تۇلعالار قازاق حاندىعىنا 550 جىل
ابىلاي حان – مامىلەگەر ءارى ديپلومات
kerey.kz
ابىلاي حان ء/ابىلمانسۇر/ (1711-1781) – قازاق حانى، ۇلى مەملەكەت قايراتكەرى، قولباسشى جانە ديپلومات. ارعى تەگى جوشى حان، بەرگى بابالارى قازاق دالاسىنىڭ نەگىزىن سالعان ءاز-جانىبەك، ودان سوڭ ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم حان، سالقام جاڭگىر حان. ابىلاي – جاڭگىر حاننىڭ بەسىنشى ۇرپاعى.
ۇلكەن اكەسىنىڭ ارۋاعىن شاقىرىپ، جاۋعا ابىلايلاپ ات قويعان ءابىلمانسۇر جەڭىستى ۇرىستان سوڭ، ورتا ءجۇزدىڭ سۇلتانى دەپ تانىلىپ، قازاق دالاسىنداعى ەڭ بەدەلدى امىرشىلەردىڭ بىرىنە اينالدى. بۇدان سوڭعى جەردە ءابىلمانسۇر ەسىمى ۇمىتىلىپ، ابىلاي اتاندى.
ابىلايدىڭ اسكەري قايراتكەرلىگى، قولباسىلىق قابىلەتى 1730-1740 جىلدارداعى شايقاستاردا ەرەكشە كورىندى. وسىنداي جان الىسىپ جان بەرىسكەن سوعىستاردىڭ ءبىرىن بۇقار جىراۋ «قالدانمەنەن ۇرىسىپ، جەتى كۇندەي ءسۇرىسىپ…» دەپ سۋرەتتەيدى. ول سوعىسقا ابىلايدىڭ قاندى كويلەك جولداستارى قاراكەرەي قابانباي، قانجىعالى بوگەنباي، شاقشاق جانىبەك، قاراقالپاق قىلىشبەك، شاپىراشتى ناۋرىزباي، ت.ب. قازاقتىڭ بەلگىلى باتىرلارى تىزە قوسا قاتىسادى. بۇل دا ابىلايدىڭ جاۋعا قارسى قازاق حالقىنىڭ باسىن بىرىكتىرە بىلگەندىگىنىڭ دالەلى بولىپ تابىلادى. بىرتە-بىرتە ۇلىستاعى بار وكىم ءاز-تاۋكە حاننىڭ نەمەرەسى ابىلمامبەت حاننان ءوتىپ، ابىلايدىڭ قولىنا كوشەدى. ابىلايدىڭ ەرلىگى مەن اقىل-پاراساتىنا باس ۇرعان ابىلمامبەت اقىلشى اعا بولىپ، كەڭەسشى حان دارەجەسىمەن شەكتەلەدى.
1738-1741 جىلدارى ابىلاي حان باستاعان قازاق قولى جوڭعار باسقىنشىلارىنا بىرنەشە مارتە سوققى بەردى. 1742 جىلى ابىلاي حان تۇتقيىلدان شابۋىل جاساعان جوڭعارلاردىڭ قولىنا تۇتقىنعا ءتۇستى. سول كەزدەگى ويرات باسقىنشىلارىنا قارسى كۇرەستىڭ ەڭ بەلسەندى ۇيىمداستىرۋشىلارىنىڭ بىرىنە اينالعان ابىلايدىڭ جاۋ قولىنا ءتۇسۋى قازاق قوعامىندا ابىرجۋشىلىق تۋعىزىپ، ونى بوساتىپ الۋ ۇلكەن ساياسي ماسەلەگە اينالدى. تاريحي جىرلاردا قازاق بيلەۋشىلەرىنىڭ اتىنان تولە بي مەن ابىلقايىر حان ورىنبور اكىمشىلىگىنەن ابىلايدى تۇتقىننان بوساتىپ الۋدا ارا تۇسۋگە ءوتىنىش جاسادى.
ابىلاي بيلىگىنىڭ كۇشەيە ءتۇسۋىنىڭ جاڭا كەزەڭى 1744 جىلى ابىلمامبەتتىڭ تۇركىستانعا كوشىپ كەتۋى ۋاقىتىنا سايادى. ابىلاي كورەگەن ساياسي قايراتكەر بولا وتىرىپ، قالماقتارمەن اسا اۋىر سوعىستاردان قالجىراعان ەلىنىڭ ەسىن جيعىزۋ ءۇشىن ديپلوماتيالىق جولداردى دا ءتيىمدى پايدالاندى. 1740 جىلى تامىزدا ورتا ءجۇز حانى ابىلمامبەتپەن، تاعى دا باسقا 120 ستارشىنمەن ورىنبورعا كەلىپ، ورىس وكىمەتىنىڭ «قامقورىنا» كىرۋگە كەلىسىمىن ءبىلدىردى. سونىمەن ءبىر مەزگىلدە قازاق حالقىنىڭ تۇتاستىعىن ساقتاۋ ماقساتىندا شىڭ يمپەرياسىمەن دە قارىم-قاتىناسىن سۋىتپادى. پەتەربور مەن بەيجىڭگە ەلشىلىكتەر اتتاندىردى (1757-1777 جىلدارى بەيجىڭگە 10 ەلشىلىك جىبەرگەن). ول رەسەي مەن قىتاي يمپەريالارىنىڭ ءوزارا قايشىلىقتارىن قازاق حاندىعى مۇددەسىن پايدالانىپ وتىردى. ابىلاي 1745 جىلى قالدان سەرەن دۇنيە سالعاننان كەيىن جوڭعاريانىڭ بيلەۋشى توپتارىنىڭ تاق تالاسىنان السىرەپ، بۇرىنعى اسكەري قۋاتىنان ايىرىلا باستاۋىن جانە جوڭعار-قىتاي سوعىسىن شىعىس تۇركىستانمەن ىرگەلەس وڭىردەگى ويراتتاردىڭ ۋاقىتشا بيلىگىندە قالعان قازاق جەرلەرىن قايتارۋعا، ەلدىڭ دەربەستىگىن تولىق قالپىنا كەلتىرۋگە پايدالانۋ ءۇشىن بارىنشا كۇش سالدى. ابىلاي قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگىنە نۇقسان كەلتىرەتىن جاعداياتتارمەن ايانباي كۇرەسىپ، دەربەس سىرتقى ساياسات ۇستانىپ ءوتتى.
جازبا دەرەكتەردە ابىلايدىڭ شەت ەل باسقىنشىلارىنا قارسى تاباندى سوعىس جۇرگىزگەندەگى ايقىن كورسەتىلەدى. 1752 جىلى ول باستاعان قازاق اسكەرى شاماسى 15-20 مىڭ ادامداي ويرات قولىنىڭ شابۋىلىنا تويتارىس بەردى. 1753 جىلى جەلتوقساندا ابىلاي 5 مىڭ جاۋىنگەرىمەن جوڭعار اسكەرلەرىمەن شايقاسىپ، ءبىرتالاي قازاق جەرىن ازات ەتتى. 1754 جىلى ساۋىردە ابىلاي باستاعان 1700 قازاق اسكەرى 10 مىڭ قالماقپەن سوعىسۋعا ءماجبۇر بولسا، سول جىلدىڭ شىلدە – تامىز ايىندا 4 مىڭ اسكەرمەن جوڭعارياعا جورىق جاساپ، 3000 قالماقتى تۇتقىنعا ءتۇسىردى. 1756 جىلى ابىلايدىڭ باستاۋىمەن قازاقتار قىتايلار مەن قالماقتاردىڭ بىرىككەن كۇشىمەن ەكى رەت شايقاسىپ، ونىڭ بىرىندە جەڭىلىپ، ەكىنشىسىندە جەڭىسكە جەتتى. 1757 جىلى ابىلايدىڭ 6 مىڭ اسكەرى قىتايدىڭ 40 مىڭ اسكەرىمەن شايقاسقاننان كەيىن، قىتايلار ابىلايدان ءبىتىم سۇرادى.
1753-1754 جىلدارداعى شايقاستارعا قابانباي، بوگەنباي جاناتاي، كەرەي جانىبەك، وتەگەن باتىرلار قىسى-جازى ۇزبەستەن قاتىستى. ابىلاي بىردە قالدان سەرەنمەن بىتىمگە كەلسە، بىردە داباشىنى (داۆاتسيدى) شاۋىپ، بىردە ونى جانە ءامىرسانانى وزىنە پانالاتتى. ءسويتىپ ويرات ۇلىسىنىڭ بولشەكتەنە بەرۋىن كوزدەدى. تەگەۋرىندى اسكەري قيمىلمەن قاتارلاستىرىلا جۇرگىزىلگەن ديپلوماتيالىق ارەكەتتەرى ابىلايدى ءوز زامانىنىڭ ۇلى قايراتكەرلەرى دەڭگەيىنە كوتەردى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە ابىلاي اسكەرى 1771 جىلى مويىنتى وزەنىنىڭ بويىندا بولعان قالماقتارمەن اۋىر شايقاستا جاڭا جەڭىسكە جەتتى.
ساياسي احۋال تۇراقتالعان شاقتا ابىلاي قازاق جەرىنىڭ بۇتىندىگىنە قول سۇققان باسقالارمەن دە ىمىراسىز كۇرەس جۇرگىزدى. 1754-1755 جانە 1764 جىلدارى قىرعىزدار جەتىسۋدا ءبىراز اۋىلداردا شاۋىپ، جاۋعاش، كوكجال باراق جانە شىنقوجا باتىرلار باستاعان اسكەرلەردى اقسۋ، كوكسۋ جانە شۋ بويىندا تالقاندايدى. وسى سەبەپتى ابىلاي 1755-1765 جىلدارى قىرعىز ۇلىسىنا جورىق جاساپ، ىلەنىڭ سول جاعاسىن، شۋ بويىن تازارتادى، قازاق پەن قىرعىزداردىڭ نارىنقولدان قوردايعا تارتىلعان، كۇنى بۇگىنگە دەيىن ساقتالىپ وتىرعان شەكاراسىن انىقتايدى.
ەكى ءجۇز جىلعا سوزىلعان قازاق حالقىنىڭ جوڭعار شاپقىنشىلىعىنا قارسى ازاتتىق كۇرەسىنىڭ سوڭعى جاڭعىرىعى الاش جۇرتىنىڭ ساناسىندا «شاڭدى جورىق» دەگەن اتپەن بەلگىلى. بۇل 1771 جىلى ەدىل قالماقتارىنىڭ جوڭعارعا قازاق جەرى ارقىلى ۇدەرە كوشۋى ەدى. كىشى ءجۇزدىڭ حانى نۇرالى اسىعىس اسكەر جيىپ، جەم بويىندا قالماقتارعا العاشقى سوققى بەردى. بالقاشقا جاقىنداعان كەزدە ابىلاي باستاعان قازاقتىڭ قالىڭ قولى قالماقتاردى قورشاۋعا الدى. وسى كەزدە قالماق باسشىلارى ۇباشى مەن سەرەن بىتىمگە كەلۋدى، بۇكىل ەل-جۇرتىمەن بوداندىققا قابىلداۋدى سۇراپ، ەلشى جىبەردى. كىرىپتار ۇسىنىستى تالقىلاۋ ءۇشىن شاقىرىلعان اسكەري كەڭەستە ابىلاي تاعى دا كورەگەندىك تانىتىپ، جەڭىلگەن جاۋدى قىرىپ-جويۋدىڭ قاجەتى جوق ەكەندىگىن دالەلدەۋگە تىرىستى. ەدىلدەن اۋعان قالماقپەن كەلىسسوزگە كەلىپ، تىم قۇرىسا ولاردىڭ جوڭعارعا ەركىن ءوتىپ كەتۋىنە مۇمكىندىك بەرۋ جونىندەگى ابىلاي ءتۇيىنىنىڭ ارجاعىندا شىعىستاعى ۇلى كورشىمەن بولاشاقتاعى قارىم-قاتىناستى ويلاۋ جاتتى. جوڭعاردان ازات ەتىلگەن شىعىستاعى جەرلەرگە قازاق اۋىلدارىن اپارىپ تۇپكىلىكتى قونىستاندىرۋ دا ابىلاي ساياساتىنىڭ تەرەڭدىگىن، كەمەڭگەرلىگىن ايقىن كورسەتەدى. ونىڭ ءاربىر ءىس-ارەكەتى قازاق حالقىنىڭ بۇتىندىگىن، ەلى مەن جەرىنىڭ تۇتاستىعىن ساقتاۋعا باعىتتالدى. بيلىككە تالاسقان باراق سۇلتان ابىلقايىر حاندى ولتىرگەندە دە ابىلاي ەل بىرلىگىن ويلاپ قىنجىلىپ، تولە بيمەن تىزە قوسا قيمىلداپ، بۇزىق سۇلتاندى جازاعا تارتۋ جاعىندا بولدى.
ابىلاي سوعىس جاعدايىنا ساي قول استىنداعى ەلدە، اسىرەسە اسكەر ىشىندە قاتاڭ ءتارتىپ ورناتتى. سوندىقتان دا حان باستاعان جاۋىنگەرلەردىڭ ەل-جۇرتى مەن اتا مەكەنىن قورعاۋ رۋحى جوعارى، ۇزاق جورىقتارعا شىدامدى، شايقاس دالاسىندا تەگەۋرىنى قاتتى بولدى. ابىلاي سان جاعىنان الدەقايدا باسىم جاۋمەن شايقاسۋدان ەش تايىنبادى جانە كوبىنە ۇستەم شىعىپ وتىردى. ول قازاق حاندىعىنىڭ كۇشىن بىرىكتىرىپ، اسكەري جاعىنان قۋاتتى مەملەكەتكە اينالدىردى.
1771 جىلى جاسى جەتكەن ابىلمامبەت حان دۇنيە سالدى. قالىپتاسقان ءداستۇر بويىنشا ورتا ءجۇزدىڭ حانى بولىپ نە ابىلمامبەتتىڭ ىنىلەرىنىڭ ءبىرى، نە ۇلكەن ۇلى ابىلپەيىز سايلانۋعا ءتيىس ەدى. الايدا باستى سۇلتانداردىڭ، ستارشىنداردىڭ، ابىلپەيىزدىڭ ءوز قالاۋىمەن ءۇش ءجۇزدىڭ باسشى وكىلدەرى تۇركىستاندا ابىلايدى حان كوتەردى. ابىلاي ءىس جۇزىندە جالعىز ورتا ءجۇزدىڭ عانا ەمەس، بۇكىل قازاق ورداسىنىڭ ۇلى حانى بولدى. تاريحي دەرەكتەر، اڭىز-جىرلار دا ابىلايدىڭ ءۇش ءجۇزدىڭ ءامىرشىسى رەتىندە ارداقتالعانىن كورسەتەدى. قىتاي يمپەراتورى، جوڭعاريا حاندىعى، ورتا ازيا مەملەكەتتەرى ابىلايدى بۇكىل قازاق حانى دەپ رەسمي تۇردە تانىعانىمەن ونىڭ بەدەلىنىڭ ءوسىپ بارا جاتقانىنان سەسكەنگەن رەسەي پاتشاسى ەكاتەرينا ΙΙ ابىلايعا ورتا ءجۇز حانى رەتىندە عانا سىي-سىياپات كورسەتتى. بۇل ءبىر جاعىنان «ءبولىپ الدا، بيلەي بەر» ساياساتىنىڭ كورىنىسى ەدى. ي.نەپليۋەۆتىڭ: «قىرعىز حالقىندا باس حاننىڭ بولۋى پايدالى بولمايتىنى بىلاي تۇرسىن، زياندى دا بولۋ مۇمكىن» دەگەن پىكىرى مۇنى اياعاقتاي تۇسەدى.
بۇكىل ءومىرىن ابىلايدىڭ وڭ تىزەسىن باسا وتىرىپ، وعان اقىل-كەڭەس ايتۋمەن وتكىزگەن بۇقار جىراۋ قالقامانۇلىنىڭ حانعا «التىن تاقتىڭ ۇستىندە، ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن قۇرادىڭ» دەۋىنىڭ نەگىزىندە تاريحي شىندىق جاتىر.
ابىلاي رەسەي مەن قىتاي يمپەريالارىنىڭ اراسىندا ورنالاسقان قازاق ەلىنىڭ گەوساياسي جاعدايىنا يكەمدەلگەن ساياسات جۇرگىزدى. قىتاي اسكەرلەرى جوڭعارلاردى جويىپ، ورتا ازيا مەن قازاقستانعا ەنە باستاعان كەزدە مۇسىلمان ەلدەرىنىڭ باسىن قوسۋعا ۇمتىلىپ، اۋعان شاھى احماد دۋررانيمەن كەلىسسوز جۇرگىزدى. تۇركياعا ەلشىلىك جىبەرۋ نيەتى دە بولدى. قىتايمەن قاتىناس جاقسارا باستاعان كەزدە ورىس بوداندىعىنان بويىن تارتىپ، پاتشا اكىمشىلىگىنىڭ شاقىرۋىمەن حاندىق بەلگىلەردى قابىلداۋ ءۇشىن 1779 جىلى قازان ايىندا پەتروپاۆل بەكىنىسىنە بارۋدان باس تارتتى. پۋگاچەۆ سوعىسى كەزىندە 3 مىڭ اسكەرىمەن «قاسىرەت بەلدەۋى» («گوركايا لينيا») بويىنداعى ورىس بەكىنىستەرىن شاپتى. ش.ءۋاليحانوۆ: «1771 جىلى حان سايلانعاندا دا، ول ورىس شەكاراسىنا بارىپ، انت بەرگىسى كەلمەدى. ءسويتىپ ول ءوزىن حالىق قالاپ، باياعىدا-اق بۇل دارەجەگە لايىقتى قويعانىن، كوكتىڭ ۇلىنىڭ جانە وكىلەتتىك قاعازى بارىن جەلەۋ ەتتى»، – دەپ جازدى. 1779 جىلى قازاننىڭ 4-ىندە ورىنبور اكىمشىلىگىنە جولدانعان پاتشا جارلىعىندا: «ورداداعى ابىلاي ىقپالىن السىرەتۋ ماقساتىندا، ونىمەن تايتالاسقا تۇسە الاتىن ادام تابۋ» شارالارى دا قاراستىرىلدى.
ابىلاي حان جاۋ قىسپاعىنان قازاق مەملەكەتتىلىگىن، ونىڭ تاۋەلسىزدىگىن ساقتاپ قالۋ جولىندا قولدان كەلگەن بارلىق ايلا – ارەكەتتەردى ىستەپ باققان.
ۇلى قازاق دالاسىنا، ونىڭ تابيعي بايلىعىمەن كەڭ رەسۋرستارىنا باتىستان رەسەي، شىعىستان جوڭعاريا مەن قىتاي مەملەكەتتەرى كوز الارتىپ قانا قويماي، جاۋلاپ الۋ ساياساتىن ءىس جۇزىنە ناقتىلى پراكتيكادا اسىرا باستاعان ەدى. مىنە، ءدال وسىنداي قيىن-قىستاۋ، ەل باسىنا كۇن تۇعان كەزىندە ابىلاي حان ساياسي ارەناعا كوتەرىلدى، قازاق مەملەكەتىنىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن بوستاندىعىن ساقتاپ قالۋدا باعا جەتپەس تەر توكتى.
ابىلاي حاننىڭ ساياسي كوزقاراستارىنىڭ نەگىزگى وزەگى جانە يدەياسى – كۇشتى، تاۋەلسىز، ءبىر ورتالىقتان باسقارىلاتىن قازاق مەملەكەتىن قالىپتاستىرۋ. رەسەي، قىتاي سياقتى ءىرى مەملەكەتتەرمەن تەڭ قۇقىقتىق دارەجەدە قارىم-قاتىناس جاساۋ، ءبىر-ءبىرىنىڭ ىشكى ىستەرىنە ارالاسپاۋ ءپرينتسيپىن مويىنداتۋ بولدى. وسى ماقساتقا ابىلاي حان سىرتقى جانە ىشكى ساياساتتى قالىپتاستىرادى، قازاق مەملەكەتىندە الاۋىزدىقتى سۇلتانداردىڭ تاققا تالاسۋ ارەكەتتەرىن بارلىق شارالاردى پايدالانىپ، تەجەۋگە كۇش سالۋمەن قاتار «بيلەر كەڭەسىنىڭ» فۋنكتسيالارىن دا ءوز قولىنا شوعىرلاندىرادى.
ابىلاي حاننىڭ ىشكى جانە سىرتقى ساياساتى.
قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ جاڭا ورلەۋى سۇلتان، كەيىننەن حان – ابىلايمەن بايلانىستى. ول XVIII عاسىردىڭ 30-جىلدارىندا سولتۇستىك قازاقستانداعى ءبىر اسكەري-پوتەستارلىق بىرلەستىكتەردىڭ باسشىسى رەتىندە كورىنە باستادى. قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ سىرتقى ساياساتىندا ابىلاي حان قازاق حالقىنىڭ بەيبىت ءومىرىن قامتاماسىز ەتۋدى ەڭ باستى مىندەتىنە جاتقىزىپ، باتىس جانە شىعىس شەكارالارىن قاۋىپسىزدەندىرۋدىڭ بارلىق ايلا-ارەكەتتەرىن جاساپ باقتى. ەڭ الدىمەن، جوڭعار مەملەكەتىنىڭ شاپقىنشىلىعىن ءبىرجولاتا توقتاتۋدى بيلىگىنىڭ باستى ماقساتى دەپ تانىدى.
ابىلاي حاننىڭ قازاق مەملەكەتتىلىگىن نىڭعايتۋدىڭ ديپلوماتيالىق ساياساتىن ماقساتقا ساي كەلەتىن دەڭگەيدە قالىپتاستىرادى. ونىڭ ۇيىمداستىرۋشىلىق جانە ديپلوماتيالىق تالانتى 1739 – 1742 جىلدارىنداعى جوڭعاريامەن سوعىس كەزىندە تۇتقىنعا ءتۇسۋى كەزىندە كورىندى. ول تۇتقىننان شىعىپ، جوڭعارلارمەن ءتيىمدى بەيبىتشىلىك جاسادى. 40-جىلداردان باستاپ ابىلاي جوڭعارلىق باسشىلارىنىڭ ءوزارا تارتىستارعا بەلسەندى ارالاسا باستاپ، شىعىس قازاقستاننىڭ كوپ بولىگىن باقىلاي باستادى.
قازاق قوعامىنىڭ، زامان تالابىنىڭ تامىرىن ءدال باسا ءبىلدى. جوڭعار مەملەكەتىمەن سوعىسۋ بارىسىندا ونىڭ اسقان دانالىق، ايلاكەرلىك قاسيەتتەرى ايقىن بايقالدى، ونى ىشكى شيەلەنىستەرمەن، قاقتىعىستارىمەن ۇشىقتىرىپ، قازاق اسكەرى كوپ شىعىنعا ۇشىراتپاي جەڭىسكە جەتكەنى ۇلكەن باعا بەرەرلىك وقيعا. 1752 جىلى لاما دجوردجي قازاق ەلىنە شابۋىل جاساعاندا ابىلاي وعان تويتارىس بەرە وتىرىپ، بيلىككە تالاسىپ جۇرگەن ءداۆاتسيندى لاما دجوردجيگە قارسى قويىپ، مەملەكەتتەگى ىشكى شيەلەنىستەردى، الاۋىزدىلىقتى كۇشەيتۋمەن جوڭعار مەملەكەتىن السىرەتتى، باسىپ العان قازاق جەرلەرىن قايتاردى. كەيىنىرەك ءامىرسانانى داۆاتسينگە قاسى كۇرەس جۇرگىزەگە يتەرمەلەپ، وعان قاجەت بولعان جاعدايدا كومەك كورسەتىپ، مەملەكەتتىك بيلىكتى ىشىنەن ىدىراتتى. بۇل قازاق حالقىنىڭ ونىڭ مەملەكەتتىك مۇددەسىنە ساي كەلەتىن دۇرىس ساياسات ەدى.
قازاق مەملەكەتتىلىگىن وسىلاي ايلاكەر، كورەگەندىلىك ساياساتپەن ونىڭ قارۋلى كۇشتەرىن جانە سىرتقى شاپقىنشىلىقتان ابدەن قاجىعان قازاق حالقىن امان ساقتاپ قالۋ سول زاماننىڭ كۇن تارتىبىندە تۇرعان ماسەلە ەدى.
قازاق حالقىنىڭ جادىندا ابىلاي قاجىرلى مەملەكەت قايراتكەرى، باتىل قولباسشى، دارىندى ديپلومات رەتىندە ساقتالىپ كەلدى. ونىڭ ەسىمى تاۋەلسىزدىك سيمۆولىنا، جاۋىنگەرلىك ۇرانعا اينالدى.
سايا بەكىش،
استانا قالاسى مامانداندىرىلعان اۋدانارالىق ەكونوميكالىق سوتىنىڭ سۋدياسى
(“قاسىم” پورتالى)
پىكىر قالدىرۋ