Twlğalar

Gülzina BEKTAS. ALTAYINIÑ ORMANINA QAYTA ORALĞAN QARAĞAY

kerey.kz

 |  Jun 11, 2015

«…Körkem şığarmada, meyli, qanşa keyipker bolmasın, onıñ bastı keyipkeri bireu-aq. Ol – şığarma attı keñ sahnada bükil röldi jalğız oynap şığatın wlı akter – avtordıñ özi. Ol qay keyipkeriniñ auzınan söylese de, aldımen onıñ harak­terin aşuğa, odan tiptik beyne jasauğa, sosın şığarmanıñ işki iiriminde öziniñ ömirge, qoğamğa degen jeke közqarasın bil­diruge, adamdar arasındağı kürdeli, küresti qarım-qatınastardıñ sır-sipatın aşuğa wmtıladı; san türli qwbılıstarğa özindik bağasın beredi; osı arqılı özi ömir sürip otırğan ortanıñ nemese belgili bir uaqıt­tıñ psihologiyalıq bolmısın körsetedi» deydi. Mwnı aytıp otırğan jazuşı Di­dahmet Äşimhanwlı. Iä, Didağanıñ pro­zalıq bes jinağı bar eken. Bes kitabınıñ da bas keyipkeri özi. Prozalıq şığarma­ları beseu ğana bolğanımen, salmağı auır. Kötergen jügi jeñil emes. Eñ bastısı, bas keyipker jürgen jol, bas keyipker salğan soqpaq özgeşe…
Qayran, Didağa! Alpıs besiñizge sa­nau­lı künder ğana qalğanda baqilıq boldı­ñız… Sizden qapiyada ayırılıp qalamız degen oy öñimiz tügili, tüsimizge de enbegen eken-au! Tağdır degen osı. Sizdiñ jarqın kelbetiñiz, sizdiñ özgeşe älemiñiz, siz şert­ken ädemi estelikter ğana janğa quat beredi. Biz Didağanı qarşaday kezimizden bastap tanıdıq. «Türkistannıñ» tabaldırığın attağan sätten biz oğan, ol bizge jaqın edi. Bizdi jaqındatqan ruhani älem, ruhani keñistik bolatın. Mädeniet älemine qalam terbegen alğaşqı künnen-aq Didağa biz­diñ ruhani wstazımızğa aynaldı.
Äli künge alğaşqı aytqan sözi esimde. «Publicistikanıñ ornı bölek, qalqam! Onda atı-jöni belgili qanşa keyipker bol­sa da, onıñ bastı keyipkeri bireu-aq, ol – halıq. Publicist kim turalı, ne turalı jazsa da, onıñ negizgi fonında halıq tw­ruı kerek» deytin. Biz sol ürdisten şığa aldıq pa, joq pa, bilmedik. Biraq Dida­ğanıñ publicistikanıñ negizgi fonında äleumettiñ bar ekenin, äleumetke qızmet etu jolındağı jauapkerşiliktiñ auır­lı­ğın sezingeni, şındıq pen ädilet deytin wğımnan alıstamağanı aqiqat edi.
Jaqsılıq deytin qasiettiñ bäri Dida­ğanıñ ön boyınan tabılatın. Özinde bar­dı özgeden körgisi kelgen sebebi de osında. Özi qadirlegen qwndılıqtardı özgelerden izdegeni de sondıqtan.
…Äñgimeşil edi. Äñgimeniñ bäri wltqa, ädebietke, mädenietke tireletin. Didağa eñ aldımen qara sözdi erekşe qadir twttı. Qara öleñdi körkem sözben kestelegen qa­lamgerdi qasiet kördi. Sonıñ biri – Beyim­bet Maylin. «Nege Beyimbet?» deytinbiz ünemi. «Öziñ qaraşı, Beyimbettiñ ärbir sözi suret bolıp tögilip twrğan joq pa? Äñ­gimeni Beyimbettey şeber jazğan eşkim joq. Beyimbet köpsözdilikten qaştı. Äñ­gimeleriniñ bäri jwp-jwmır, jıp-jinaqı. Artıq-auıs, kesip-qırqıp tastaytın dü­nie joq. Mağan senbeseñder, özderiñ Beyim­betti oqıñdar» deytin.
Beyimbetti bwrınnan qadirleuşi edik. Didağa aytqan soñ, tipten Beyimbetten ajıramaytın boldıq. Didağañ süysingen suretter suretkerdiñ kez kelgen şığar­ma­sınan tabıla ketetini dausız edi. Dida­ğa­nıñ tağı bir erekşe qasieti – özi wnatqan şığarmasın jatqa oqitını. Birde kabi­netinde otırıp, Beyimbet Maylinniñ äñ­gimelerin tağı talday jöneldik. Biz «Şwğa­nı» aytıp älekpiz. Ol kisi: «Şwğanıñ» ke­remettigine dau bar ma? Sender ana «Ayt künderin» oqıdıñdar ma? Qwdayım-au, netken şeberlik, netken suret! Senbeseñder qarañdarşı…»
Ağa dereu jatqa oqi jöneletin…
«Et jelindi, qımız işildi, jwrt jina­lıp eldiñ sırtındağı beleske şığıp, jalau baylap, oyın qıluğa aynaldı. Aq­saqaldıñ sözin tıñdağan jan joq.
At şabıs, küres, toq bäyge.
Aştan ölgen Bäken men Zeynepke köp­tiñ körsetken qwrmeti «tileuleri dwrıs eken, ayt küni qayttı!..» boldı»…
«Qarañdarşı, däl bwlay şeber jetkizu Beyimbettiñ ğana qolınan keledi» deytin.
«Mädenietti qazaq prozası, tipti dra­ma­nıñ özi osı Jüsipbekten bastaladı. Tek bir ğana Aymauıtovtan ayırıluımızdıñ özi bizdiñ ädebietimizdi jartı ğasırğa keyinge ısırıp tastadı. Bir Aymauıtov­tıñ özi bir körkem qol, bir äsker siyaqtı edi! Äuezovtiñ özi Jüsipbektiñ şapanınan şıqqan» dey­tin Qalihan ağa äñgimesin eske tüsirip, «Siz Beyimbet şığarmaların ayta­sız. Al Qa­li­han ağañız Jüsipbek Aymauı­tovtı joğarı qoyadı» deymiz.
«Qara şaldıñ Jüsipbekti biik qoyatın jöni bar. Jüsipbektiñ şığarmaları aq öleñ bop tögilip twr. Suret qanday, söz qan­day! Qalihan ağañnıñ özgeşe qadir twta­tını sondıqtan. Biraq men üşin Beyim­bettiñ jolı bölek» deuşi edi. Maylin äñ­gimeleriniñ körkemdigin äsirelep, suret­tegeni sonşalıq, Didağanıñ arqasında ärqaysısımızdıñ Beyimbetşil bolıp al­ğa­nımız şındıq edi.
…Mwqağalidı jaqsı kördi. Jwmeken dep jır şertetin. Jarasqannıñ älemine bir süñgip alatın. Şerağañdı erekşe qadir twttı. «Şerağañday bas redaktor bolmay­tın şığar, sirä» deuşi edi. Ol kisini ünemi «redaktor-generator» sanauı da sondıqtan. Şerağañnan alğan tälim-tärbie, Qaltay Mwhamedjanovtan boyğa siñirgen erekşe qasiet – şäkirtterin tärbieleuge jetetin jüz jıldıq azıq, mıñ jıldıq qor edi. Ol sol tärbieni öziniñ aynalasına jinalğan jas darındardıñ boyına siñire bildi. Şer­­­han Mwrtaza, Oralhan Bökey salğan jurnalistikadağı sonı soqpaq Didahmet Äşimhanwlınıñ mektebine wlastı.
…Didağa jetelegen tağı bir älem bar: Ol – Mwratbekov älemi. «Alğaşqı qar», «Meniñ qarındasım», «Qılau», «Raygül» bizdi bwrınnan qızıqtıratın. Al Didağañ tamsana äñgimelegen kezde jazuşı şı­ğarmaşılığına qalay dendep enip ketke­niñ­di bayqamay qalasıñ. Sayın Mwrat­bekovtıñ kitabın qwşaqtap jürgeniñ.
…Wqıptı edi. Sol wqıptılıqtı biz de boyğa jinauğa tırıstıq. Oquğa tüs­ken sätinen bastap, kündelik jürgizgenin aytıp edi. Alğaşqı kündelikteri jeñil-jelpi, qarapayım närselerden twrğanın, keyi­nirek salmaqtı oylardı qağazğa tüsire bastağanın aytatın. Ol kündelikterinde qazaqtıñ betkewstar qaymaqtarımen ara­lasqan, birge jürgen, solardıñ auzınan şıqqan qwndı oy-pikirler, salmaqtı söz­der qağaz betine örilip, eskertkiş bolıp qal­dı. Ötken jılı «Qazaq ädebieti» ga­zetiniñ 80 jıldığı qarsañında Didağa­-nıñ Şerhan Mwrtazamen birge äriptes bol­ğan jıldarı turalı jazılğan künde­likterin attay qalap, swratıp alğan edi. Kün­delik te tarih. Ol tasqa qaşalıp ja­zılğan jazular sekildi, mäñgi öşpeydi. Ol kündelikte ötken künderdiñ tarihı bar.
Eñ ökiniştisi, Didağanıñ sarı mayday saqtalğan sol qağazdardan kollegrafiyalıq bir kitap şığarsam degen armanına jete almağanı. Ol kitapta Abaydıñ, Şo­qan­nıñ, Ibıraydıñ qoljazbalarınan bas­tap, bügingi künge deyingi qoljazbalar enui tiis edi. Ättegen-ay, deysiñ osın­day­da…
…Altayşıl edi. Tuğan tabiğattıñ sw­lulığın kim jırğa qospağan deseñşi?! Didağañ da atamekeni Qaton-qarağaydıñ swlulığın sözben de, öleñmen de jetkizuşi edi. Oğan deyin Altay silemderin Oralhan Bökey men Qalihan Isqaqtıñ şığar­ma­ları arqılı tanısqanımız esimizde. Dida­ğañnıñ Altaydı jırlauı özgeşe edi biraq. «Altaydı bir körsem» degen arman Didağanıñ äñgimesinen tuındağanı ras.
Altay – Didağanıñ balalıq şağı edi de, Alatauda eseydi. Arda azamat boldı. Tau balasınıñ tauğa qarap ösetini sözsiz. Al­tayda tuğan wldıñ Alataudı erekşe jaqsı körui de sondıqtan bolar.
Bwqtırmanı körgenimiz de, Tarbağatay tauların şıqqan kezimiz de, swlu Altay­dıñ tabiğatına tamsanğanımız da äli esi­mizde. Qalihan ağa «Qatın-qarağay» atap ketken bwl aymaq tabiğatınıñ kör­kemdi­gimen de erekşelenedi. «Oypırım-ay» destik twmsa tabiğattıñ swlulığına tam­sanğan säti­mizde. «Apır-au, mınau swlu ta­bi­ğatta aqın, ne bolmasa, jazuşı bolmau qiyanat qoy». Ağa bizdiñ bwl oyımızğa qar­qıldap bir külip alıp: «Ötkende meniñ bir dosım «Altay men Narınqoldan ne jın­dı, ne aqın tuadı» degen edi. Sol ayt­qan­day, senderde meni aqın bolmasañız, jın­dı bolar ediñiz» dep twrsıñdar-au» deytin. Didağanıñ ädemi qaljıñına eriksiz küle­tinbiz.
Jwmağazı Igisin: «Ör Altaydıñ öz jwrtınday qarapayımdılığıña qayran qalğam. Sen sol adami qalpıñnan eşqa­şan aynımadıñ. Sonday kinäratsız häm jobalğı ğwmır keştiñ, sol qalpıñda ömir­den öttiñ. Sağan degen päkize peyilimdi bildirgim kelgen şığar, sen eluge tolğanda sen jayında birdeñe jazğım kelgen. «Qwday-au, jerortası jasqa kelgenşe eşteñe tın­dıra almay jürgen adam turalı ne dep jazbaqsıñ?!» dediñ kädimgidey şamır­qa­nıp. Arağa on jıl salıp, sen alpısqa to­larda swhbat alğım kelgen. «Äy, sonı qoya twrayıqşı… Äueli payğambar jasına kelip alayıqşı» dediñ äzil-şını ara­lastırıp. Men seniñ sol söziñdi wstap qaldım. Osıdan twp-tura eki jıl bwrın «Payğambar jası» dep taqırıp qoyıp, onşaqtı saual joldağam. Ol saualdardıñ deni – adamdardıñ qadiri, qalamnıñ qa­-diri, jazuğa degen adaldıq, söyleu mäde­nieti, audarma auanı, auzında – Allası, jüreginde – imanı joq kölgir äri jağım­paz «ziyalı», tağı basqalar jayında edi. «Saualdarıñ salmaqtı eken, oğan atüsti jauap bere saluğa bolmaydı, oylanuğa mwr­sat ber» dediñ. Söytip, oylanıp jürgende ol jastan da ötip kettiñ. Aqırı, mine oyla­nıp jürip oyanbay qaldıñ» dep jazadı.
Al qazir bizde de ökiniş basım. Ömirde ökinişten qiın ne bar deysiz!
Küni keşe qasımızda jürgen wstazdıñ ayaqastı ketip qalğanı da ökiniş…
Üyrengenimiz köp pe? Üyrenbegenimiz be?
Änebir jılı öziniñ bir publicis­ti­ka­lıq äñgimesinde äldebir aqınnıñ «Jauam dep kelip, jaua almay ketken bwlttar-ay!» degen öleñin mısal etken eken. Keyde Dida­ğa da solay körinedi bizge. Jaumadı emes. Biraq jazsam degen armanı odan da köp edi. «Köp jaua almay qalğan bwltqa wq­saydı»…
Şığarmaşılıqtağı otız jıl! Az ba, köp pe? Didağa otız jıldıñ teñ jar­tı­-­sın keñestik kezeñde ötkizdi, odan qalğan jar­tısı Qazaqstannıñ jaña däuirine tie­sili. Eki türli qoğamdı bastan keşirgeni ayan. Biri – basqa ideologiya, ekinşisi – mül­dem oğan kereğar. Taqırıp ta basqa, oy da bas­qa! Är kezeñniñ probleması boladı. Sol problemalardı jırlaymın dep jürip, uaqıttı ötkizip aldı ma dep qorqamız.
Özi ne deuşi edi? «Wşı-qiırsız sarı dala. Sarı dalanıñ bir wşında sarı bel. Sarı beldiñ bauırı – sağım ba, älde şal­qar köl. Şar-tabaq Kün töbede. Şal­qı­-ğan ıstıq jer kökte…» demeytin be edi. Endi, mine sar jelip kelgen Sarıatan mäñ­gilik mekenine erte attanıp ketti. Bwl da ornı tolmas ökiniş…
Belgili aqın Wlıqbek Esdäulet öki­niş­ten:
– Jer añsağan sarı atanday
aldı-artıña qaramay,
Asu asıp kete bardıñ,
öz ölkeñdi ara­lay.
Tuğan jerge twlğa bolıp,
eñse bolıp tw­rarsıñ,
Altayıñnıñ ormanına qayta
oralğan qarağay, –
dep jırın tökti.
«Türkistannıñ» bäyteregi Qaltay Mw­ha­medjanov ömirden ozğanda sizdiñ köñil aytu jazğanıñız äli esimde…
«Iä, «Türkistannıñ» bäyteregi qw­-ladı. Jel men künge tigizbes panamız edi sayalı, qanattığa qaqtırmas, twmsıqtığa şoqıtpas alaqanımız edi ayalı. Ayqay­şı­ğa jürer ağamız, abıroyğa jürer jağamız, aqılğa keniş danamız edi Qalağañ. «Türki­stannıñ» tülegine ğana emes, tümen sandı oqırmanına da solay edi Qalağañ.
El ağasız, «Türkistan» panasız qalmas, biraq Qalağañnıñ ornı tolmas. Ömirge de, önerge de keler-keter talaylar, biraq däl Qalağañday bolmas» degen ekensiz.
Bügin sizdi joqtay otırıp, bizdiñ de ayt­qımız kelgeni osı. El ağasız qal­may­dı. «Türkistannıñ» da panası bar. Biraq sizdiñ ornıñız tolmaydı. Ömirge keler ta­laylar, talaylar da öter, biraq däl sizdey ayaulı ağa, ardaqtı wstaz qayta tuması anıq!

İnju-marjan

(Didahmet Äşimhanwlınıñ oylarınan)

…Köşe attarın jii özgertu jeñil de emes, jön de emes. Sonday-aq köşe mädenietin köñil­degidey köteru de birer jıldıñ şaruası bol­masa kerek. Dey twrğanmen, aldağı uaqıtta mına bir mäseleler eskerilse dep oylaymız:
…Ärkim özine şaq kiim kiedi, Ibıray Altın­sarin atamızğa da özine layıq şapan japsaq…
…mañdayımızğa sauatsızdıqtı jazğan joq, mañdayşalarğa da män bersek….
…nebir transport twrğanda «at, köşesinde» atqa minbesek…
…Almatınıñ är jerinde «Almatılıqtar, Almatını ülgili qalağa aynaldırayıq!» degen wran bar. Barlıq wran, bezendiruler osınday qa­tesiz, ädemi jazılsa…
…osılardı bir retke keltirgen soñ: «Au, ob­lıs ortalıqtarı, jağdaylarıñ qalay?» desek…
İske sät!

***

«Kişkentay halıqqa ülken qanjar kerek». Bwnı 1981 jılı Şämil aytqan.
«Kişkentay halıqqa ülken dos kerek». Bwnı 1941 jılı Äbutälip aytqan», – deydi Rasul Ğam­zatov «Meniñ Dağıstanım» kitabında.
Al 1991 jılı biz aytar edik: «Qazirgi kiş­kentay halıqqa bärinen bwrın asqaq ruh kerek». Ruhı bolmasa – qanjardan oğan ne payda, ülken dostan ne qayır! Jäne qazirgi qanjar – qau­qarsız, dostıñ köbi – twraqsız.
Ruhı joqtıñ jigeri, namısı joq: jigeri, namısı joq halıq – halıq emes – tobır. Ayt­qanğa könip, aydağanğa jüre beretin tobırdıñ maldan nesi artıq?!

***

Qay uaqıtta, qay elde bolmasın, wlttıñ wlı perzentteri eñ aldımen sol wlttıñ ruhın köterudi oylağan. Sol üşin küresken, sol üşin qam jegen, qayğırğan. Qarañız: ündi eli ağıl­şındardan azat bolğan kezde Mahatma Gandi: «Bizdiñ halıq wzaq jılğı otarlıq ezgide nebir asılı men qımbatınan ayırıldı. Solardıñ arasınan biz bir ğana qasietti düniemizdi tayau arada qayıra almaymız ba dep qorqamız. Ol – halıqtıñ ruhı. Odan ülken baylığımız da joq edi», – dep küyingen.

***

Qiın-qıstau kezeñderde el basqarğan adam­dardıñ biri – aqın, biri – publicist bolğanı da tegin emes. Demek…
Demek, halıqtıñ, wlttıñ, wrpaqtıñ jayın oylağan adam aldımen ädebiet jayın oylasa kerek.
Qazir biz däl sonday sättiñ üstinde twrmız. Dälirek aytqanda, bärimiz ötpeli kezeñde twr­mız. Ärbir ötpeli kezeñ öz patriottarın ömir­ge äkeletini zañdı: aşarşılıq kezinde – T.Rıs­qwlov, Ğ.Müsirepov, jappay repressiya tw­sında: «Ol jau bolsa – men de jaumın» dep basın qa­terge tikken tağı da Ğ.Müsirepov pen çe­kist Se­­rikqali Jaqıpov, soğıs jıldarında – Bauır­jan Momışwlı, Hruşev twsındağı jer dauın-da – Jwmabek Täşenov, keşegi Jel­toqsan oqi­ğasında – aqın Jwban Moldağaliev suırılıp alğa şığuı – nağız sanalı erliktiñ ülgisi. Olar­dı oylasaq, bizdiñ ruhımız köte­ri­ledi.

***

Eger siz bolmağanda bir ayda bir qazaq ki­tabın satıp alsañız – wlt aldındağı bir pa­rızdan qwtılğanıñız;
Eger siz kelesi jıldıñ bolmağanda bir bas­pasözine jazılsañız – wlttıq namısıñız­dıñ säl de bolsa oyanğanı;
Eger siz öz tiliñizdegi sol kitap pen baspa­söz­di ıjdağatpen oqıp otırsañız – kün sayın ruhıñızdıñ öse tüskeni;
Eger siz oqığanıñızdı nasihattay jür­señiz – onda wlttıq sanañızdıñ samğau biikke wm­tılğanı.
Qısqası, sanı az halıqtıñ sanalı aza­mat­tarı, bizge qazir aqıl da, namıs ta, erlik te, bäri-bäri kerek. Ol üşin eñ birinşi elimizdiñ eñ­sesin, ruhın kötere bileyik. Ruhtı köteretin wlı küş – joğarıda aytqan ädebiet, baspasöz. Endeşe, bärimiz jiılıp osı ädebiet pen bas­pasözdiñ kösegesin kögertuge wmtılayıq!

***
Biz qalada künine qanşama oqiğa, qanşama qwbılısqa kez bolamız. Sonıñ ärqaysısına özimizşe bağa berip, şamamızşa tüyin de tüye jüremiz. Bügin osı tüyinderdi qualay kelip, mınaday saualdarğa tirelgen tärizdimiz.
Qalada «assalaumağaleykum!» deytin adam­nıñ «qay jerdensiñ?» deytin dästürli swrağı bar. Sonda qanşa jıl qalada twrsaq ta «qala­lıqpın» deuge köbimiz qısılamız. Neden qısı­lamız?..
Bir intelligenttiñ «monamahtıñ börki» dep kiip jürgeni Ayaz bidiñ jırtıq tımağı emes pe eken?..
Sonau bir kezde qalağa dalanıñ jusan iisin ala kelgen bäteñkemiz auıldıñ azdağan şañın da jwqtıra kelgen siyaqtı. Sonı keybirimiz teuip tüsire almay, qırıp keltire almay jür­-gen joqpız ba?
Qala – qaynap jatqan ülken qazan ispetti. Onıñ betinde qaymağı da, köbigi de bar. Sonıñ qaysısın qalqıp jürmiz biz?..

***

Sekseninşi jıldardıñ ortasında Ortalıq komitettiñ gazet-jurnaldarğa bergen bir auızşa tapsırması bolğan. Ol – İliyas Esen­berlinniñ tarihi romandarın sınau edi. Ne üşin? Ärine, jattandı jeleu «wltşıldığı» üşin. Endi qarañız: jıldar boyı tarihtıñ tayaz, mädeniettiñ şamalı, sauatıñ joq dep tw­qırtıp kelgen halıqtı sol romandar qanday biikke jetelep, qanşama wrpaqtıñ ruhın asqaq kötergenin bilesiz be? Bilesiz. Joğarıdağılar da, Mäskeu de bilgen. Sol sebepti de qorıqqan ol kitaptardan…

***

«Är qoğamnıñ erteñi mıqtı boluı üşin onıñ bügingi ädebieti mıqtı bolu kerek» deydi sın­şılar. Bwğan da dau az şığar…
V.I.Lenin revolyuciyağa deyin tikeley äde­biet turalı birneşe maqala jazsa, onıñ negizgi sebebi: «Ädebiet – revolyuciya üşin paydalanı­latın asa zor küş» ekenin bilgen ol.