اتام 1950-جىلدارى قىتايدا جۇرگىزىلگەن «مادەنيەت زور توڭكەرىسىندە» «بايدىڭ تۇقىمى» اتانىپ موينىنا تەسىك شەلەك ءىلىنىپ، باسىنا قالپاق كيگىزىلىپ توپپەن بىرگە ايداۋدا بولعان ادام. اق ساقالى كوكىرەگىن جاپقان، قولىنان قۇرانى، اۋزىنان اللاسى تۇسپەگەن ءىلياس اقشالۇلى دەگەن كىسى.
مەن ومىرگە كەلگەندە اتامنىڭ بالاسى بولۋ ماڭدايىما جازىلىپتى، سەبەبى سول كەزدە اتا-اجەلەر العاشقى ۇلدارىنان تۋعان ءبىر-ەر نەمەرەسىن يەمدەنىپ باۋرىنا سالىپ الاتىن، مەن سول سالت بويىنشا اتا-انامنان كوپ جىل الشاقتاپ كەتكەم، بىراق اتام مەن اپام ولەر شاعىندا اتا-اناما تابىس ەتتى. سوندىقتان اتامنان كورگەنىمدە ەستىگەنىمدە كوپ ەدى. قالامى توسەلگەن جازۋشى بولماسام دا سونىڭ ءبىر پاراسىن جازىپ -ءوزىم وسى تەكتەس دۇنيەلەردى كوپ وقىپ تۇراتىن «نامىس» سايتىنىڭ «اتاتانىم» ايدارى بويىنشا جاريالعىم كەلدى.
***
سول اتام دۇنيەدەن وتكەنىنە 26 جىل بولعاندا اۋىلداستار كوڭىل ايتىپ، بەت كورىسكەن عوي. وعان دەيىن اقتالماعان ادامنىڭ قازاسىنا قايىرلى بولسىن ايتۋدان قورىققان. سوندا كوڭىل ايتىپ كەلىپ وتىرعانداردىڭ ىشىندە ءبىر اقساقال: «ە، ە، ە، ىلەكەڭ ەل باستاعان سەركە ەدى عوي» دەپتى. سوندا قاناپيا دەگەن ءبىر ۇرت ءتىلدى كىسى: «راسىندا ەلدىڭ سەركەسى ەدى، باياعىدا ءوزىڭ سۋعا لاقتىرعاندا ەلدى باستاپ وتە شىعۋشى ەدى عوي…» دەپتى. ولاي دەيتىن سەبەبى بەلسەندىلەر تۇتقىنداردى جاساندى ساسىق كولشىككە ءبىر-بىردەن قويشا لاقتىرىپ «توعىتادى» ەكەن. سوندا اتام كاپىرشىل زۇلىمدارعا دەنەمدى تيگىزبەيمىن دەپ كولشىككە ءوزى سەكىرىپ، كيىمشەڭ وتە شىعادى ەكەن. ال، «سەركەسى ەدى…» دەپ وتىرعان اقساقال سول بەلسەندىلەردىڭ بەل ورتاسىندا جۇرگەن ادام ەكەن. قاناپيانىڭ الگى ءسوزى كەيىن ءدۇيىم جۇرتقا تاراپ جۇرە بەردى.
***
اتامنىڭ ادامگارشىلىك، ەڭبەكقورلىق، قايىرىمدىلىق، اقىلماندىق جاقتارىنداعى جاقسى اتاعى التاي بوعدانىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنە جانە وڭتۇستىكتەگى ۇيعىر ايماقتارىنا دەيىن جايىلىپ كەتكەن. ءبىر كۇنى اتامنىڭ اتاعىن ەستىپ التاي جەرىنەن كەلگەن ەكى سالت اتتى كىسى قوي جايىپ جۇرگەن اتاما كەلىپ: مىناۋ كىمنىڭ مالى؟ ءىليااستىڭ اۋىلى قايسى؟- دەيدى. – بۇل ءىلياستىڭ مالى، ال اۋىلى اناۋ، – دەپ جول نۇسقايدى. سوندا الگى ەكەۋدىڭ ءبىرى: ەي جىگىت، ءىلاڭ كەشكە بىزگە مال سويادى، سەن سەمىزىنەن اكەل! – دەپتى. كەشتە اتام ءبىر ەركەك قويىن سۇيرەپ ەسىكتەن كىرىپ «اۋمين» دەگەندە قوناقتار ءىلاڭ قايدا؟- دەيدى. سوندا اتام، «قويدى سەمىزىنەن اكەلدىم، ىزدەگەن ءىلياستارىڭ مەن بولام» – دەگەن ەكەن. الگى ەكەۋى قاتتى ۇيالىپتى. اتامنىڭ قاراپايىمدىلىعىنا تاڭدانىسىپ قايتىپتى.
***
تاعى بىردە التاي وڭىرىنەن كەلە جاتقان اقساپى ءبىر كىسى اتامنىڭ ۇيىنە قونادى. تۇندە ارقانداۋلى اتىن قاسقىر جارىپ كەتىپتى، جولاۋشى كەيىگەننىڭ ورنىنا قۋانىپتى، اتام اڭ-تاڭ بولىپ ۇيىردەن ءبىر ات ۇستاپ بەرىپتى، سوندا قوناق: «مەنىڭ بارار جەرىم جوق جالعىز جان ەدىم، ءسىزدىڭ اتىڭىزدى بۇرىن ءبىلۋشى ەدىم، پەيىلىڭىزگە راحمەت قۇداي تىلەگىمدى بەردى. مەنى ەندى وسىندا الىپ قالىڭىزشى» دەپتى. اتام الىپ قالىپ بەس جىل قارايلاسىپ باسىنا ءۇي تىگىپ، باۋرىنا قازان اسىپ، الدىنا مال سالىپ، ات مىنگىزىپ، اتان جەتەلەتىپ 1953 جىلى ەلىنە اتتاندىرادى.
***
اتامنىڭ قولۇشىن بەرگەن ادامى از ەمەس. ماماي دەگەن جەتىم قىرعىز بالانى قولىنا الىپ ءوز ىنىسىندەي قامقار بولىپ ۇيلەندىرىپ قازانىنا ءدان سالىپ بەرىپتى. ۇكىمەت ساۋداسىنان 500 قويعا قارىزعا جىعىلعان ءۇش قازاققا 200 باس قوي كومەك اتاپ تۇرمەدەن امان الىپ قالىپتى.1948 جىلى التايدان ەل اۋىپ بوعداعا بەت العاندا موري جەرىندە بيجان دەگەن جالعىز كەمپىر جانە ءالىپحان دەگەن ءبىر قاريا قاڭعىپ دالادا قالادى. اتام بۇل كىسىلەردى قولىنا الىپ ءوز اناسى مەن اكەسىندەي كۇتىپ قولىندا باعادى. 1950 جىلى قىتايدىڭ «كورەياعا كومەك بەرۋ» ناۋقانى كەزىندە 7 باس ءىرى قارا 45 باس ۇساق مال، ءبىر جامبى كومەك اتاعان ەكەن. اتامنىڭ اتاعان مال-مۇلكى اۋدان بويىنشا الدىنعى ورىندا بولىپتى. موريدا العاش سالىنعان مەشىتكە 50 باس مال اتاعان دا وسى مەنىڭ اتام ەكەن.
***
اتام ايگىلى عاشىقتار قاسەن مەن ءجاميلانى كوزىمەن كورگەن ادام ەكەن. باركول جەرىنەن قوس اقبوز اتپەن قاشىپ شىعىپ موريدىڭ تاۋىنداعى مەكتەپاشا دەگەن جەرىن پانالاپ جاتقان قوس عاشىقتىڭ سوڭىنان قۋعىنشى كەلىپ اتىس-شابىس باستالىپ كەتىپتى. سوندا جاڭا تۋعان نارەستەلەرى شەتىنەپ اناۋ ەكەۋى سوعان قارايلاپ قولعا تۇسۋگە اينالعاندا اناداي جەردە مال جايىپ جۇرگەن اتام: «بالالارىڭ ماعان امانات، قاشىڭدار» دەپ ايقاي سالىپتى. ولار قاشىپ جاۋدان قۇتىلىپ كەتىپتى. ءسابيدى اتام سول جەرگە جەرلەپتى.
***
اتام مەككەگە بارۋدى ارمانداپ ءومىر بويى التىن كۇمىس جيناعان كىسى ەدى. «مادەنيەت زور توڭكەرىسى» دەگەن قۇيىن اتاما قاتتى ءتيىپ، قوينىندىعى قۇرانى مەن اۋزىنداعى يمانىنا جارماسىپ قاتتى قينادى. سول كەزدە اتام جيناعان قازىناسىن تۇيە وركەشىنەن تىگىلگەن تۇلىپقا سالىپ بۇيرىعى بولسا كەيىن الارمىن دەگەن ويمەن قىرىققۇدىقتاعى بەلگىلى ءبىر ورىنعا كومەدى. كەيىن ەل ورنىققاندا ىزدەپ بارىپ تابا المادى جانە ۇرپاعىنادا «ىزدەمەڭدەر» دەپ ەسكەرتىپ كەتتى…
***
اتام سۇڭعىلا كىسى ەدى. 1960 جىلى توعان قازۋ جولعا قويىلىپ كومۋنا باسشىلارى «جازىقتا سۋ شىعاتىن جەر بار ما؟» دەپ سۇراعاندا اتام وسى كۇنگى ايگىلى اقدالا كارزىنىڭ (توعان) ورنىن كورسەتىپ: «بۇل اراعا تۇيە اينالىپ جايىلا بەرەدى، قاراقۇيرىق باۋرىن توسەپ جاتا بەرەدى، سۋ ءبىر شىقسا وسى ارادان شىعادى» دەپتى. ايتقانداي بۇگىندە سول جەردەن شىققان سۋ ارقىلى تۇتاس دالا سۋارمالى القاپقا اينالدى.
***
اتامنىڭ تىزەسىنە شىنتاقتاي وتىرىپ قۇران سۇرەلەرىن جاتتاپ ءوستىم، اتام اتقا ءمىنىپ قوي جايۋعا شىعاردا شاپ ەتىپ ارتىنا جابىسا كەتەمدە، بارقىت سىرماسىنا مۇرنىمدى تاقاپ بەلىنەن تاس قىپ قۇشاقتاپ الام. اتامنىڭ قارا سىرما شاپانى، كۇمىس بەلبەۋى، جۇرىندى تەرى شالبارى، ساپتاما ەتىگى، توبەسى شوشايعان قارا كۇلاپاراسى، جيرەن قاسقا اتى ءبارى، ءبارى مەنىڭ سانامداعى وشپەس بەينەلەر. اتامنىڭ ارتىندا وتىرىپ كۇن شۋاعىنا بالبىراپ ۇيىقتاپ وتىرىپ اتتان قۇلاعان كەزدەرىمدە بولدى،وندايدا اتام ەكەمىز قايتا اتقا مىنە الماي،بيىك تاس نەمەسە جارقاباق ىزدەپ كوپ ساندالۋشى ەدىك. اتام 90 عا كەلگەندە تىستەرى مارجانداي اپپاق ءارى ءبۇتىن ەدى مەن قالايشا دەپ سۇراعانىمدا التىندى قايناتىپ تىستەرىڭدى شايقاڭدار دەيتىن.
***
اتامنىڭ ايتقانىن ايتا بەرسەم تاۋسىلمايدى. قايران اتام سونشاما قىسپاقتا ءجۇرىپ ورازا مەن نامازدى جاسىرىن وتەپ، اقىرعى ساتىندە اۋزىنان كاويماسى اقتارىلىپ كوز جۇمىپ ەدى. ارمان بولعان قاجىلىققا بارۋعا دا قيىن ۋاقىت وراي بەرمەدى. قولىمنان كەلەرى قۇران باعىشتاۋ، اللا جانىڭىزدى جانناتتا قىلسىن. مەنىڭ اتام وسىنداي كىسى بولدى، مەن ۇرپاعىما قانداي اتا بولامىن؟ اۋىر وي باسادى. شۇكىرلىك ەتەم. قازاقتىڭ قارياسى سونداي-اق بولار.
راحات ءباديۇلى،
تالدىقورعان قالاسى
namys.kz
پىكىر قالدىرۋ