اۋىل مولداسىنان وقىپ، حات تانىعان. جاسىنان ەل اۋزىنداعى جىر-تولعاۋلاردى، قيسسا-داستانداردى جاتتاپ، ماقامداپ ايتىپ ۇيرەنگەن. 14-15 جاسىنان ولەڭ-جىردى اۋىزشا دا، جازىپ تا شىعارا باستايدى. 1918-1919 جىلدارى ومبىداعى وقىتۋشىلار كۋرسىندا ءبىلىم الا ءجۇرىپ ماعجان جۇماباەۆ حاتشىلىق ەتكەن. وقۋدى بىتىرگەننەن كەيىن ءبىراز ۋاقىت مۇعالىم بولدى. 1921 جىلى اقمولا گۋبەرنياسى مەملەكەتتىك ساياسي باسقارماسىنىڭ توتەنشە اسكەري ءبولىمنىڭ جاۋىنگەرى بولدى. 1921-1922 جىلدارى ءار ءتۇرلى قىزمەتتەر اتقارىپ، ەل اراسىندا استىق جيناۋ جۇمىسىن جۇرگىزگەن. 1922-1926 جىلدارى ورىنبورداعى جۇمىسشىلار فاكۋلتەتىندە وقىعان. 1926-1928 جىلدارى ءباسپاسوز ورىندارىندا قىزمەت اتقارىپ، رەسپۋبليكالىق «ەڭبەكشى قازاق» (قازىرگى «ەگەمەن قازاقستان») گازەتى ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، قازاقستان مەملەكەتتىك باسپاسىنىڭ باس رەداكتورى قىزمەتتەرىن اتقارعان. 1928 جىلى پەتروپاۆل قالاسىنىڭ «كەڭەس اۋىلى» گازەتىنىڭ رەداكتورى جانە جازۋشىلار ءبولىمىنىڭ جەتەكشىسى بولعان. 1930 جىلى جەرگىلىكتى اقىن-جازۋشىلار شىعارمالارى نەگىزىندە «جارىس» الماناعىن شىعارعان. 1932-1935 جىلدارى ماسكەۋدەگى قىزىل پروفەسسورلار ينستيتۋتىنىڭ ادەبيەت بولىمىندە وقىعان. 1935 جىلى رەسپۋبليكالىق «كەڭەس اۋىلى»، «قازاق ادەبيەتى» گازەتتەرىنىڭ رەداكتورى بولىپ، 1936-1937 جىلدارى قازاقستان جازۋشىلار وداعىن باسقارعان. 1937-1941 جىلدارى قازاقتىڭ اباي اتىنداعى پەداگوگيكالىق ينستيتۋتتىڭ پروفەسسورى بولىپ، قازاق ادەبيەتىنەن ساباق بەرگەن. 1943-1951 جىلدارى ەكىنشى رەت قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ توراعاسى قىزمەتىن اتقارعان. 1958-1969 جىلدارى دۇنيەجۇزىلىك بەيبىتشىلىكتى قورعاۋ كوميتەتىنىڭ مۇشەلىگىنە، 1965-1969 جىلدارى اراب ەلدەرىمەن دوستىق جونە مادەني بايلانىستار قوعامى قازاق بولىمشەسىنىڭ توراعالىعىنا سايلانعان.

ءسابيت مۇقانوۆ ادەبيەتكە ارالاسقاننان باستاپ-اق ءداۋىر، زامان العا قويعان تاقىرىپتارعا قالام تەربەدى. ول قازاق ادەبيەتىنىڭ بارلىق جانرىندا وندىرە ەڭبەك ەتتى. جازۋشى قالامىنان تۋعان ادەبي مۇرا سان جانرلى، مول كولەمدى، يدەيالىق-ەستەتيكالىق ءمانى جوعارى دا باعالى. ول 80 مىڭ جولعا جۋىق ليريكالىق ولەڭ، جيىرماعا تارتا پوەما، بىرنەشە پوۆەست پەن رومان، كوپتەگەن اڭگىمە، وچەركتەر، وننان استام پەسا، جوعارى وقۋ ورىندارىنا ارنالعان وقۋلىقتار، قازاق اقىن-جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالارىن تالدايتىن مونوگرافيالار، قازاق مادەنيەتىنىڭ تاريحى جانە ەتنوگرافياسى تۋرالى زەرتتەۋ ەڭبەكتەر، تاعى باسقا سان-سالالى كىتاپتار جازدى.

ءسابيت مۇقانوۆتىڭ العاشقى ولەڭدەرى مەن پوەمالارى، ماقالالارى مەن اڭگىمەلەرى («كوڭىلىم»، 1917; «بوستاندىق»، 1919, ت.ب.) 1917 جىلدان جاريالانا باستادى. ول 1924 جىلى ولەڭدەر مەن ماقالالاردان جانە اۋدارما شىعارمالاردان تۇراتىن «سوۆەت وكىمەتى ءھام قازاق ايەلى» اتتى تۇڭعىش كىتاپشاسىن شىعارعان. 20 جاسىنان پوەما جازا باستادى: «بالبوپە»، «جەتىم قىز»، «باتىراق»، «قاندى كول»، «جۇيتكى، قارا ايعىرىم»، 1926-1927 جىلدارى «كەشەگى جالشى مەن بۇگىنگى جالشى»، «وكتيابردىڭ ەتكەلدەرى» پوەمالارى، «اقبوپەنىڭ سىرى» پوۆەسى جارىق كورگەن. 1928 جىلى «سۇلۋشاش» داستانى، 1931 جىلى «اداسقاندار» رومانى (ورىس تىلىندە «سىن بايا»، 1934), تاعى باسقا تۋىندىلارى جاريالاندى. «سۇلۋشاش» داستانىندا عاشىقتىق، ماحاببات ماسەلەسىن كوتەرە وتىرىپ، الەۋمەتتىك ءمانى زور تۇيىندەردى تولعاعان. ال «اداسقاندار» رومانى قازاق ادەبيەتىندەگى تۇڭعىش رومانداردىڭ ءبىرى سانالدى. ول بۇل روماندى ەداۋىر وزگەرىستەر ەنگىزىپ، 1959 جىلى «ءمولدىر ماحاببات» دەگەن اتپەن قايتا باستىرىپ شىعاردى.

30-جىلدارى «مايعا سالەم» (1933), «ءسوز – سوۆەتتىك ارميا» (1934) اتتى ولەڭدەرى، «اق ايۋ» پوەماسى (1935), «جۇمباق جالاۋ» رومانى (1938), تاعى باسقا تۋىندىلارىنان زامانداس بەينەسى، قوعام كەسكىنى اڭعارىلادى. ودان سوڭ «تەمىرتاس» (1935), «ەسىل» (1937) روماندارى، «دوستار» (1937) پوۆەسى، تاعى باسقا شىعارمالارى جارىققا شىققان. «جۇمباق جالاۋ» (1938, «بوتاگوز»، 1948, ورىس تىلىندە «بوتاگوز») رومانىندا قازاقستانداعى 1910-1920 جىلدارداعى كۇردەلى وقيعالاردى بەينەلەگەن. 1-دۇنيەجۇزىلىك سوعىس، 1916 جىلعى كوتەرىلىس، اقپان رەۆوليۋتسياسى، قازان توڭكەرىسى، ازامات سوعىسى، قازاقستاندا كەڭەس وكىمەتىنىڭ ورناۋى، تاعى باسقا ءىرى تاريحي وقيعالار رومان سيۋجەتىنە اركاۋ بولعان. رومانداعى باستى تاقىرىپ – قازاق حالقىنىڭ، قازاقستاننىڭ تاريحي تاعدىرى.

«بوتاگوز» رومانى – قازاق حالقى ومىرىندەگى توڭكەرىستىك ءىرى كەزەڭدى شەبەر بەينەلەگەن كەلەلى شىعارما. رومان كسرو حالىقتارى تىلدەرىندە جانە بىرقاتار شەت ەل تىلدەرىندە اۋدارىلىپ باسىلدى. «بوتاگوز» رومانىنا نەگىزدەلىپ پەسا جازىلىپ، كازاقستان تەاترلارى ساحناسىنا شىقتى، كينوفيلم تۇسىرىلگەن.

ءسابيت مۇقانوۆ 40-جىلدارى «مەنىڭ مەكتەپتەرىم» رومانىن، «بالۋان شولاق» پوۆەسىن، «سىرداريا» رومانىن، «پوەزيا مارشالى»، «مايدانعا حات»، «جەڭىمپاز قىزىل ارميا»، «ءفاشيزمنىڭ اجالى»، تاعى باسقا پروزالىق جونە پوەزيالىق شىعارمالارىن جازدى. پروزادا ول رومان مەن مەمۋارلىق ادەبيەتتىڭ دامۋىنا ۇلەس قوستى. 50 جىلدارى «شوقان ءۋاليحانوۆ» دراماسىن، «تىنداعى تولقىندار» رومانىن جازدى. «ساياحاتتار»، «تۋعان جەردىڭ تىڭىندا»، «تىڭدا تۇنعان بايلىق»، «الىپتىڭ ادىمدارى»، «ادام-اتانىڭ شوقىسىندا» كىتاپتارىن شىعارعان. ولەڭمەن جازىلعان «زامانداس تۋرالى اڭىز» اتتى شىعارماسىن 1961 جىلى جاريالادى. ءسابيت مۇقانوۆ قازاقتىڭ 19 عاسىرداعى ويشىل-عالىمى شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ ءومىرى مەن شىعارمالارىن ۇزاق جىلدار بويى تەرەڭ زەرتتەدى. ومبىنىڭ، لەنينگرادتىڭ (سانكت-پەتەربور) مۇراعاتتارى مەن كىتاپحانالارىندا بولىپ، شوقان ومىرىنە قاتىستى ماتەريالدار جيناعان. سونىڭ ناتيجەسىندە ونىڭ قالامىنان «شوقان ءۋاليحانوۆ» پەساسى مەن «جارقىن جۇلدىزدار» اتگى زەرتتەۋ ەڭبەگى تۋدى. ءسابيت مۇقانوۆ ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىندا شوقان ومىرىنەن «اققان جۇلدىز» رومانىن جازىپ، ونىڭ ەكى كىتابىن شىعارعان. جازۋشى 4 توم رەتىندە جوسپارلاعان ءبۇل رومان اياقتالماي قالعان.

ءسابيت مۇقانوۆ دراماتۋرگيا سالاسىندا دا كوپ ەڭبەكتەندى. كەزىندە تەاتر ساحناسىنان تۇراقتى ورىن العان «شوقان ءۋاليحانوۆ»، «قاشقار قىزى»، «ساكەن سەيفۋللين» پەسالارى – كورەرمەندەر تاراپىنان جوعارى باعاسىن العان شىعارمالار.

سىن، ادەبيەتتانۋ سالاسىنا جازۋشى كوپ ەڭبەك ءسىڭىردى. ول ءوز ۇلتىنىڭ كوركەم مۇراسىن تەرەڭ يگەرۋمەن بىرگە، پوەزيا تەورياسىنىڭ قاعيادالارى مەن ەرەجەلەرىنە، ولەڭ قۇرىلىسىنا ءجىتى كوڭىل ءبولدى. ول سونىمەن قاتار قازاق اۋىز ادەبيەتىن زەرتتەدى، فولكلور جانە كونە جازبا مۇرالاردى جيناپ باستىردى. قازاقتىڭ باتىرلىق جانە عاشىقتىق جىرلارىنىڭ جانرلىق ەرەكشەلىكتەرى مەن كومپوزيتسيالارى، سيۋجەتتىك ۇقساستىقتارىن سالىستىرا وتىرىپ، ولاردىڭ حالىق شىعارمىنداعى ورنىن انىقتادى. ەپيكالىق جىرلاردىڭ جانرلىق تاريحي سيپاتتارى مەن ادەبيەتتەگى ورنىن بەلگىلەۋدە فولكلورلىق مۇرانى جاريالاۋ، زەرتتەۋ عىلىمىنا وزىندىك ۇلەس قوستى.

18-19 جانە 20 عاسىرلارداعى ادەبيەت تاريحى جانە اقىن-جىراۋلار شىعارمالارى تۋرالى زەرتتەۋ ەڭبەكتەر جازدى. ءسابيت مۇقانوۆتىڭ قازاق ادەبيەتى تۋرالى زەرتتەۋ نىساندارىن، نەگىزىنەن، 18-19 عاسىرلارداعى قازاق ادەبيەتى، شوقان ءۋاليحانوۆ پەن اباي قۇنانبايۇلى، 20 عاسىر باسىنداعى قازاق ادەبيەتى دەپ بولۋگە بولادى. ونىڭ «20 عاسىرداعى قازاق ادەبيەتى» (1932) اتتى كىتابى سول كەزەڭدەگى قازاق ادەبيەتىنىڭ شىندىعى مەن دامۋى جايىندا جاريالانعان بىردەن-ءبىر دۇرىس ەڭبەك بولدى. ەڭبەكتە احمەت بايتۇرسىنوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، عۇمار قاراش، ماعجان جۇماباەۆ، سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ، ءسابيت دونەنتاەۆ، مۇحتار اۋەزوۆ، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ، تاعى باسقا اقىن-جازۋشىلار شىعارمالارىنا كەزەڭنىڭ ساياسي تالابىنا ساي سىنشىلدىق كوزقاراس تۇرعىسىنان كەلگەنىمەن، كوركەمدىك تۇرعىداعى وزىق ۇلگىلەرىن شىنايى باعالادى. ونىڭ «ءوسۋ جولدارىمىز» (1960), «جارقىن ءجۇلدىزدار» (1964), «حالىق مۇراسى» (1974, قازاق قاۋىمى، 1995) اتتى مونوگرافيا، زەرتتەۋلەرى قازاق حالقىنىڭ مادەنيەتى، ءتىلى، ونەرى، ماتەريالدىق تۇرمىسى، تاعى باسقا تۋرالى جازىلعان سۇبەلى ەڭبەك بولىپ سانالدى.

ءسابيت مۇقانوۆ سونىمەن قاتار قازاق ادەبيەتى مەن مادەنيەتىنىڭ كوركەيۋى، ءوسىپ-ءونۋى جولىندا كوپتەگەن قازاق قالامگەرلەرىنىڭ  قادامدارىنا قولداۋ كورسەتىپ، قاراپايىم حالىقپەن تىعىز بايلانىس ورناتتى. ءسابيت مۇقانوۆ ەسىمى قازاق ادەبيەتىنىڭ «الىپتار شوعىرى» قاتارىندا اتالادى. ونىڭ شىعارمالارى الەمنىڭ 46 تىلىنە اۋدارىلعان. 1956-1966 جىلدارى قازاقستان كوممۋنيستىك پارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ مۇشەسى بولدى. 2 – 8 سايلانعان قازاق كسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ دەپۋتاتى، كسرو جازۋشىلار وداعىنىڭ باسقارما مۇشەسى بولىپ سايلانىپ، قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ 1-لاۋرەاتى اتانعان.

2 رەت لەنين وردەنىمەن، 2 رەت ەڭبەك قىزىل تۋ وردەنىمەن، «قۇرمەت بەلگىسى» وردەنىمەن، كوپتەگەن مەدالدارمەن ماراپاتتالعان.

100 جىلدىق مەرەيتويى قارساڭىندا قالامگەردىڭ ەسىمى الماتى قالاسىنداعى كوشەگە، تۋعان اۋىلىنا، ونداعى مەكتەپكە، وبلىستىق كىتاپحاناعا، وبلىستىق دراما تەاترىنا بەرىلگەن. الماتى قالاسىندا ءسابيت مۇقانوۆ اتىنداعى كوشەدە ەسكەرتكىش ءمۇسىنى ورناتىلىپ، ادەبي مەموريالدىق مۇراجاي-ءۇيى جۇمىس ىستەيدى.

 دەرەك كوزى:

قازاقستان ۇلتتىق ەنتسيكلوپەدياسى، 6 توم.

inform.kz