Auıl moldasınan oqıp, hat tanığan. Jasınan el auzındağı jır-tolğaulardı, qissa-dastandardı jattap, maqamdap aytıp üyrengen. 14-15 jasınan öleñ-jırdı auızşa da, jazıp ta şığara bastaydı. 1918-1919 jıldarı Ombıdağı oqıtuşılar kursında bilim ala jürip Mağjan Jwmabaev hatşılıq etken. Oqudı bitirgennen keyin biraz uaqıt mwğalim boldı. 1921 jılı Aqmola guberniyası memlekettik sayasi basqarmasınıñ tötenşe äskeri bölimniñ jauıngeri boldı. 1921-1922 jıldarı är türli qızmetter atqarıp, el arasında astıq jinau jwmısın jürgizgen. 1922-1926 jıldarı Orınbordağı jwmısşılar fakul'tetinde oqığan. 1926-1928 jıldarı baspasöz orındarında qızmet atqarıp, respublikalıq «Eñbekşi qazaq» (qazirgi «Egemen Qazaqstan») gazeti böliminiñ meñgeruşisi, Qazaqstan Memlekettik baspasınıñ bas redaktorı qızmetterin atqarğan. 1928 jılı Petropavl qalasınıñ «Keñes auılı» gazetiniñ redaktorı jäne Jazuşılar böliminiñ jetekşisi bolğan. 1930 jılı jergilikti aqın-jazuşılar şığarmaları negizinde «Jarıs» al'manağın şığarğan. 1932-1935 jıldarı Mäskeudegi Qızıl professorlar institutınıñ ädebiet böliminde oqığan. 1935 jılı respublikalıq «Keñes auılı», «Qazaq ädebieti» gazetteriniñ redaktorı bolıp, 1936-1937 jıldarı Qazaqstan Jazuşılar odağın basqarğan. 1937-1941 jıldarı Qazaqtıñ Abay atındağı pedagogikalıq instituttıñ professorı bolıp, qazaq ädebietinen sabaq bergen. 1943-1951 jıldarı ekinşi ret Qazaqstan Jazuşılar odağınıñ törağası qızmetin atqarğan. 1958-1969 jıldarı Düniejüzilik Beybitşilikti qorğau komitetiniñ müşeligine, 1965-1969 jıldarı Arab elderimen dostıq jöne mädeni baylanıstar qoğamı qazaq bölimşesiniñ törağalığına saylanğan.

Säbit Mwqanov ädebietke aralasqannan bastap-aq däuir, zaman alğa qoyğan taqırıptarğa qalam terbedi. Ol qazaq ädebietiniñ barlıq janrında öndire eñbek etti. Jazuşı qalamınan tuğan ädebi mwra san janrlı, mol kölemdi, ideyalıq-estetikalıq mäni joğarı da bağalı. Ol 80 mıñ jolğa juıq lirikalıq öleñ, jiırmağa tarta poema, birneşe povest' pen roman, köptegen äñgime, oçerkter, onnan astam p'esa, joğarı oqu orındarına arnalğan oqulıqtar, qazaq aqın-jazuşılarınıñ şığarmaların taldaytın monografiyalar, qazaq mädenietiniñ tarihı jäne etnografiyası turalı zertteu eñbekter, tağı basqa san-salalı kitaptar jazdı.

Säbit Mwqanovtıñ alğaşqı öleñderi men poemaları, maqalaları men äñgimeleri («Köñilim», 1917; «Bostandıq», 1919, t.b.) 1917 jıldan jariyalana bastadı. Ol 1924 jılı öleñder men maqalalardan jäne audarma şığarmalardan twratın «Sovet ökimeti häm qazaq äyeli» attı twñğış kitapşasın şığarğan. 20 jasınan poema jaza bastadı: «Balböpe», «Jetim qız», «Batıraq», «Qandı köl», «Jüytki, qara ayğırım», 1926-1927 jıldarı «Keşegi jalşı men bügingi jalşı», «Oktyabr'diñ etkelderi» poemaları, «Aqböpeniñ sırı» povesi jarıq körgen. 1928 jılı «Swluşaş» dastanı, 1931 jılı «Adasqandar» romanı (orıs tilinde «Sın baya», 1934), tağı basqa tuındıları jariyalandı. «Swluşaş» dastanında ğaşıqtıq, mahabbat mäselesin kötere otırıp, äleumettik mäni zor tüyinderdi tolğağan. Al «Adasqandar» romanı qazaq ädebietindegi twñğış romandardıñ biri sanaldı. Ol bwl romandı edäuir özgerister engizip, 1959 jılı «Möldir mahabbat» degen atpen qayta bastırıp şığardı.

30-jıldarı «Mayğa sälem» (1933), «Söz – Sovettik armiya» (1934) attı öleñderi, «Aq ayu» poeması (1935), «Jwmbaq jalau» romanı (1938), tağı basqa tuındılarınan zamandas beynesi, qoğam keskini añğarıladı. Odan soñ «Temirtas» (1935), «Esil» (1937) romandarı, «Dostar» (1937) povesi, tağı basqa şığarmaları jarıqqa şıqqan. «Jwmbaq jalau» (1938, «Botagöz», 1948, orıs tilinde «Botagoz») romanında Qazaqstandağı 1910-1920 jıldardağı kürdeli oqiğalardı beynelegen. 1-düniejüzilik soğıs, 1916 jılğı köterilis, Aqpan revolyuciyası, Qazan töñkerisi, Azamat soğısı, Qazaqstanda Keñes ökimetiniñ ornauı, tağı basqa iri tarihi oqiğalar roman syujetine arkau bolğan. Romandağı bastı taqırıp – qazaq halqınıñ, Qazaqstannıñ tarihi tağdırı.

«Botagöz» romanı – qazaq halqı ömirindegi töñkeristik iri kezeñdi şeber beynelegen keleli şığarma. Roman KSRO halıqtarı tilderinde jäne birqatar şet el tilderinde audarılıp basıldı. «Botagöz» romanına negizdelip p'esa jazılıp, Kazaqstan teatrları sahnasına şıqtı, kinofil'm tüsirilgen.

Säbit Mwqanov 40-jıldarı «Meniñ mektepterim» romanın, «Baluan Şolaq» povesin, «Sırdariya» romanın, «Poeziya marşalı», «Maydanğa hat», «Jeñimpaz Qızıl Armiya», «Faşizmniñ ajalı», tağı basqa prozalıq jöne poeziyalıq şığarmaların jazdı. Prozada ol roman men memuarlıq ädebiettiñ damuına üles qostı. 50 jıldarı «Şoqan Uälihanov» dramasın, «Tındağı tolqındar» romanın jazdı. «Sayahattar», «Tuğan jerdiñ tıñında», «Tıñda twnğan baylıq», «Alıptıñ adımdarı», «Adam-Atanıñ şoqısında» kitaptarın şığarğan. Öleñmen jazılğan «Zamandas turalı añız» attı şığarmasın 1961 jılı jariyaladı. Säbit Mwqanov qazaqtıñ 19 ğasırdağı oyşıl-ğalımı Şoqan Uälihanovtıñ ömiri men şığarmaların wzaq jıldar boyı tereñ zerttedi. Ombınıñ, Leningradtıñ (Sankt-Peterbor) mwrağattarı men kitaphanalarında bolıp, Şoqan ömirine qatıstı materialdar jinağan. Sonıñ nätijesinde onıñ qalamınan «Şoqan Uälihanov» p'esası men «Jarqın jwldızdar» atgı zertteu eñbegi tudı. Säbit Mwqanov ömiriniñ soñğı jıldarında Şoqan ömirinen «Aqqan jwldız» romanın jazıp, onıñ eki kitabın şığarğan. Jazuşı 4 tom retinde josparlağan bül roman ayaqtalmay qalğan.

Säbit Mwqanov dramaturgiya salasında da köp eñbektendi. Kezinde teatr sahnasınan twraqtı orın alğan «Şoqan Uälihanov», «Qaşqar qızı», «Säken Seyfullin» p'esaları – körermender tarapınan joğarı bağasın alğan şığarmalar.

Sın, ädebiettanu salasına jazuşı köp eñbek siñirdi. Ol öz wltınıñ körkem mwrasın tereñ igerumen birge, poeziya teoriyasınıñ qağiadaları men erejelerine, öleñ qwrılısına jiti köñil böldi. Ol sonımen qatar qazaq auız ädebietin zerttedi, fol'klor jäne köne jazba mwralardı jinap bastırdı. Qazaqtıñ batırlıq jäne ğaşıqtıq jırlarınıñ janrlıq erekşelikteri men kompoziciyaları, syujettik wqsastıqtarın salıstıra otırıp, olardıñ halıq şığarmındağı ornın anıqtadı. Epikalıq jırlardıñ janrlıq tarihi sipattarı men ädebiettegi ornın belgileude fol'klorlıq mwranı jariyalau, zertteu ğılımına özindik üles qostı.

18-19 jäne 20 ğasırlardağı ädebiet tarihı jäne aqın-jıraular şığarmaları turalı zertteu eñbekter jazdı. Säbit Mwqanovtıñ qazaq ädebieti turalı zertteu nısandarın, negizinen, 18-19 ğasırlardağı qazaq ädebieti, Şoqan Uälihanov pen Abay Qwnanbaywlı, 20 ğasır basındağı qazaq ädebieti dep böluge boladı. Onıñ «20 ğasırdağı qazaq ädebieti» (1932) attı kitabı sol kezeñdegi qazaq ädebietiniñ şındığı men damuı jayında jariyalanğan birden-bir dwrıs eñbek boldı. Eñbekte Ahmet Baytwrsınov, Mirjaqıp Dulatov, Ğwmar Qaraş, Mağjan Jwmabaev, Swltanmahmwt Torayğırov, Säbit Dönentaev, Mwhtar Äuezov, Jüsipbek Aymauıtov, tağı basqa aqın-jazuşılar şığarmalarına kezeñniñ sayasi talabına say sınşıldıq közqaras twrğısınan kelgenimen, körkemdik twrğıdağı ozıq ülgilerin şınayı bağaladı. Onıñ «Ösu joldarımız» (1960), «Jarqın jüldızdar» (1964), «Halıq mwrası» (1974, Qazaq qauımı, 1995) attı monografiya, zertteuleri qazaq halqınıñ mädenieti, tili, öneri, materialdıq twrmısı, tağı basqa turalı jazılğan sübeli eñbek bolıp sanaldı.

Säbit Mwqanov sonımen qatar qazaq ädebieti men mädenietiniñ körkeyui, ösip-önui jolında köptegen qazaq qalamgerleriniñ  qadamdarına qoldau körsetip, qarapayım halıqpen tığız baylanıs ornattı. Säbit Mwqanov esimi qazaq ädebietiniñ «alıptar şoğırı» qatarında ataladı. Onıñ şığarmaları älemniñ 46 tiline audarılğan. 1956-1966 jıldarı Qazaqstan Kommunistik partiyası Ortalıq komitetiniñ müşesi boldı. 2 – 8 saylanğan Qazaq KSR Joğarğı Keñesiniñ deputatı, KSRO Jazuşılar odağınıñ basqarma müşesi bolıp saylanıp, Qazaqstan Respublikası Memlekettik sıylığınıñ 1-laureatı atanğan.

2 ret Lenin ordenimen, 2 ret Eñbek Qızıl Tu ordenimen, «Qwrmet belgisi» ordenimen, köptegen medal'darmen marapattalğan.

100 jıldıq mereytoyı qarsañında qalamgerdiñ esimi Almatı qalasındağı köşege, tuğan auılına, ondağı mektepke, oblıstıq kitaphanağa, oblıstıq drama teatrına berilgen. Almatı qalasında Säbit Mwqanov atındağı köşede eskertkiş müsini ornatılıp, ädebi memorialdıq mwrajay-üyi jwmıs isteydi.

 Derek közi:

Qazaqstan wlttıq enciklopediyası, 6 tom.

inform.kz