Twlğalar Qazaq handığına 550 jıl
ABILAY HAN – MÄMİLEGER ÄRİ DIPLOMAT
kerey.kz
Abılay han /Äbilmanswr/ (1711-1781) – qazaq hanı, wlı memleket qayratkeri, qolbasşı jäne diplomat. Arğı tegi Joşı han, bergi babaları Qazaq dalasınıñ negizin salğan Äz-Jänibek, odan soñ Eñsegey boylı Er Esim han, Salqam Jäñgir han. Abılay – Jäñgir hannıñ besinşi wrpağı.
Ülken äkesiniñ aruağın şaqırıp, jauğa Abılaylap at qoyğan Äbilmanswr jeñisti wrıstan soñ, Orta jüzdiñ swltanı dep tanılıp, qazaq dalasındağı eñ bedeldi ämirşilerdiñ birine aynaldı. Bwdan soñğı jerde Äbilmanswr esimi wmıtılıp, Abılay atandı.
Abılaydıñ äskeri qayratkerligi, qolbasılıq qabileti 1730-1740 jıldardağı şayqastarda erekşe körindi. Osınday jan alısıp jan berisken soğıstardıñ birin Bwqar jırau «Qaldanmenen wrısıp, jeti kündey sürisip…» dep suretteydi. Ol soğısqa Abılaydıñ qandı köylek joldastarı Qarakerey Qabanbay, Qanjığalı Bögenbay, Şaqşaq Jänibek, Qaraqalpaq Qılışbek, Şapıraştı Naurızbay, t.b. qazaqtıñ belgili batırları tize qosa qatısadı. Bwl da Abılaydıñ jauğa qarsı qazaq halqınıñ basın biriktire bilgendiginiñ däleli bolıp tabıladı. Birte-birte wlıstağı bar ökim Äz-Täuke hannıñ nemeresi Äbilmämbet hannan ötip, Abılaydıñ qolına köşedi. Abılaydıñ erligi men aqıl-parasatına bas wrğan Äbilmämbet aqılşı ağa bolıp, keñesşi han därejesimen şekteledi.
1738-1741 jıldarı Abılay han bastağan qazaq qolı joñğar basqınşılarına birneşe märte soqqı berdi. 1742 jılı Abılay han twtqiıldan şabuıl jasağan joñğarlardıñ qolına twtqınğa tüsti. Sol kezdegi oyrat basqınşılarına qarsı kürestiñ eñ belsendi wyımdastıruşılarınıñ birine aynalğan Abılaydıñ jau qolına tüsui qazaq qoğamında abırjuşılıq tuğızıp, onı bosatıp alu ülken sayasi mäselege aynaldı. Tarihi jırlarda qazaq bileuşileriniñ atınan Töle bi men Äbilqayır han Orınbor äkimşiliginen Abılaydı twtqınnan bosatıp aluda ara tüsuge ötiniş jasadı.
Abılay biliginiñ küşeye tüsuiniñ jaña kezeñi 1744 jılı Äbilmämbettiñ Türkistanğa köşip ketui uaqıtına sayadı. Abılay köregen sayasi qayratker bola otırıp, qalmaqtarmen asa auır soğıstardan qaljırağan eliniñ esin jiğızu üşin diplomatiyalıq joldardı da tiimdi paydalandı. 1740 jılı tamızda Orta jüz hanı Äbilmämbetpen, tağı da basqa 120 starşınmen Orınborğa kelip, orıs ökimetiniñ «qamqorına» kiruge kelisimin bildirdi. Sonımen bir mezgilde qazaq halqınıñ twtastığın saqtau maqsatında Şıñ imperiyasımen de qarım-qatınasın suıtpadı. Peterbor men Beyjiñge elşilikter attandırdı (1757-1777 jıldarı Beyjiñge 10 elşilik jibergen). Ol Resey men Qıtay imperiyalarınıñ özara qayşılıqtarın qazaq handığı müddesin paydalanıp otırdı. Abılay 1745 jılı Qaldan Seren dünie salğannan keyin Joñğariyanıñ bileuşi toptarınıñ taq talasınan älsirep, bwrınğı äskeri quatınan ayırıla bastauın jäne joñğar-qıtay soğısın Şığıs Türkistanmen irgeles öñirdegi oyrattardıñ uaqıtşa biliginde qalğan qazaq jerlerin qaytaruğa, eldiñ derbestigin tolıq qalpına keltiruge paydalanu üşin barınşa küş saldı. Abılay qazaq eliniñ täuelsizdigine nwqsan keltiretin jağdayattarmen ayanbay küresip, derbes sırtqı sayasat wstanıp ötti.
Jazba derekterde Abılaydıñ şet el basqınşılarına qarsı tabandı soğıs jürgizgendegi ayqın körsetiledi. 1752 jılı ol bastağan qazaq äskeri şaması 15-20 mıñ adamday oyrat qolınıñ şabuılına toytarıs berdi. 1753 jılı jeltoqsanda Abılay 5 mıñ jauıngerimen joñğar äskerlerimen şayqasıp, birtalay qazaq jerin azat etti. 1754 jılı säuirde Abılay bastağan 1700 qazaq äskeri 10 mıñ qalmaqpen soğısuğa mäjbür bolsa, sol jıldıñ şilde – tamız ayında 4 mıñ äskermen Joñğariyağa jorıq jasap, 3000 qalmaqtı twtqınğa tüsirdi. 1756 jılı Abılaydıñ bastauımen qazaqtar qıtaylar men qalmaqtardıñ birikken küşimen eki ret şayqasıp, onıñ birinde jeñilip, ekinşisinde jeñiske jetti. 1757 jılı Abılaydıñ 6 mıñ äskeri Qıtaydıñ 40 mıñ äskerimen şayqasqannan keyin, qıtaylar Abılaydan bitim swradı.
1753-1754 jıldardağı şayqastarğa Qabanbay, Bögenbay Janatay, Kerey Jänibek, Ötegen batırlar qısı-jazı üzbesten qatıstı. Abılay birde Qaldan Serenmen bitimge kelse, birde Dabaşını (Davacidı) şauıp, birde onı jäne Ämirsananı özine panalattı. Söytip Oyrat wlısınıñ bölşektene beruin közdedi. Tegeurindi äskeri qimılmen qatarlastırıla jürgizilgen diplomatiyalıq äreketteri Abılaydı öz zamanınıñ wlı qayratkerleri deñgeyine köterdi. Osınıñ nätijesinde Abılay äskeri 1771 jılı Moyıntı özeniniñ boyında bolğan qalmaqtarmen auır şayqasta jaña jeñiske jetti.
Sayasi ahual twraqtalğan şaqta Abılay qazaq jeriniñ bütindigine qol swqqan basqalarmen de ımırasız küres jürgizdi. 1754-1755 jäne 1764 jıldarı qırğızdar Jetisuda biraz auıldarda şauıp, Jauğaş, Kökjal Baraq jäne Şınqoja batırlar bastağan äskerlerdi Aqsu, Köksu jäne Şu boyında talqandaydı. Osı sebepti Abılay 1755-1765 jıldarı Qırğız wlısına jorıq jasap, İleniñ sol jağasın, Şu boyın tazartadı, qazaq pen qırğızdardıñ Narınqoldan Qordayğa tartılğan, küni büginge deyin saqtalıp otırğan şekarasın anıqtaydı.
Eki jüz jılğa sozılğan qazaq halqınıñ joñğar şapqınşılığına qarsı azattıq küresiniñ soñğı jañğırığı alaş jwrtınıñ sanasında «Şañdı jorıq» degen atpen belgili. Bwl 1771 jılı Edil qalmaqtarınıñ joñğarğa qazaq jeri arqılı üdere köşui edi. Kişi jüzdiñ hanı Nwralı asığıs äsker jiıp, Jem boyında qalmaqtarğa alğaşqı soqqı berdi. Balqaşqa jaqındağan kezde Abılay bastağan qazaqtıñ qalıñ qolı qalmaqtardı qorşauğa aldı. Osı kezde qalmaq basşıları Wbaşı men Seren bitimge keludi, bükil el-jwrtımen bodandıqqa qabıldaudı swrap, elşi jiberdi. Kiriptar wsınıstı talqılau üşin şaqırılğan äskeri keñeste Abılay tağı da köregendik tanıtıp, jeñilgen jaudı qırıp-joyudıñ qajeti joq ekendigin däleldeuge tırıstı. Edilden auğan qalmaqpen kelissözge kelip, tım qwrısa olardıñ joñğarğa erkin ötip ketuine mümkindik beru jönindegi Abılay tüyininiñ arjağında şığıstağı wlı körşimen bolaşaqtağı qarım-qatınastı oylau jattı. Joñğardan azat etilgen şığıstağı jerlerge qazaq auıldarın aparıp tüpkilikti qonıstandıru da Abılay sayasatınıñ tereñdigin, kemeñgerligin ayqın körsetedi. Onıñ ärbir is-äreketi qazaq halqınıñ bütindigin, eli men jeriniñ twtastığın saqtauğa bağıttaldı. Bilikke talasqan Baraq swltan Äbilqayır handı öltirgende de Abılay el birligin oylap qınjılıp, Töle bimen tize qosa qimıldap, bwzıq swltandı jazağa tartu jağında boldı.
Abılay soğıs jağdayına say qol astındağı elde, äsirese äsker işinde qatañ tärtip ornattı. Sondıqtan da han bastağan jauıngerlerdiñ el-jwrtı men ata mekenin qorğau ruhı joğarı, wzaq jorıqtarğa şıdamdı, şayqas dalasında tegeurini qattı boldı. Abılay san jağınan äldeqayda basım jaumen şayqasudan eş tayınbadı jäne köbine üstem şığıp otırdı. Ol qazaq handığınıñ küşin biriktirip, äskeri jağınan quattı memleketke aynaldırdı.
1771 jılı jası jetken Äbilmämbet han dünie saldı. Qalıptasqan dästür boyınşa Orta jüzdiñ hanı bolıp ne Äbilmämbettiñ inileriniñ biri, ne ülken wlı Äbilpeyiz saylanuğa tiis edi. Alayda bastı swltandardıñ, starşındardıñ, Äbilpeyizdiñ öz qalauımen üş jüzdiñ basşı ökilderi Türkistanda Abılaydı han köterdi. Abılay is jüzinde jalğız Orta jüzdiñ ğana emes, bükil qazaq ordasınıñ wlı hanı boldı. Tarihi derekter, añız-jırlar da Abılaydıñ üş jüzdiñ ämirşisi retinde ardaqtalğanın körsetedi. Qıtay imperatorı, Joñğariya handığı, Orta Aziya memleketteri Abılaydı bükil qazaq hanı dep resmi türde tanığanımen onıñ bedeliniñ ösip bara jatqanınan seskengen Resey patşası Ekaterina ΙΙ Abılayğa Orta jüz hanı retinde ğana sıy-sıyapat körsetti. Bwl bir jağınan «bölip alda, biley ber» sayasatınıñ körinisi edi. I.Neplyuevtiñ: «Qırğız halqında bas hannıñ boluı paydalı bolmaytını bılay twrsın, ziyandı da bolu mümkin» degen pikiri mwnı ayağaqtay tüsedi.
Bükil ömirin Abılaydıñ oñ tizesin basa otırıp, oğan aqıl-keñes aytumen ötkizgen Bwqar jırau Qalqamanwlınıñ hanğa «Altın taqtıñ üstinde, Üş jüzdiñ basın qwradıñ» deuiniñ negizinde tarihi şındıq jatır.
Abılay Resey men Qıtay imperiyalarınıñ arasında ornalasqan Qazaq eliniñ geosayasi jağdayına ikemdelgen sayasat jürgizdi. Qıtay äskerleri joñğarlardı joyıp, Orta Aziya men Qazaqstanğa ene bastağan kezde mwsılman elderiniñ basın qosuğa wmtılıp, Auğan şahı Ahmad Durranimen kelissöz jürgizdi. Türkiyağa elşilik jiberu nieti de boldı. Qıtaymen qatınas jaqsara bastağan kezde orıs bodandığınan boyın tartıp, patşa äkimşiliginiñ şaqıruımen handıq belgilerdi qabıldau üşin 1779 jılı qazan ayında Petropavl bekinisine barudan bas tarttı. Pugaçev soğısı kezinde 3 mıñ äskerimen «Qasiret beldeui» («Gor'kaya liniya») boyındağı orıs bekinisterin şaptı. Ş.Uälihanov: «1771 jılı han saylanğanda da, ol orıs şekarasına barıp, ant bergisi kelmedi. Söytip ol özin halıq qalap, bayağıda-aq bwl därejege layıqtı qoyğanın, Köktiñ wlınıñ jäne ökilettik qağazı barın jeleu etti», – dep jazdı. 1779 jılı qazannıñ 4-inde Orınbor äkimşiligine joldanğan patşa jarlığında: «Ordadağı Abılay ıqpalın älsiretu maqsatında, onımen taytalasqa tüse alatın adam tabu» şaraları da qarastırıldı.
Abılay han jau qıspağınan qazaq memlekettiligin, onıñ täuelsizdigin saqtap qalu jolında qoldan kelgen barlıq ayla – äreketterdi istep baqqan.
Wlı qazaq dalasına, onıñ tabiği baylığımen keñ resurstarına batıstan Resey, şığıstan Joñğariya men Qıtay memleketteri köz alartıp qana qoymay, jaulap alu sayasatın is jüzine naqtılı praktikada asıra bastağan edi. Mine, däl osınday qiın-qıstau, el basına kün twğan kezinde Abılay han sayasi arenağa köterildi, qazaq memleketiniñ täuelsizdigi men bostandığın saqtap qaluda bağa jetpes ter tökti.
Abılay hannıñ sayasi közqarastarınıñ negizgi özegi jäne ideyası – küşti, täuelsiz, bir ortalıqtan basqarılatın qazaq memleketin qalıptastıru. Resey, Qıtay siyaqtı iri memlekettermen teñ qwqıqtıq därejede qarım-qatınas jasau, bir-biriniñ işki isterine aralaspau principin moyındatu boldı. Osı maqsatqa Abılay han sırtqı jäne işki sayasattı qalıptastıradı, qazaq memleketinde alauızdıqtı swltandardıñ taqqa talasu äreketterin barlıq şaralardı paydalanıp, tejeuge küş salumen qatar «Biler keñesiniñ» funkciyaların da öz qolına şoğırlandıradı.
Abılay hannıñ işki jäne sırtqı sayasatı.
Qazaq memlekettiliginiñ jaña örleui swltan, keyinnen han – Abılaymen baylanıstı. Ol XVIII ğasırdıñ 30-jıldarında Soltüstik Qazaqstandağı bir äskeri-potestarlıq birlestikterdiñ basşısı retinde körine bastadı. Qazaq memlekettiliginiñ sırtqı sayasatında Abılay han qazaq halqınıñ beybit ömirin qamtamasız etudi eñ bastı mindetine jatqızıp, Batıs jäne Şığıs şekaraların qauipsizdendirudiñ barlıq ayla-äreketterin jasap baqtı. Eñ aldımen, Joñğar memleketiniñ şapqınşılığın birjolata toqtatudı biliginiñ bastı maqsatı dep tanıdı.
Abılay hannıñ qazaq memlekettiligin nıñğaytudıñ diplomatiyalıq sayasatın maqsatqa say keletin deñgeyde qalıptastıradı. Onıñ wyımdastıruşılıq jäne diplomatiyalıq talantı 1739 – 1742 jıldarındağı Joñğariyamen soğıs kezinde twtqınğa tüsui kezinde körindi. Ol twtqınnan şığıp, joñğarlarmen tiimdi beybitşilik jasadı. 40-jıldardan bastap Abılay joñğarlıq basşılarınıñ özara tartıstarğa belsendi aralasa bastap, Şığıs Qazaqstannıñ köp böligin baqılay bastadı.
Qazaq qoğamınıñ, zaman talabınıñ tamırın däl basa bildi. Joñğar memleketimen soğısu barısında onıñ asqan danalıq, aylakerlik qasietteri ayqın bayqaldı, onı işki şielenistermen, qaqtığıstarımen wşıqtırıp, qazaq äskeri köp şığınğa wşıratpay jeñiske jetkeni ülken bağa bererlik oqiğa. 1752 jılı Lama Djordji qazaq eline şabuıl jasağanda Abılay oğan toytarıs bere otırıp, bilikke talasıp jürgen Davacindi Lama Djordjige qarsı qoyıp, memlekettegi işki şielenisterdi, alauızdılıqtı küşeytumen Joñğar memleketin älsiretti, basıp alğan qazaq jerlerin qaytardı. Keyinirek Ämirsananı Davacinge qası küres jürgizege itermelep, oğan qajet bolğan jağdayda kömek körsetip, memlekettik bilikti işinen ıdırattı. Bwl qazaq halqınıñ onıñ memlekettik müddesine say keletin dwrıs sayasat edi.
Qazaq memlekettiligin osılay aylaker, köregendilik sayasatpen onıñ qarulı küşterin jäne sırtqı şapqınşılıqtan äbden qajığan qazaq halqın aman saqtap qalu sol zamannıñ kün tärtibinde twrğan mäsele edi.
Qazaq halqınıñ jadında Abılay qajırlı memleket qayratkeri, batıl qolbasşı, darındı diplomat retinde saqtalıp keldi. Onıñ esimi täuelsizdik simvolına, jauıngerlik wranğa aynaldı.
Saya Bekiş,
Astana qalası mamandandırılğan audanaralıq ekonomikalıq sotınıñ sud'yası
(“Qasım” portalı)
Pikir qaldıru