باتىر زۋقا قاجى Cابيتۇلى (1866-1929) – كورنەكتى ءدىن جانە ۇلت قايراتكەرى. ول 1866 جىلى زايسان-قالبا ارالىعىنداعى ۇلكەن قاراتال، قىزىلجار وڭىرىندە ءدىن وقىمىستىسى وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن. زۋقانىڭ ۇلى اتاسى نۇرمۇحامەد بۇقار مەن ۋفادا ءبىلىم العان ءدىن عۇلاماسىن جۇرت «ابىز» دەپ ءپىر تۇتقان. نۇرمۇحامەد ۇرپاقتارى قازاقستاننىڭ شىعىس وڭىرىنەن باستاپ شىڭجان مەن موڭعوليا قازاقتارى اراسىندا ءدىن قىزمەتشىسى، ەل بيلەۋگە، تورەلىك جاساۋعا ارالاسقان ىقپالدى اۋلەتكە اينالعان.
زۋقانىڭ اكەسى ءسابيت (1823 ج. تۋعان) قازان قالاسىندا ءبىلىم العان، شىعىس تىلدەرىن مەڭگەرگەن. ءور التاي قازاقتارىنىڭ اراسىنا مۇسىلماندىقتى دامىتۋعا كەلگەن قوجالار ۇرپاعىمەن بىرگە كەلگەن ءسابيت مولدا ءدىن جانە اعارتۋ قىزمەتىمەن شۇعىلدانعان. ول 1848 جىلدارى سايقان وڭىرىندە، كەيىن قىزىلتاۋدا جانە جايىردا مەشىت سالدىرتقان. 40 جىلعا جۋىق يمامدىق، ءدىن ناسيحاتشىسى قىزمەتىن اتقارعان سابيتتەن ءدارىس العانداردىڭ اراسىنان كەيىن التاي مەن ەرەنقابىرعاعا تانىمال ەل اعالارى شىققان. ەل ارداقتاپ، «دا مولدا» اتاعان ءسابيت 1881 جىلى دۇنيە سالعان. زيراتى زايساندا قىزىلجار وڭىرىندە.
اكەسى دۇنيەدەن وزعان سوڭ 1883 جىلى ونىڭ شاڭىراعىن تۇڭعىشى زۋقا قالبادان قازىرگى قازاقستان اۋماعىنا – ساۋىرعا ۇلىق جەڭىسحان گۇڭ اۋىلىنا كوشىرىپ اكەلەدى. كەمەلدى ءبىلىم ونەر يەسى بولىپ ەر جەتكەن زۋقا ەكى جىل بالا وقىتۋمەن شۇعىلدانعان سوڭ قايتادان جەمەنەيدەگى ءوز تۋىستارىنىڭ ورتاسىنا قونىس اۋدارادى. مۇنان كەيىنگى ءومىرى ءدىن ۋاعىزداۋمەن بىرگە وتارلاۋشى بيلىك پەن ونىڭ جەرگىلىكتى وكىلدەرىنىڭ وزبىرلىڭعىنا، اتا جولى مەن ادامگەرشىلىككە قارسى ارەكەتپەن كۇرەسۋگە ارنايدى. زۋقانىڭ توڭىرەگىنە ءجابىر-جاپا شەككەندەر جينالىپ، بىرتىندەپ كوبەيە بەرەدى. ولار زۋقانىڭ باسشىلىعىمەن ساۋات اشىپ، ءدىن كۇتكەن، كاسىپ-شارۋاشىلىعىن دا تۇزەگەن قاۋىم ۇلكەن شوعىرعا اينالادى. ءسويتىپ «زۋقانىڭ ەلى» دەگەن اتقا يە بولعان قاۋىم ءور التايدىڭ كۇڭگەيىندەگى بۋرىلتوعاي ءوڭىرىن وزدەرىنە قونىس ەتەدى. ەندىگى كەزەكتە سىرتقى قاتەرگە قارسى تۇرۋ ءۇشىن اسكەري ايلا-تاسىلدەرگە باۋلىپ، ءتۇرلى ماشىقتار وتكىزۋدى داعدىعا اينالدادى. دالا ساربازدارىنا ءتان جاۋىنگەرلىك ايلا-ءادىستى مەڭگەرگەن زۋقانىڭ بويىنداعى اككى قولباسىلىق، اسكەري ونەر دە قاتار تولىسىپ وتىرادى
ەل ىشىندە بەدەلى اسقاقتاعان زۋقانى ءدىندارلار مەن ۇلىقتار قاجىلىققا بارۋعا كوندىرىپ، وعان قاجەتتى قاراجات (500 قوي، 100 جىلقى، التىن، كۇمىس) جيىپ بەرەدى. الايدا، بۇقارانىڭ قامىن ويلاعان تۇلعا جينالعان مۇلىكتى توڭىرەگىندەگىلەرگە ۇلەستىرىپ جىبەرەدى. بىراق، كەلەر جىلىندا (1906 ج.) بىرنەشە مەرگەنگە بوكەن اتتىرىپ، ونىڭ ءمۇيىزىن ساۋدالاپ، قاجىلىق ساپارىنا قارجى ەتكەن ەكەن.
حح عاسىردىڭ باس كەزىندە قالىپتاسقان ساياسي-اسكەري اۋىر جاعداي قازاقتى جان-جاقتى قىسىمعا الا باستاعان كەز بولاتىن: ستولىپين اگرارلىق رەفورماسى، 1916 جىلعى ورتا ازياداعى ۇلت-ازاتتىق كۇرەسى، ازامات سوعىسى، اق گۆاردياشىلار مەن ولاردىڭ ىزىمەن وكشەلەي قۋعان قىزىلداردىڭ زوبالاڭى قازاق حالقىنا قىرعيداي ءتيدى. باس ساۋعالاعاندار قالىپتاسقان شەكارادان ارلى-بەرلى ءوتۋى جيىلەدى. قالىپتاسقان اسا كۇردەلى جاعدايلارعا بايلانىستى ىرىزدىعى مول، دۇنيەگە جومارت، ەڭ باستىسى حالىققا قورعان بولا بىلگەن زۋقانى پانا تۇتۋشىلاردىڭ قاراسى كوبەيە تۇسەدى. ەل قورعانى بولا بىلگەن، دانا بي، ءارى باتىر، ءھام ءدىن قايراتكەرى زۋقانى ءداستۇرلى ۇعىم بويىنشا باتىر دەپ تانىدى. راسىندا دا، ونىڭ قاراماعىنداعى ەل وتارلاۋشى ساياسات پەن ونىڭ جەرگىلىكتى اتقارۋشىلارىنىڭ ادىلەتسىز، وزبىر ءىس-شەشىمدەرىنە قارسى شىعىپ، دىتتەگەنىن شاريعات جولىمەن نەمەسە ءداستۇرلى قۇقىق نورمالارى بويىنشا، ال كەيدە كۇش قولدانا وتىرىپ ورىنداتاتىن، اسا ىقپالدى كۇشكە اينالادى.
الايدا، زۋقانىڭ ىستەگەن قىلىقتارى مەن ساياساتى قولايىنا جاقپاعان وكىمەت ەبىن تاۋىپ جالا جاۋىپ، ولكەدەگى اكىمشىلىك ورتالىعى سارىسۇمبەگە شاقىرتىپ، تۇرمەگە قاماپ تا كورەدى. مۇنداي تۇزاقتان شەشەندىگى مەن بىلىمدارلىعى ارقاسىندا امان ورالعان سوڭ زۋقانىڭ قولدارى ەندىگى كەزەكتە اشىق كۇرەسكە بەت بۇرادى. التايدى بيلەگەن «ءتورت ورىن» اتالاتىن بيلەرگە جانە مانج، گوميندان وكىمەتىنە سالىق تولەمەۋدى، وتارشىلىققا كونبەۋگە ۇگىتتەيدى. زۋقانىڭ جەر جارعان داڭقى مەن وڭىردەگى بيلەۋشىلەردىڭ زارەسىن العان ايبىنى قازان توڭكەرىسىنەن قاشىپ، 1921 ج. شىڭجان جەرىنە ءوتىپ، حالىقتى توناعان اق گۆاردياشىلداردىڭ گەنەرالى باكيچ قولىنان ەرتىستىڭ باسىنداعى جۇرتتى قورعاپ قالادى. ءور التايعا ويران سالعان ءتۇرلى اسكەري قوسىندار باتىر قاجىنىڭ قولدارىمەن بەتپە-بەت كەلمەي ونىڭ ىقپالىنداعى اۋماقتى اينالىپ وتكەن. وسى وقيعالاردان سوڭ اسكەري ويراننىڭ الاڭىنا اينالىپ، باعاسى كەتىپ، اشتىققا ىلىككەن ەل زۋقا قاجىعا ءۇستى-ۇستىنە كەلىپ قوسىلادى. كەكتەنگەن قولدار جەمەڭقور بي، ادىلەتسىز بايدىڭ مالىن بارىمتالاپ، قاراماعىنداعى ەلدى اسىرايدى. مۇندا ولار كۇرەستىڭ بۇل ءتاسىلىن ەسە قايتارۋ نەمەسە قاراقشىلىق ەمەس، كەرىسىنشە، شاريعات جولىمەن ادىلەتتى تۇردە، ەل مەن جەردىڭ تانىشتىعى ءۇشىن بەلگىلى جوسپارلى ساياساتپەن جۇرگىزىپ وتىرادى. ىشكى، سىرتقى جاۋلارىمەن قارۋدىڭ كۇشىمەن ەمەس بەيبىت مامىلەمەن ءتىل تابىسۋ جولىن ۇستانعان زۋقاعا بيلەۋشى وكىمەت دەگەنىنە كوندىرە المايدى. ەندىگى كەزەكتە شىنجاڭ بيلەۋشىلەرى قازاق بيلەرىمەن ىمىرالاسىپ، زۋقانىڭ ىزىنە تۇسەدى، رەتى كەلسە ونىڭ كوزىن قۇرتۋدى جوسپارلايدى. بىراق، زۋقا قولدارى ۇكىمەت اسكەرىمەن سان مارتە، قارسى كەلىپ، ءۇرىمجى مەن التاي اراسىنداعى بايلانىستى ءۇزىپ تاستايدى.
1920-جىلداردىڭ سوڭىنان قازاقتاردىڭ جەرىنە ورتالىقتان قىتاي شارۋالارىن قونىستاندىرۋدى كوزدەگەن ساياساتىنا قارسى قارۋلى كوتەرىلىس ولكەدەگى ساياسي احۋالدى شيەلەنەستىرىپ جىبەرەدى. اسىرەسە ىقپالدى توپتىڭ كوسەمى زۋقا قاجى ۇكىمەتتىڭ ارداپ-ارباۋى مەن قارۋلى ارەكەتىنە كونبەگەن سوڭ ايلامەن الۋدىڭ جولىنا كوشەدى. ونىڭ رەتى 1927 جىلى التاي ايماعىنا كەلگەن جاڭا بيلەۋشى تسزين شۋرەن كەزىندە جۇزەگە اسادى. زۋقا اۋىلىنان پانا تاپقان باسقا ۇلتتىڭ وكىلىنىڭ (ولاردىڭ اراسىندا موڭعول، ۇيعىرلار دا بولعان) كومەگىمەن باتىردىڭ ءوز باسىنا قاتىستى قۇپيالاردى الىپ تۇرادى. اقىرى، قاپيادا قولدارىنان الشاقتا، وڭاشا قالعان كەزىندە اڭدىپ ۇرلانىپ كەلگەن ۇكىمەتتىڭ جۇزدەگەن قارۋلى قولى زۋقانىڭ شاعىن اۋىلىن قورشاپ، اجال قۇرىعىنا ىلىندىرەدى. قاپيادا شەيىت بولعان تۇلعاعا ارناعان جوقتاۋىندا اقىن رامازان بۇتاقبايۇلى بىلاي جىرلاعان ەكەن:
ارعى اتام ء—سابيت دا مولدا،
بەل بايلاعان حاق جولعا.
تاقۋا عازيز اتانىپ،
عالامنان اسقان سارى جورعا.
بەرگى اتام — زۋقا ءھام مولدا،
بارىپ كەلگەن ءبايتوللا.
شاريعاتپەن ءسوز سويلەپ،
جانە جۇيرىك زاڭ جولعا.
كورسەتكەن ايات، قادىستان،
تەرەڭ سويلەپ جارىسقان.
ءباتۋا، دالەل بەرەتىن،
اقىلعا جۇيرىك دانىشپان.
تىزگىن بەرمەي جاۋىنا،
عۇمىرىن ءسويتىپ تاۋىسقان.
قورعان بولعان ەلىنە،
ايىرىلدىق سونداي جىنىستان …
باتىردىڭ باسىن كەسىپ العان بيلىك ونى سارىسۇمبە قالاسىنداعى قىران ەرتىس وزەنى ۇستىندەگى كوپىردە ءىلىپ قويعان. زۋقا وزىمەن بىرگە وققا ۇشقان 28 شايىتپەن بىرگە التاي ايماعى، كوكتوعاي اۋدانى، بەلقۇدىقتاعى زيراتتا جەرلەنگەن.
زۋقادان تاراعان 12 ۇل جانە 7 قىزىنان وربىگەن ۇرپاقتارى. اسىرەسە، ونىڭ ۇلكەن ۇلى ءسۇلتانشارىپ حح ع.-داعى شىڭجان قازاقتارىنىڭ ۇلت ازاتتىعى جولىنداعى كۇرەستىڭ باسشىلارىنىڭ قاتارىندا، اتاقتى وسپان باتىرمەن ەتەنە بايلانىستا بولعان.
زۋقا قاجىنىڭ ۇرپاقتارى اتاقونىسىن تاستاپ، بۇلاناي (گيمالاي) اسىپ، انادولىعا جەتكەن قازاق كوشىنىڭ ورتاسىندا. قيامەتتى كوش تيبەت (تاڭعىت) جەرىنە بارعاندا، زۇقانىڭ بىرنەشە ۇلى – شەريازدان مولدا، شادەت، جالەل، قايسا (بارلىعىنىڭ قۇداي قوسقان قوساقتارى دا) اجال قۇشادى. سوندا زۋقا قاجىنىڭ بايبىشەسى قايتىس بولادى. زۋقا باتىردىڭ اۋىلى ۇندىستانعا بەت العان شاعىندا ۇلدارى – قالەل، سادىراعزام، نۇرىمحان، ءشاھماردان ومىردەن قايتقان كەزى بولاتىن. تۇركياعا ەڭ سوڭعىلاردىڭ ءبىرى بولىپ جەتكەن (شاماسى اۋرۋىن سەزگەن بولار دەيدى ۇرپاقتارى) كوشەلى باسشى، قايراتتى تۇلعا زۋقا باتىردىڭ ۇلكەن ۇلى ءسولتانشارىپ 1955 جىلى مامىردا دۇنيەدەن وتەدى. ىستانبۇلداعى زيراتتا ءسولتانشارىپتىڭ ىنىلەرى قاري، ءشامي، رامازان، ءالىمباي، زارقۇم، ماپايان، تاتەي، مۇسا، قاپسەمەت، قيزات قاجىلار (كەيىن ولاردىڭ كوبى اتا جولىمەن ءدىن ۇستاپ، قاجىلىق پارىزىن وتەپ قايتقان) دامىلداپ جاتىر.
وتارلاۋشىلار تاراپىنان كۇشەيگەن قاتەرگە كۇللى قازاق بولىپ قارسى تۇرۋعا مۇمكىن بولمايدى. سوۆەت وداعىنداعى اشارشىلىق پەن وزبىرلىق ءدۇمپۋى دە جەتەدى. 1930-1933 جىلدارى مىڭداي اۋىل موڭعولياداعى قازاقتارعا قاراي بارىپ قوسىلسا، 1500 ءۇي باركولگە بوسادى. دەگەنمەن، قازاق، ۇيعىر، دۇنگەندەر كوتەرىلىسى تاباندى تۇردە كۇرەسىن جالعاستىرعان ناتيجەسىندە 1933 جىلى شىعىس تۇركىستان ازات رەسپۋبليكاسىن قۇرۋ ارەكەتى ءساتسىز اياقتالادى. انىعىندا قازاقتار مەن دۇنگەندەر اراسىنداعى قاقتىعىس پەن كەڭەس اسكەرلەرىنىڭ كومەگى بۇل قۇلشىنىستى تۇنشىقتىرادى.
ەل اعالارى ۇيعارىمىمەن جەرىن تاستاپ، 1933 جىلى باركولگە اۋعان 18 مىڭ قازاق 1935 جىلدىڭ تامىزىندا (قويسۋ دەگەن جەردە زايىپ ءتايجى اۋىلىندا) جيىن قۇرىپ (ايىمبەت، ەلىسحان، نۇرعالي، قۇسايىن، قاسىم تايجىلەر، ماجان، سابىرباي، قوجابەرگەن، قۇداباي، شاقپاقباي، الدۋباي، بايجيەن، ەرەنحان جانە ت.ب) اقىل قوسىپ شىنجان بيلەۋشىسى شەنگە قازاقتاردىڭ تالابىن جولدايدى. وندا شىعىس تۇركىستاندىقتار ءۇشىن ەرەكشە ەرەجە قابىلداۋىن، قازاق وكىلدەرىمەن ءىستى تالقىلاۋدى ۇسىنىس ەتەدى. بىراق، ونان ەشتەڭە شىقپاعان سوڭ 1936 جىلى قازاقتىڭ يگى-جاقسىلارىنىڭ كەزەكتى جيىنى دۇنگەن گەنەرالى مو فاننان اسكەري كومەك سۇراۋ تۋرالى شەشىم قابىلدايدى. الايدا، مۇسىلمان دىندەستەردەن كۇتكەن دامەدەن ەشتەڭە ونبەي، كەرىسىنشە قاقتىعىسقا كەلىپ، ارازداسىپ تىنادى. وندا دا تىنىشتىق تاپپاعان قازاقتار ەلىسحان، قاسىم، ءسولتانشارىپ (ول باتىر زۋقا قاجىنىڭ تۇڭعىش ۇلى) جانە ءزايىپ، قۇسايىن تايجىلەر (بۇل ۇلىقتىق شەن دارەجەسى) باستاعان ون سەگىز مىڭ قازاق اتامەكەنىن تاستاپ، تسينحاي مەن گانسۋعا قاشادى. تسينحايدا ءسولتانشارىپ ەلى ەگىن ەگىپ، تۇرمىسىن تۇزەمەك بولعان تالپىنىسى ناتيجەسىز اياقتالادى. دۇڭگەندەر مەن گومينداندار تاراپىنان جاسالعان قارۋلى تولاسسىز شابۋىل قازاقتاردىڭ ەڭسەسىن ەزىپ جىبەرەدى. ەسى شىعىپ، تاۋانى شاعىلعان ەلدىڭ ءبىر بولىگى التايعا قايتسا، كەلەسى ءبىر توبى العان بەتىنەن تانباي ارى قاراي ۇزاپ كەتەدى.
ەل باسىنا كۇن تۋعان شاقتا امان قالۋدىڭ جولىن ىزدەگەن، ءارى الەمدىك ساياساتتان حاباردار قازاقتىڭ ەل اعالارى زوبالاڭ شاقتا باس ساۋعالاۋدى شەتتەن ىزدەۋگە ءماجبۇر بولادى. سەبەبى، قازاقستانداعى ءناۋبات قىرعىنى مەن كوممۋنيزم زوبالاڭى بۇكىل الەمدى شارلاپ كەتكەن ەدى، ءارى ازيا ەلدەرىندەگى جاعداي دا ءماز ەمەستىگى بەلگىلى بولدى. 1940-جىلى ەلىسحان، سابىرباي، زايىپ باستاعان بوسقان ءۇش توپ 500 وتباسى تيبەتتىكتەرمەن سوعىسا وتىرىپ، جارتىسىنا جۋىعى قىرىلسا دا، ۇندىستانعا ءوتىپ كەتەدى. وندا ءوز قۇقىقتارى ءۇشىن ءتۇرلى جول ىزدەگەن قازاقتار ەكى ءبولىنىپ (ورتالىق ۇندىستانداعى بحوپال جانە سولتۇستىكتەگى ابۋتاباد، سۋۆات قالالارىنا) ورنالاستىرىلعانىمەن بەيىمدەلۋ مەن تابيعات فاكتورلارىنان كوبى اۋرۋ مەن قازاعا ۇشىرايدى.
وسى كەزدە شىڭجانداعى ۇيعىر مەن قازاقتى جاپپاي قامتىعان ۇرىككەن ەلمەن بىرگە زۋقا ۇرپاقتارى مەن ونىڭ اينالاسىنداعىلار ءوز اتاقونىسىنان اجىراۋعا ءماجبۇر بولادى. التاي قازاقتارىنا، اسىرەسە كوتەرىلىستىڭ ۇياسى سانالاتىن زۋقانىڭ ەلى قىتايلىقتار تىنىم بەرمەي سوقتىعا بەرگەن سوڭ ءسولتانشارىپتىڭ باستاۋىمەن 1932 جىلى شىلدەدە التايدان اۋا كوشىپ، وڭتۇستىك شىعىسقا — باركولگە، ونان 1937 جىلى تسينحاي ولكەسىنە اۋىپ، 1948 جىلعا دەيىن سوندا ءومىر سۇرەدى.
1934-1944 جىلدارى شەن اتتى گۋبەرناتور شىڭجاندى بيلەگەن كەزىندە كەڭەستىكتەردىڭ ونان وپ-وڭاي ايىرىلماۋ دامەسى مەن رەتى كەلسە ونى ءوزىنىڭ ىقپالدى ايماعىنا اينالدىرۋ جوسپارى، دالىرەك ايتساق ولكەگە جاساعان اۋقىمدى ەكونوميكالىق قارجىلىق كومەگى، قىسقاسى وداقتاس ەتۋ نيەتى كۇشەيە تۇسكەن، تىپتەن اسكەري گارنيزون ورنالاستىرادى. الايدا، قق جيїانگەرلىك سوعىس سالدارىنان شىڭجان بيلەۋشىلەرى كەڭەستىكتەردەن ىرگەسىن اۋلىق سالا باستايدى. بۇل ونداعى قازاقتاردىڭ مال شارۋاشىلىق ءونىمىن ەكسپورتتاۋىن شەكتەيدى جانە قازاقتاردى وڭتۇستىككە قۋعىندايدى، جايىلىمدارىن تارتىپ الا باستايدى. وسىعان قارسى التايدا 1943 جىلى وسپان باتىر باستاعان قازاقتاردىڭ قارۋلى كوتەرىلىسى، قلەدە مۇسىلماندار كوتەرىلىسى ۇشىعادى (بۇلارعا كەڭەستىك جاسىرىن اگەنتتەردىڭ قاتىسى ۇلكەن ەكەندىگىن باتىس زەرتتەۋشىلەرى ايعاقتادى). كوتەرىلىس ناتيجەسىندە 1944-جىلدىڭ قاراشاسىندا شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسى قۇرىلىپ، ولكەدە ساياسي، ەكونوميكالىق جىلىمىق بوي تۇزەگەن كەزدە شەتكە قاراي الاستاتىلعان قازاقتار قىتايلاردان تازارتىلعان بۇرىڭعى قونىسىنا قايتادان كەلە باستايدى. وسى كەزدە (1947-جىلى) ۇندىستانعا اۋعانداردان 40 وتباسى قايتا كەرى كوشىپ، گازكولدە تۇراقتاعان قۇسايىن ءتايجىنىڭ اۋىلىنا قوسىلادى.
كەيىن 3 جىلدان سوڭ كەلگەن ەكىنشى لەكتەگى كوشكە ولار جول كورسەتەدى. ال، ءسولتانشارىپ ءتايجى باستاعان 170 وتباسى تسينحايدان شىڭجان اۋماعىنا بەت العانىمەن 1948-جىلى باركول ايماعىندا توقىرايدى. سەبەبى، بولشەۆيكتەردەن قاشقان اقتار مەن ولاردى وكشەلەي قۋعان قىزىلداردىڭ ويرانىنان قانىق ولار كەڭەستىكتەردىڭ ىقپالىنىڭ كۇشەيۋىن جاقسىلاققا بالامايدى، ءارى قازاقستان جەرىندەگى ۇلت ءناۋباتىنان حاباردار قازاقتار ەندىگى كەزەكتە قىتايدىڭ ۇلت-ازاتتىق ارمياسىنا قارسى گومينداندارمەن تىزە قوسىپ كۇرەسۋدى تاڭدايدى.
1949-جىلى قىتايدا كوممۋنيستىك توڭكەرىستىڭ جەڭىسكە جەتۋى كەڭەس وداعى تاراپىنان شىڭجانعا قاتىستى ساياساتىن تارك ەتىپ، وزدەرى قولداۋ جاساپ كەلگەن باعىتىن كۇرت وزگەرتۋگە اكەلىپ سوقتى. دەگەنمەن، گومينداندارمەن دە استىرتىن كەلىسسوز جۇرگىزىپ، ىقپالىنان ايىرىلماۋعا تىرىستى. بەينەلەپ ايتساق، ء“بىر قولمەن ارقادان سيپاپ، ەكىنشى قولمەن كەۋدەدەن سوققىعا العانداي” ساياسات ۇستاندى. 90 پايىزىن مۇسىلماندار قۇرايتىن شىڭجان 1949 ج قاراشاسىندا قحر-نىڭ بولىگىنە اينالۋى كوتەرىلىس كوسەمدەرىن (ۇيعىرلار كوسەمى مۋحامەد ەمين بۋرا، اسا الىپتەكىن، دۇڭگەن ما شينشان جانە ت.ب.) شەتكە (قاشميرگە) قاراي قاشۋعا ءماجبۇر ەتتى. ءار جەردەگى قازاق كوتەرىلىسشىلەرى دە 1949-دىڭ كۇزىندە باركولدە توعىسىپ ارى قاراي جول ىزدەۋدى جوسپارلايدى. 1950-جىلدىڭ مامىرىندا ءسولتانشارىپ ءتايجى مەن دالەلحان جانالتاي باستاعان اۋىلدار باركولدەن شىعىپ كۇمىل، سينسينسا، گانسۋ جەرىنەن ءوتىپ، ماقايعا كەلىپ، اتاقتى وسپان باتىردىڭ قوسىندارى مەن شوعىرىمەن توعىسادى. ونان كەيىن ەكى باعىتتا بوسۋ جورىعىن جالعاستىرعانىمەن وسپان باتىر قانامبال تاۋى ماڭىندا كوممۋنيست قىتايلار قولىنا تۇسەدى، ءسولتانشارىپ ءتايجى توبى كۋنلۋن تاۋىنىڭ شىعىسىن اينالىپ، گازكولدەگى قازاقتارعا كەلىپ قوسىلادى. گازكولدەن شوعىرلانىپ اتتانعان قازاقتاردىڭ جان سانى 300 وتباسى، ءۇش مىڭداي قويىن ايداپ تيبەتكە قاراي قوزعالادى. جولاي كوممۋنيستەرمەن اتىسقان ولار تيبەتتىكتەردىڭ توناۋىنا ۇشىراپ، جارتى ادامىنان ايىرىلىپ، ارىپ-شارشاپ 1951 جلىدىڭ 10-قاراشاسىندا ءۇندىستان شەكاراسىنا جەتكەنىمەن وندا 52 كۇن بويى كۇتەدى. بۇل جاعداي قۇلاعىنا تيگەن شريناگر قالاسىنا جەتىپ العان شىڭجانداعى ۇيعىرلاردىڭ كورنەكتى كوسەمى مۋحامەد ەمين بۋرا جاۆاحارلال نەرۋدەن كومەك سۇرايدى.
سول تۇستان الەمدى تاڭداندىرعان قازاقتاردىڭ جانكەشتى ەرلىگى مەن كوممۋيزمگە دەگەن جيىركەنىش پەن قازاقتاردىڭ كۇرەستىڭ جاڭا جولىنا تاڭدايدى. الەمدىك ساياساتتىڭ ايتۋلى تۇلعالارى گ.ترۋمەن مەن ۋ.چەرچيل اتىنا حات جولدانادى، حالىقارالىق ۇيىمداردان كومەك كۇتىلەدى. قازاقتار كەلگەن كەزدە ەل ەكىگە بولىنگەن سوڭ ولار پاكىستان جاعىنا وتكەنىمەن ونداعى بولاشاقتىڭ كۇڭگىرتتىگى مەن سەنىمسىزدىگى اقساقالدار جاعىنا قوزعاۋ سالدى. اقساقالدار القاسى بۇل ەلدە قالۋدىڭ ءمانى جوق ەكەندىگىن (ەلدىڭ قىتايمەن جاقىنداسۋى), ەندىگى كەزەكتە قولايلى مەكەن ىزدەۋدى ماقسات ەتىپ قويدى. ونىڭ بىرنەشە ۆاريانتى تالدانادى: قازاقتار ساۋد اراۆياسىنا، اقش-قا، تايۆانعا، تۇركياعا كەتۋ نەمەسە پاكىستاندا قالۋ. اقش تاراپى قازاقتاردى قاليفورنيا نەمەسە تەحاسقا قونىستانۋدى ۇسىندى، تايۆانعا ءوتۋ دە مۇمكىن ەدى. دەگەنمەن ولار تۇركياعا جەتۋدى وڭدى دەپ تاپتى.
حالىقارالىق ديپلوماتيا قولداۋىن سۇيەنگەن شىعىس تۇركىستاندىق بوسقىندار 1951-1954-جىلدار ارالىعىندا (بومبەي، كاراچي، ءارى باسرا ارقىلى) تۇركياعا جەتىپ، سونان پانا تابادى.
15 جىلعا سوزىلعان ازاپتى جولدا ون ادامنىڭ ءبىرى عانا ءتىرى جەتكەن قازاقتاردىڭ بۇل ەرلىگى مەن ورلىگى الەم جۇرتشىلىعىن تاڭ قالدىرىپ عانا قويماي، ساياساتشىلار مەن تاريحشىلاردى مازالايتىن كۇردەلى تاقىرىپ قاتارىنان ورىن الىپ كەلەدى.
اتاقونىسىنان كەتۋىنە ماجبۇرلەگەن فاكتورلار — ادام توزگىسىز ايۋاندىق پەن ءناۋبات قىرعىنى، اشىقتار اشىق جاساعان گەنوتسيدى قىزىل قاساپشى گولوششەكيننىڭ قازاق جەرىندە ۇيىمداستىرعان قىرعىنىمەن ۇندەس، سارىنداس بولىپ كەلەدى.
شىعىس تۇركىستاندا، ساياسي، ەكونوميكالىق سەبەپتەرمەن تۋىنداعان ۇلت ازاتتىق كۇرەسى تىعىرىققا تىرەلگەن شاقتا ءومىر سۇرگەن اتاجۇرتىن تاستاۋعا ءوز بەتىنشە بەل بايلاپ، قاۋىم-قاۋىم بولىپ شوعىرلانا گيمالاي تاۋىن بەتكە الىپ شەت جاققا قاشادى. شىعىپ، بوسقان قازاقتاردىڭ كوشى كىشى ازيا (انادولى) جەرىنە جەتكەنگە دەيىن 15 جىلعا جالعاسقان، بىرنەشە ونداعان مىڭ شاقىرىمدى جەردى، 3 مەملەكەتتىڭ شەكاراسىن بۇزىپ وتكەن، ون ادامنىڭ ءبىرى ومىردە قالعان بۇل كۇرەس حح عاسىرداعى زوبالاڭ تاريحتىڭ ەڭ ءبىر قانقۇيلى وقيعاسىنىڭ ءبىرى رەتىندە كوممۋنيزم ءداۋىرىنىڭ تاريح وقۋلارىنىڭ قاتارىنان ورىن الۋى، وقۋلىقتارعا ەنگىزىلۋى ورىندى.
مۇنداي باسىنا كۇن تۋعان شاقتا قازاقتار اراسىندا ءدىن قارىنداس مۇسىلمان جەرىنەن پانا ىزدەۋ قۇبىلىسى حقح عاسىردىڭ سوڭىنان كورىنىس بەرگەن قۇبىلىس. ولاردىڭ قاتارىندا ايتالىق، قاجىلىق ساپارعا بارعان سوڭ كەرى ورالماي، مۇسىلمان ەلدەرىندە قالىپ قويعىسى كەلەتىندەر از بولماعان. ايتالىق، حقح ع. سوڭىندا قاجىلىققا بارعان 20-30 وتباسى قازاقتار تۇرىك جەرىندە قالىپ قويعان جانە ولار قازىر شەكەر قوي، احۋن قوي ءۋالاياتىندا قالىپ قويعان. نەمەسە، 1895-1906 جىلدارداعى قىتاي باسقىنشىلارىنىڭ جان-جاقتى (جەر، سالىق ساياسي، اسكەري) قىسىمىنا قارسى كۇرەسى ناتيجەسىز بولعان ۇلت ازاتتىق كۇرەسىنىڭ جەتەكشىسى بوكە باتىر ارسالاڭۇلى 1906 جىلدارى ۇندىستانعا قاراي 5 مىڭ قوسىنىمەن بەت الىپ، تاكلا-ماكان ءشولى، كۋنلۋن تاۋىن باسىپ تيبەت (تاڭعۇت) جەرىنە جەتكەنىمەن وندا قازاعا ۇششىراپ، دەگەنىنە جەتە المايدى. دەگەنمەن ونىڭ قوسىندارىنىڭ ازعانا بولىگى ءۇندى جەرىنە ءوتىپ كەتەدى. الايدا، جەتەكشىسى بوكە باتىردىڭ باسى الىنىپ، مىڭ شاقىرىمداعى ۇرىمجىگە جەتكىزىلىپ، باعاناعا ءىلىپ قويعان تراگەدياسى 25 جىلدان سوڭ ەكىنشى مارتە زۋقا قاجى تراگەدياسىمەن قايتالاندى.
قازاقتار ەندىگى كەزەكتە تۇركيا ازاماتتىعىن العان سوڭ باتىس مەملەكەتتەرىنە ەڭبەك، وقۋ، كاسىپ قۋىپ كەتەدى. الايدا، ولار قازىر دە وزدەرىن تۇركياداعى قازاقتار وكىلى دەپ ەسەپتەيدى. ءبىر بولىگى، قيىر شىعىس ەلدەرىنە (تايۆاندا) ءبىلىم السا، دەنى ىستانبۇلدا (جانە قزمىردە) بىرنەشە جەردە كەنت، اۋىل بولىپ توپتاسىپ ءومىر سۇرۋدە. زۋقا قاجىنىڭ كەنجە ۇلى — قيزات قاجى 1999 جىلى ىستانبۇلدا قايتىس بولعان. زۋقا قاجىنىڭ ءوز كىندىگىنەن تاراعان ەندى كوزى ءتىرى، ءبىر ۇلى ساۋىت قاجى الماتى ىرگەسىندەگى رايىمبەك اۋىلىندا تۇرادى.
زۋقا باتىر ۇرپاقتارى ەل قاتارلى ءوسىپ-ءونىپ تولىسقان، نەمەرە شوبەرەلەرى ەۋروپا، امەريكا، ازيانىڭ ون ەكى ەلىندە ءومىر سۇرەدى. ونىڭ شەتەلدەگى ۇرپاقتارى كوپكە تانىس، حالىققا قالاۋلى. جۇرەگىندە زۇلمات تاريحتان قاياۋ قالعان ۇرپاقتارى باتىر اتانىڭ رۋحىنان كۇش قۋات الاتىنداي. زۋقا ۇرپاقتارىنىڭى ءبىرى — گەرمانيادا ۇزاق ۋاقىت تۇرعان ارىستان قاجى شادەتۇلى باستاعان قازاقتار 1972 جىلدان (ميۋنحەن وليمپياداسى كەزىنەن) ءدۇيىم جۇرتقا ناسيحاتتاپ، التاي مەن اتىراۋ ارالىعىنداعى ازاتتىق ءۇشىن كۇرەسكەن ەرجۇرەك قازاقتار ۇرپاقتارى كوممۋنيزمنىڭ قاندى شەڭگەلىنەن امان-ساۋ قۇتىلىپ، وزىنشە ءبىر ەرلىكتىڭ ۇلگىسىن جاساعانىن پاش ەتۋمەن كەلەدى. ارىستان قاجى اتامەكەندە تابان تىرەگەن مەكەنى—الماتى وبلىسى، قاراساي باتىر اۋدانى، رايىمبەك اۋىلىندا 1997 جىلدىڭ 13-قىركۇيەگىندە اشقان مەشىتتى باباسىنىڭ قۇرمەتىنە ”باتىر زۋقا قاجى مەشىتى” دەپ اتادى. 300 ورىندى مەشىت – مەدىرەسە ناماز، ساۋات اشۋ دارەجەسىندە ءدىن وقىتىلادى. (سۋرەتتە — باتىر زۋقا قاجى مەشىتى)
زۋقا قاجى ۇرپاقتارى قاي ەلدە جۇرمەسىن حالقىنىڭ نامىسى مەن بىرلىگى ۇشىنگى ونەگەلى جولىن ۇمىت قالدىرعان ەمەس. ولار ءار جىل سايىن تۋعان جەرىنەن بوسىپ قاشقان “ۇلى بوسۋدا” جولاي ءشايىت بولعان بابالارىنىڭ رۋحىنا جىل سايىن قۇران حاتيم، ساداقا باعىشتاپ، زيراتتارىنا بارىپ زيارات ەتەدى. ولار تۇركيا مەن باتىس ەلدەرىندەگى قازاقتار ءتارىزدى ءدىن مەن حالىقتىق ىستەردەن (اسار، ۇمە، بايعازى، قايىرمدىلىق، جىلۋ جيۋ، قولعابىس جاساۋ قاتارلى) قاشىق قالمايتىندى. رەتى كەلگەندە ايتا كەتسەك، زۋقا اۋلەتىنىڭ ۇرپاعى اۋستريادا تۇراتىن قىزىرحان شاميۇلى 1992 جىلعى دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ العاشقى قۇرىلتايى قۇرمەتىندە دەگەرەستە وتكەن ات بايگەسىندە ەڭ سوڭعى بولىپ كومبەگە دەيىن شاپقان اتقا قوماقتى سىي ۇسىنىپ، ءدۇيىم جۇرتشىلىقتى تاڭ قالدىرعان بولاتىن. مۇنداي كومبەگە دەيىن جەتكەن “كوك تايىنشا” دەگەن اتاققا يە بولاتىن اتتى ماراپاتتايتىن بايىرعى سالت اتا ونەگەسىمەن ەۋروپادا جۇرگەن قازاققا دارىعاندىعى ەشكىمدى تولعاندىماي قالمادى …
زۋقا قاجىنىڭ قىتاي جەرىندە قالىپ قويعان تۋما-جاماعايىندارى قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىرادى، ءبىر بولىگى موڭعولياداعى قازاقتارعا قاراي ءوتىپ كەتتى.
كەيىندەر زۋقا باتىردى قىتاي حالقى مەن ۇكىمەتى رەسمي اقتاپ، ءبىر نەشە رەت راديو، گازەت باسپادان زۋقا تۋرالى اقپاراتتى جاريالادى. قىتايداعى قانداسىمىز شەبەر رومانيست باتىرحان كۇسبەكۇلى جازعان “زۋقا باتىر” رومانى ەكى مارتە باسىلعان، تيراجى جاعىنان ەڭ كوپ كىتاپتار قاتارىنا ورىن الۋى باتىرعا دەگەن ءىلتيپاتتى بايقاتادى. اقىن باقىتبەك ءبامىشۇلى وسى اتتاس پوەماسى پوەزياسى تىلىندە باتىردىڭ ەرلىگىن اسقاقتاتادى. ەلدىڭ تاعدىر-تالايى سىنعا تۇسكەن سىن ساتتەردە حالقىنا قورعان بولا بىلگەن ەسىل ەردىڭ ەرلىكتەرى، قايىرمدىلىع مەن جومارت مىرزالىعى، قاجىر-قايراتى، ىستەرى مەن ۇلگىلى ارەكەتتەرى ۇرپاق جادىندا ساقتالىپ، ەل اراسىندا اڭىز، تاربيەلىك ونەگە بولىپ جالعاسىپ كەلەدى.
2000 جىلى 28-شىلدەدە موڭعوليادا باتىر زۋقا قاجى مەن ونىمەن ۇزەڭگىلەس ساردارى قازانباي باتىردىڭ ارۋاقتارىنا باعىشتاپ، ۇلكەن اس وتكىزىلدى. دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ موڭعولياداعى قازاق شوعىرىنىڭ اكىمشىلىك ورتالىعى ولگەيگە جاقىن جەردەگى سارىكول وڭىرىندە وتكىزىلگەن استا
زۋقا باتىردىڭ ومىرلىك كۇرەسى قانداي دا ءبىر ەسە قايتارۋ، ءوش الۋ ەمەس كەرىسىنشە، شىنجاڭعا وڭمەڭدەپ قولىن جەتكىزۋگە بەلسەندى تۇردە كىرىسكەن قىتاي بيلەۋشىلەرىنە قارسى تاباندىلىقپەن قارسى تۇرعان جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ازاتتىق كۇرەسىنىڭ قۇرامداس بولىگى دەپ باعالانۋعا ءتيىس. حح ع.دىڭ 30-40 جىلدارىنداعى كۇرەستىڭ بەل ورتاسىندا جۇرگەن التاي تاۋىنىڭ قارقاسىندا تۋىپ الەمدىك ساياساتتىڭ بيىگىنە كوتەرىلگەن باتىر زۋقا قاجى قازاق حالقىنىڭ ۇلت ازاتتىق وزعالىسىندا الار ورنى بار، شاراپاتى ۇلكەن، كۇرەس تاريحىنىڭ ماڭىزى زور نار تۇلعا. وقىرمانعا ءتۇسىنىتى بولۋ ءۇشىن اتىر زۋقا قاجىنىڭ ەرلىك ىستەرىن ل.ن.تولستوي شىعارمالارىنىڭ كەيىپكەرىنە اينالعان كاۆكازدىقتار ماقتانىشى قاجىمۇراتپەن سالىستىرۋعا بولاتىنداي.
1911 جىلدىڭ شىلدەسىنە (تسينحاي توڭكەرىسىنە) دەيىن شىڭجانعا قاراي وتكەن قازاقتار قىتاي بوداندىعىندا دەپ ەسەپتەلەدى دە، ونان كەيىن كەلگەندەرى كەرى قايتارالادى دەلىنگەن (ولار نەگىزىنەن كەرى قايتارىلادى). وسى وقيعالاردىڭ بارلىعى شىڭجانداعى قازاقتارعا سالقىنىن، كەسىرىن تيگىزبەي قالمادى، ءارى قىتايلىقتاردىڭ قىسىمى كۇن ساناپ ءبىر بۇيىردەن قىسىپ، قازاقتاردى تىعىرىققا تىرەۋدىڭ امالىن بارىنشا ىزدەپ باقتى. تورعاي توز بولىپ ءبولىنىپ قالعان قازاقتار، ءوز بيلىگى وزىندە بولماي، سانالى تۇردە جوسپارلى كەسەك قيمىلعا بارا المادى. تەك، ءار جەردە اركىم وزىنشە ارەكەت جاساپ، قورعانۋمەن بولدى.
پىكىر قالدىرۋ