى بولار ەدىڭىز» دەپ تۇرسىڭدار-اۋ» دەيتىن. ديداعانىڭ ادەمى قالجىڭىنا ەرىكسىز كۇلەتىنبىز.
جۇماعازى يگىسىن: «ءور التايدىڭ ءوز جۇرتىنداي قاراپايىمدىلىعىڭا قايران قالعام. سەن سول ادامي قالپىڭنان ەشقاشان اينىمادىڭ. سونداي كىناراتسىز ءھام جوبالعى عۇمىر كەشتىڭ، سول قالپىڭدا ءومىردەن ءوتتىڭ. ساعان دەگەن پاكىزە پەيىلىمدى بىلدىرگىم كەلگەن شىعار، سەن ەلۋگە تولعاندا سەن جايىندا بىردەڭە جازعىم كەلگەن. «قۇداي-اۋ، جەرورتاسى جاسقا كەلگەنشە ەشتەڭە تىندىرا الماي جۇرگەن ادام تۋرالى نە دەپ جازباقسىڭ؟!» دەدىڭ كادىمگىدەي شامىرقانىپ. اراعا ون جىل سالىپ، سەن الپىسقا تولاردا سۇحبات العىم كەلگەن. «ءاي، سونى قويا تۇرايىقشى… اۋەلى پايعامبار جاسىنا كەلىپ الايىقشى» دەدىڭ ءازىل-شىنى ارالاستىرىپ. مەن سەنىڭ سول ءسوزىڭدى ۇستاپ قالدىم. وسىدان تۇپ-تۋرا ەكى جىل بۇرىن «پايعامبار جاسى» دەپ تاقىرىپ قويىپ، ونشاقتى ساۋال جولداعام. ول ساۋالداردىڭ دەنى – ادامداردىڭ قادىرى، قالامنىڭ قا-ءدىرى، جازۋعا دەگەن ادالدىق، سويلەۋ مادەنيەتى، اۋدارما اۋانى، اۋزىندا – اللاسى، جۇرەگىندە – يمانى جوق كولگىر ءارى جاعىمپاز «زيالى»، تاعى باسقالار جايىندا ەدى. «ساۋالدارىڭ سالماقتى ەكەن، وعان ءاتۇستى جاۋاپ بەرە سالۋعا بولمايدى، ويلانۋعا مۇرسات بەر» دەدىڭ. ءسويتىپ، ويلانىپ جۇرگەندە ول جاستان دا ءوتىپ كەتتىڭ. اقىرى، مىنە ويلانىپ ءجۇرىپ ويانباي قالدىڭ» دەپ جازادى.
ال قازىر بىزدە دە وكىنىش باسىم. ومىردە وكىنىشتەن قيىن نە بار دەيسىز!
كۇنى كەشە قاسىمىزدا جۇرگەن ۇستازدىڭ اياقاستى كەتىپ قالعانى دا وكىنىش…
ۇيرەنگەنىمىز كوپ پە؟ ۇيرەنبەگەنىمىز بە؟
انەبىر جىلى ءوزىنىڭ ءبىر پۋبليتسيستيكالىق اڭگىمەسىندە الدەبىر اقىننىڭ «جاۋام دەپ كەلىپ، جاۋا الماي كەتكەن بۇلتتار-اي!» دەگەن ولەڭىن مىسال ەتكەن ەكەن. كەيدە ديداعا دا سولاي كورىنەدى بىزگە. جاۋمادى ەمەس. بىراق جازسام دەگەن ارمانى ودان دا كوپ ەدى. «كوپ جاۋا الماي قالعان بۇلتقا ۇقسايدى»…
شىعارماشىلىقتاعى وتىز جىل! از با، كوپ پە؟ ديداعا وتىز جىلدىڭ تەڭ جارتى-سىن كەڭەستىك كەزەڭدە وتكىزدى، ودان قالعان جارتىسى قازاقستاننىڭ جاڭا داۋىرىنە تيەسىلى. ەكى ءتۇرلى قوعامدى باستان كەشىرگەنى ايان. ءبىرى – باسقا يدەولوگيا، ەكىنشىسى – ءمۇلدەم وعان كەرەعار. تاقىرىپ تا باسقا، وي دا باسقا! ءار كەزەڭنىڭ پروبلەماسى بولادى. سول پروبلەمالاردى جىرلايمىن دەپ ءجۇرىپ، ۋاقىتتى وتكىزىپ الدى ما دەپ قورقامىز.
ءوزى نە دەۋشى ەدى؟ «ۇشى-قيىرسىز سارى دالا. سارى دالانىڭ ءبىر ۇشىندا سارى بەل. سارى بەلدىڭ باۋىرى – ساعىم با، الدە شالقار كول. شار-تاباق كۇن توبەدە. شالقى-عان ىستىق جەر كوكتە…» دەمەيتىن بە ەدى. ەندى، مىنە سار جەلىپ كەلگەن سارىاتان ءماڭگىلىك مەكەنىنە ەرتە اتتانىپ كەتتى. بۇل دا ورنى تولماس وكىنىش…
بەلگىلى اقىن ۇلىقبەك ەسداۋلەت وكىنىشتەن:
– جەر اڭساعان سارى اتانداي
الدى-ارتىڭا قاراماي،
اسۋ اسىپ كەتە باردىڭ،
ءوز ولكەڭدى ارالاي.
تۋعان جەرگە تۇلعا بولىپ،
ەڭسە بولىپ تۇرارسىڭ،
التايىڭنىڭ ورمانىنا قايتا
ورالعان قاراعاي، –
دەپ جىرىن توكتى.
«تۇركىستاننىڭ» بايتەرەگى قالتاي مۇحامەدجانوۆ ومىردەن وزعاندا ءسىزدىڭ كوڭىل ايتۋ جازعانىڭىز ءالى ەسىمدە…
«ءيا، «تۇركىستاننىڭ» بايتەرەگى قۇ-لادى. جەل مەن كۇنگە تيگىزبەس پانامىز ەدى سايالى، قاناتتىعا قاقتىرماس، تۇمسىقتىعا شوقىتپاس الاقانىمىز ەدى ايالى. ايقايشىعا جۇرەر اعامىز، ابىرويعا جۇرەر جاعامىز، اقىلعا كەنىش دانامىز ەدى قالاعاڭ. «تۇركىستاننىڭ» تۇلەگىنە عانا ەمەس، تۇمەن ساندى وقىرمانىنا دا سولاي ەدى قالاعاڭ.
ەل اعاسىز، «تۇركىستان» پاناسىز قالماس، بىراق قالاعاڭنىڭ ورنى تولماس. ومىرگە دە، ونەرگە دە كەلەر-كەتەر تالايلار، بىراق ءدال قالاعاڭداي بولماس» دەگەن ەكەنسىز.
بۇگىن ءسىزدى جوقتاي وتىرىپ، ءبىزدىڭ دە ايتقىمىز كەلگەنى وسى. ەل اعاسىز قالمايدى. «تۇركىستاننىڭ» دا پاناسى بار. بىراق ءسىزدىڭ ورنىڭىز تولمايدى. ومىرگە كەلەر تالايلار، تالايلار دا وتەر، بىراق ءدال سىزدەي اياۋلى اعا، ارداقتى ۇستاز قايتا تۋماسى انىق!
ءىنجۋ-مارجان
(ديداحمەت ءاشىمحانۇلىنىڭ ويلارىنان)
…كوشە اتتارىن ءجيى وزگەرتۋ جەڭىل دە ەمەس، ءجون دە ەمەس. سونداي-اق كوشە مادەنيەتىن كوڭىلدەگىدەي كوتەرۋ دە بىرەر جىلدىڭ شارۋاسى بولماسا كەرەك. دەي تۇرعانمەن، الداعى ۋاقىتتا مىنا ءبىر ماسەلەلەر ەسكەرىلسە دەپ ويلايمىز:
…اركىم وزىنە شاق كيىم كيەدى، ىبىراي التىنسارين اتامىزعا دا وزىنە لايىق شاپان جاپساق…
…ماڭدايىمىزعا ساۋاتسىزدىقتى جازعان جوق، ماڭدايشالارعا دا ءمان بەرسەك….
…نەبىر ترانسپورت تۇرعاندا «ات، كوشەسىندە» اتقا مىنبەسەك…
…الماتىنىڭ ءار جەرىندە «الماتىلىقتار، الماتىنى ۇلگىلى قالاعا اينالدىرايىق!» دەگەن ۇران بار. بارلىق ۇران، بەزەندىرۋلەر وسىنداي قاتەسىز، ادەمى جازىلسا…
…وسىلاردى ءبىر رەتكە كەلتىرگەن سوڭ: «اۋ، وبلىس ورتالىقتارى، جاعدايلارىڭ قالاي؟» دەسەك…
ىسكە ءسات!
***
«كىشكەنتاي حالىققا ۇلكەن قانجار كەرەك». بۇنى 1981 جىلى ءشامىل ايتقان.
«كىشكەنتاي حالىققا ۇلكەن دوس كەرەك». بۇنى 1941 جىلى ءابۋتالىپ ايتقان»، – دەيدى راسۋل عامزاتوۆ «مەنىڭ داعىستانىم» كىتابىندا.
ال 1991 جىلى ءبىز ايتار ەدىك: «قازىرگى كىشكەنتاي حالىققا بارىنەن بۇرىن اسقاق رۋح كەرەك». رۋحى بولماسا – قانجاردان وعان نە پايدا، ۇلكەن دوستان نە قايىر! جانە قازىرگى قانجار – قاۋقارسىز، دوستىڭ كوبى – تۇراقسىز.
رۋحى جوقتىڭ جىگەرى، نامىسى جوق: جىگەرى، نامىسى جوق حالىق – حالىق ەمەس – توبىر. ايتقانعا كونىپ، ايداعانعا جۇرە بەرەتىن توبىردىڭ مالدان نەسى ارتىق؟!
***
قاي ۋاقىتتا، قاي ەلدە بولماسىن، ۇلتتىڭ ۇلى پەرزەنتتەرى ەڭ الدىمەن سول ۇلتتىڭ رۋحىن كوتەرۋدى ويلاعان. سول ءۇشىن كۇرەسكەن، سول ءۇشىن قام جەگەن، قايعىرعان. قاراڭىز: ءۇندى ەلى اعىلشىنداردان ازات بولعان كەزدە ماحاتما گاندي: «ءبىزدىڭ حالىق ۇزاق جىلعى وتارلىق ەزگىدە نەبىر اسىلى مەن قىمباتىنان ايىرىلدى. سولاردىڭ اراسىنان ءبىز ءبىر عانا قاسيەتتى دۇنيەمىزدى تاياۋ ارادا قايىرا المايمىز با دەپ قورقامىز. ول – حالىقتىڭ رۋحى. ودان ۇلكەن بايلىعىمىز دا جوق ەدى»، – دەپ كۇيىنگەن.
***
قيىن-قىستاۋ كەزەڭدەردە ەل باسقارعان ادامداردىڭ ءبىرى – اقىن، ءبىرى – پۋبليتسيست بولعانى دا تەگىن ەمەس. دەمەك…
دەمەك، حالىقتىڭ، ۇلتتىڭ، ۇرپاقتىڭ جايىن ويلاعان ادام الدىمەن ادەبيەت جايىن ويلاسا كەرەك.
قازىر ءبىز ءدال سونداي ءساتتىڭ ۇستىندە تۇرمىز. دالىرەك ايتقاندا، ءبارىمىز وتپەلى كەزەڭدە تۇرمىز. ءاربىر وتپەلى كەزەڭ ءوز پاتريوتتارىن ءومىرگە اكەلەتىنى زاڭدى: اشارشىلىق كەزىندە – ت.رىسقۇلوۆ، ع.مۇسىرەپوۆ، جاپپاي رەپرەسسيا تۇسىندا: «ول جاۋ بولسا – مەن دە جاۋمىن» دەپ باسىن قاتەرگە تىككەن تاعى دا ع.مۇسىرەپوۆ پەن چەكيست سەرىكقالي جاقىپوۆ، سوعىس جىلدارىندا – باۋىرجان مومىشۇلى، حرۋششەۆ تۇسىنداعى جەر داۋىن-دا – جۇمابەك تاشەنوۆ، كەشەگى جەلتوقسان وقيعاسىندا – اقىن جۇبان مولداعاليەۆ سۋىرىلىپ العا شىعۋى – ناعىز سانالى ەرلىكتىڭ ۇلگىسى. ولاردى ويلاساق، ءبىزدىڭ رۋحىمىز كوتەرىلەدى.
***
ەگەر ءسىز بولماعاندا ءبىر ايدا ءبىر قازاق كىتابىن ساتىپ الساڭىز – ۇلت الدىنداعى ءبىر پارىزدان قۇتىلعانىڭىز;
ەگەر ءسىز كەلەسى جىلدىڭ بولماعاندا ءبىر باسپاسوزىنە جازىلساڭىز – ۇلتتىق نامىسىڭىزدىڭ ءسال دە بولسا ويانعانى;
ەگەر ءسىز ءوز تىلىڭىزدەگى سول كىتاپ پەن باسپاسوزدى ىجداعاتپەن وقىپ وتىرساڭىز – كۇن سايىن رۋحىڭىزدىڭ وسە تۇسكەنى;
ەگەر ءسىز وقىعانىڭىزدى ناسيحاتتاي ءجۇرسەڭىز – وندا ۇلتتىق ساناڭىزدىڭ سامعاۋ بيىككە ۇمتىلعانى.
قىسقاسى، سانى از حالىقتىڭ سانالى ازاماتتارى، بىزگە قازىر اقىل دا، نامىس تا، ەرلىك تە، ءبارى-ءبارى كەرەك. ول ءۇشىن ەڭ ءبىرىنشى ەلىمىزدىڭ ەڭسەسىن، رۋحىن كوتەرە بىلەيىك. رۋحتى كوتەرەتىن ۇلى كۇش – جوعارىدا ايتقان ادەبيەت، ءباسپاسوز. ەندەشە، ءبارىمىز جيىلىپ وسى ادەبيەت پەن باسپاسوزدىڭ كوسەگەسىن كوگەرتۋگە ۇمتىلايىق!
***
ءبىز قالادا كۇنىنە قانشاما وقيعا، قانشاما قۇبىلىسقا كەز بولامىز. سونىڭ ارقايسىسىنا وزىمىزشە باعا بەرىپ، شامامىزشا ءتۇيىن دە تۇيە جۇرەمىز. بۇگىن وسى تۇيىندەردى قۋالاي كەلىپ، مىناداي ساۋالدارعا تىرەلگەن ءتارىزدىمىز.
قالادا «اسسالاۋماعالەيكۋم!» دەيتىن ادامنىڭ «قاي جەردەنسىڭ؟» دەيتىن ءداستۇرلى سۇراعى بار. سوندا قانشا جىل قالادا تۇرساق تا «قالالىقپىن» دەۋگە كوبىمىز قىسىلامىز. نەدەن قىسىلامىز؟..
ءبىر ينتەلليگەنتتىڭ «موناماحتىڭ بوركى» دەپ كيىپ جۇرگەنى اياز ءبيدىڭ جىرتىق تىماعى ەمەس پە ەكەن؟..
سوناۋ ءبىر كەزدە قالاعا دالانىڭ جۋسان ءيىسىن الا كەلگەن باتەڭكەمىز اۋىلدىڭ ازداعان شاڭىن دا جۇقتىرا كەلگەن سياقتى. سونى كەيبىرىمىز تەۋىپ تۇسىرە الماي، قىرىپ كەلتىرە الماي ءجۇر-گەن جوقپىز با؟
قالا – قايناپ جاتقان ۇلكەن قازان ىسپەتتى. ونىڭ بەتىندە قايماعى دا، كوبىگى دە بار. سونىڭ قايسىسىن قالقىپ ءجۇرمىز ءبىز؟..
***
سەكسەنىنشى جىلداردىڭ ورتاسىندا ورتالىق كوميتەتتىڭ گازەت-جۋرنالدارعا بەرگەن ءبىر اۋىزشا تاپسىرماسى بولعان. ول – ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ تاريحي روماندارىن سىناۋ ەدى. نە ءۇشىن؟ ارينە، جاتتاندى جەلەۋ «ۇلتشىلدىعى» ءۇشىن. ەندى قاراڭىز: جىلدار بويى تاريحتىڭ تاياز، مادەنيەتتىڭ شامالى، ساۋاتىڭ جوق دەپ تۇقىرتىپ كەلگەن حالىقتى سول روماندار قانداي بيىككە جەتەلەپ، قانشاما ۇرپاقتىڭ رۋحىن اسقاق كوتەرگەنىن بىلەسىز بە؟ بىلەسىز. جوعارىداعىلار دا، ماسكەۋ دە بىلگەن. سول سەبەپتى دە قورىققان ول كىتاپتاردان…
***
«ءار قوعامنىڭ ەرتەڭى مىقتى بولۋى ءۇشىن ونىڭ بۇگىنگى ادەبيەتى مىقتى بولۋ كەرەك» دەيدى سىنشىلار. بۇعان دا داۋ از شىعار…
ۆ.ي.لەنين رەۆوليۋتسياعا دەيىن تىكەلەي ادەبيەت تۋرالى بىرنەشە ماقالا جازسا، ونىڭ نەگىزگى سەبەبى: «ادەبيەت – رەۆوليۋتسيا ءۇشىن پايدالانىلاتىن اسا زور كۇش» ەكەنىن بىلگەن ول.
پىكىرلەر
قىران-اعام، نار-اعام، ەندى سەن دە جوقسىڭ! بىزدەر وتە از قالدىق. بىراق قازاق بار عوي، سوعان شۇكىر ەتەيىك… وتكەن كۇزدە استاناداعى ورتالىق كىتاپحانانىڭ جانىنان قۇشاقتاسىپ قوشتاسىپ ەك. اعام سوندا: ء“بىزدىڭ باۋىرلىعىمىز تۋىستىقتان دا تەرەڭ، دوستىقتان دا جاقىن باۋىرلىق قوي. ساعىنىسىپ كورىسىپ جۇرەيىكشى، ايتەۋىر!” دەپ ەدى. قوشتاسقان سوڭ ەكەۋمىز ەكى باعىتقا كەتتىك. ءسال جۇرگەننەن كەيىن، ءبىرتۇرلى قيماستىقپەن ارتىما بۇرىلىپ ەم، اۋدەمگە ۇزاپ كەتكەن ول دا جالت بۇرىلىپ قولىن بۇلعادى. ۇستىندە كوكشىل بەشپەتى بار-تىن. جالعاننىڭ پاراعىن ءبىز دە جاپقانشا كوز الدىمدا سول جەلبىرەپ، ەلبىرەپ قول بۇلعاپ ۇزاپ بارا جاتقان قالپىندا تۇراتىن بولادى! قوش، قوش، اياۋلى اعا! يمانىڭ جولداسىڭ بولسىن! بەيىشتە نۇرىڭ شالقىسىن! كورمەگەن قىزىعىڭدى، سۇرمەگەن عۇمىرىڭدى جەڭگەم مەن پەرزەنتىڭ ءھام ودان وربىگەن ۇرپاعىڭ كورسىن! سەن ازىزدەردىڭ دۇعاسىنداسىڭ! بولاشاقتا عازيلاردىڭ دا دۇعاسىندا بولاسىڭ! اداسقان “الاس تايپاسى” ءوز قۇبىلاسىن تابادى، ينشاللا، ۇزاماي! سەن وسىنى عانا ارمانداپ، مۇرات تۇتىپ ەڭ عوي!.. ارمانىڭ نەتكەن اسىل ەدى، مۇراتىڭ نەتكەن بيىك ەدى؟! كەلەر دە، كەتەر دە سول اسىلدى قۋات، سول بيىكتى مۇرات تۇتقاي! دي-اعا، ءسىز تۋرالى جازىلار كەپ، ايتىلار سوزدەر الدا. ول ءسوز تاڭىمىز اتقاندا، كۇنىمىز تۋعاندا ايتىلادى!!!