الماتى وبلىسىنىڭ كەربۇلاق اۋدانىنا قاراستى كۇرەڭبەل وڭىرىندە ياعني باتىسى شولاق تاۋى، شىعىسى الامان تاۋىنان قىتاي شەكاراسىنا دەيىنگى، سولتۇستىگى شاعان تاۋى مەن كوكسۋ وزەنى، وڭتۇستىگى ىلە وزەنى ارالىعىنداعى ەلدى-مەكەندەردە اشامايلى كەرەي جانە

اباق كەرەيدىڭ شەرۋشى جانە قاراقاس رۋىنان تاراعان ۇرپاقتارى ءومىر سۇرەدى. شەجىرەشىل قاريالار ۇرپاقتارىنا وزدەرىنىڭ اباق كەرەيدىڭ شەرۋشى رۋىنىڭ ەر قۇتتىمبەتىنەن (ۇزىنمىلتىق) تارايتىن قوجامقۇل بابانىڭ ۇرپاقتارى ەكەنىن ايتىپ ءوتىپتى. قوجامقۇلدىڭ بەس بالاسى: يگىلىك، قابانباي، جاناي، سارىمىرزا جانە ماناتبايدان تارايتىن ۇرپاقتارى تۇگەلدەي وسى كەربۇلاق ءوڭىرىن اتا-قونىس ەتىپ، ءومىر كەشكەلى بىرنەشە عاسىر وتسە كەرەك. ءوزىن قوجامقۇلدىڭ سەگىزىنشى ۇرپاعى سانايتىن بەكسۇلتان ەركىمبايۇلى «جەتى اتاسىن بىلمەگەن جەتەسىز بولادى» دەپ اتالارىنىڭ جوڭعار شاپقىنشىلىعى كەزىندە كورسەتكەن ەرلىكتەرىن جاستايىنان جىر قىلىپ جاتتاپ وسكەنىن ايتادى. ەل اۋىزىنداعى جىر-داستاندارعا قاراعاندا قوجامقۇل بابانىڭ ۇرپاقتارى جوڭعارلارمەن ىلە وزەنىنىڭ وڭ جاعالاۋى مەن شولاق تاۋى ارالىعىندا، التىنەمەل، شاعان، قوتىرقاي، كوكسۋ، تەكەلى، الاكول ماڭىندا بولعان ۇرىستاردا قايتپاس قايسارلىق كورسەتكەن. سونداي-اق ولار نارىنقول، كەگەن، مەركىنى قاراقىتاي، قىرعىزداردان ازات ەتۋ سوعىستارىنا قاتىسىپتى. 1750 جىلدارى ەر-جانىبەك، قوجابەرگەن، بايتايلاق باتىرلار باستاپ اباق كەرەي كوشى شىعىسقا قاراي جىلجىعاندا شەرۋشى قوجامقۇل بابانىڭ ۇرپاقتارى جەتىسۋ ولكەسىندە، كۇرەڭبەل وڭىرىندە قالىپ قويىپتى.
1910 جىلعى ءبىر مالىمەت بويىنشا قوجامقۇل اتادان تاراعان ۇرپاق سانى سول كەزدە 644 ادام ياعني 128 ءتۇتىن بولىپتى. نەگىزگى كۇن كورىستەرى مال شارۋاشىلىعى بولعان. قولدارىنداعى مال سانىنا كەلەر بولساق: قوي 1207, جىلقى 285, سيىر 214, ەشكى 265, تۇيە 11 بولعان ەكەن. (پ.پ رۋميانتسەۆ «ۋەزدى جەتىسۋ» س.پەتەربۋرگ، 1913). سودان بەرى شەرۋشى قوجامقۇل بابانىڭ ۇرپاقتارى ءوسىپ ءونىپتى. ولار بۇگىنگى كۇنى كۇرەڭبەلدەن باسقا قازاق ەلىنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە باقىتتى ءومىر كەشۋدە.
كۇرەڭبەل وڭىرىندەگى كەرەيلەر اراسىندا وزدەرىن «قاراقاسپىز» دەيتىن اعايىندار سانى بارشىلىق. ءبىر قىزىعى ولار: «كەرەيدىڭ قايسىسى بولاسىزدار، اشامايلى كەرەيسىزدەر مە؟ جوق الدە اباق كەرەيسىزدەر مە؟» دەگەن سۇراعىڭىزعا وزدەرىن «اشامايلى كەرەيمىز» دەپ ايتادى. 2014 جىلى «الاش» تاريحي-زەرتتەۋ ورتالىعىنان شىققان «كەرەي» تاريحىنا ارنالعان كىتاپتىڭ «اشامايلى كەرەيلەردىڭ رۋلىق-تايپالىق قۇرىلىمى” اتتى ءبولىمىن ارى-اۋدارىپ، بەرى-اۋدارىپ ودان «قاراقاس» اتا جونىندە ەشبىر ماردىمدى دەرەك تابا المايسىز. قايتا «قاراقاستار» اباق كەرەي قۇرامىنداعى 12 اتانىڭ ءبىرى ەكەنى ءمالىم. ءبارى-ءبىر «كەرەي» ەمەس پە؟ دەگەن ويمەن قولدى ءبىر سىلتەۋگە دە بولادى. بۇل جەردە وزدەرىنىڭ كىم ەكەندىكتەرىن بىلمەي وتىرعاندارىنا ۇرپاقتارى ەمەس بالكىم كەزىندە دۇرىس تۇسىندىرمەگەن اتا-بابالارى دا كىنالى شىعار. مىسالى، كەرەيدەن شىققان قوجابەرگەن باتىرعا قاتىستى قانشاما الىپ-قاشپا اڭگىمەلەر بولدى. كەرەيدە ءبىر ەمەس، ەكى قوجابەرگەن باتىر بولعاندىعىن، ەكەۋىنىڭ دە جوڭعارعا قارسى سوعىستا اسقان ەرلىك كورسەتكەن باتىرلار ەكەنىنە وۋ باستا ەشكىم نازار اۋدارمادى. قايسىبىر شەجىرەشىل اعالارىمىزدىڭ وزدەرى ەكەۋىن ءبىر كىسى دەپ تانىپ تاريحتا بولعان وقيعالاردى ءبىر-بىرىمەن شاتاستىردى. سودان بولىپ ەل ىشىندە جاڭساق پىكىرلەر تۋعا جول بەردى. كەيىن زەرتتەۋشىلەر تاراپىنان ناقتى تاريحي دەرەكتەر انىقتالىپ، سونىڭ نەگىزىندە ول ەكەۋىنىڭ تۋعان جىلى، قايتىس بولعان جىلى، قايدا جەرلەنگەنى ەسكەرىلىپ، جاسى ۇلكەنى ياعني «ەلىم-اي» داستانىن جازعان اتاقتى جىراۋ قوجابەرگەن باتىر اشامايلى كەرەيدىڭ كوشەبە رۋىنان ەكەنىن، ال ءسال جاستاۋ قوجابەرگەن باتىردىڭ اباق كەرەيدىڭ شۇبارايعىر رۋىنان شىققانى انىقتالدى. سول سەكىلدى بۇل جەردە دە ءبىر جاڭساقتىق بار قۇسايدى. ءبىزدىڭ بولجاۋىمىزشا، اباق كەرەيدىڭ شەرۋشى رۋىنان تاراعان ۇرپاقتارمەن بىرگە ءبىر جەردە ءومىر كەشىپ جاتقان بۇل اعايىندارىمىز دا ءسوز جوق جوڭعار شاپقىنشىلىعىنان كەيىن اباق كەرەيلەر شىعىسقا قاراي كوشكەندە كۇرەڭبەلدە قالىپ قويعان اباق كەرەيدىڭ قاراقاس رۋىنىڭ ادامدارى بولماق. ولاردىڭ جان سانى شەرۋشىلەرگە قاراعاندا ءسال كوبىرەك. ويتكەنى كۇرەڭبەلدە قاراقاستىڭ توتەك جانە تولەپ اتاسىنان تارايتىن 11 اۋلەتتىڭ ۇرپاقتارى تۇرىپ جاتىر.
ورىس زەرتتەۋشىسى پ.پ. رۋميانتسەۆتىڭ 1913 جىلعى مالىمەتى بويىنشا وسى وڭىردە تۇراتىن اشامايلى كەرەيلەردىڭ سانى 780 ادام، 145 ءتۇتىن بولعان. قولدارىنداعى مال سانى 3 مىڭداي. ودان كەيىن بۇلاردىڭ جان سانى كوبەيدى.
اشامايلى كەرەي نەگىزى ءتورت اتاعا: بالعا، بالتا، كوشەبە. تارىشى دەپ بولىنەدى. الايدا كۇرەڭبەلدەگى اشامايلى كەرەيلەردىڭ ءدال قايسى اتاعا جاتاتىنىن ايتۋ قيىن. ونى وزدەرى دە جاقسى بىلە بەرمەيدى. كەيبىرى وزدەرىن «قىزاي كەرەيمىز» دەسە، قايسى ءبىرى وزدەرىن «اققاس-قاراقاس» دەگەن اتادان تارايمىز دەسەدى. شىڭجاڭ باسپاسىنان 2012 جىلى شىققان «اشامايلى كەرەي شەجىرەسى» كىتابىندا: اشامايلى كەرەيدەن– قارا بي (شيمويىن). شيمويىننان– دەربىسالى. دەربىسالىدەن–ابىز، تۇركە. ابىزدان – قۇدايقۇل، قۇدايمەندە، جاڭاباي. تۇركەدەن – اققاس، قاراقاس تارايدى دەپ قىسقا قايىرادى. كۇرەڭبەلدەگى كەرەيلەرگە قاتىستى ولاردىڭ اتا-بابالارى تۋرالى دەرەكتەرگە قاراعاندا ءبىر جۇيە، ءبىر ىزدىلىكتىڭ جوقتىعىن بايقاۋعا بولادى. اسىرەسە وزدەرىن «اشامايلى كەرەيمىز» دەم سانايتىن اعايىندارعا قاتىستى دەرەكتەردىڭ ءبىر-بىرىنەن الشاق بولۋى جەتى اتا شەجىرەسىنىڭ ۇرپاقتان-ۇرپاققا اۋىزشا بەرىلۋى كەزەڭىندە بولعان جاڭساقتىقتان دەپ ۇعىنۋ دۇرىس بولماق. بۇل باعىتتا ءالى دە تالاي تاريحي-ەتنوگرافيالىق زەرتتەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلۋى قاجەت بولماق. بۇل بولشاقتىڭ، كەلەر ۇرپاقتىڭ ەنشىسىندەگى دۇنيە.
كۇرەڭبەل وڭىرىندەگى قازاقتار اراسىندا كەرەيلەردەن باسقا جالايىرلار دا بار. بۇلار ءبىر-بىرىمەن ەتەنە جاقىن تۋىس ياعني قۇدا-قۇداندالى، ناعاشى-جيەندى بولعاندىقتان ءوز ارالارىنداعى ىنتىماق، بەرەكە-بىرلىكتەرى كەرەمەت. وعان جول ءتۇسىپ، وسىدان ءبىراز ۋاقىت بۇرىن كۇرەڭبەلگە بارعانىمىزدا كوزىمىز جەتتى. كۇرەڭبەلدەگى كەرەيلەر مەن جالايىرلار بىرىگىپ «كەرەي بابا رۋحىنا» ارناپ ەسكەرتكىش ورناتادى، ۇلكەن اس بەرەدى ەكەن دەگەن حاباردى ەستىپ، «ەر-جانىبەك» قورىنان بەلگىلى كاسىپكەر جەڭىس تۇركيا، تاريحشى عالىم ءناپىل بازىلحان، عىلىم دوكتورلارى: دوسان بايمولدا، ۋاتحان سەيپىل، الماتى ىرگەسىنە «باركول» اتتى اۋىل تۇرعىزعان ماقسۇتقان دالەيۇلى كاسىپكەر بار، «جەزبۇيدا» جاستار قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ تقراعاسى تالاپبەك تىنىسبەكۇلى بار بارلىعى 6 كىسى قۇتتى بولسىن ايتىپ سولاي بارعان ەدىك. ءبىز كەشتەتىپ بارعانىمىزعا قاراماي شەرۋشى قوجامقۇل بابانىڭ ۇرپاعى امانجول بەكسۇلتانوۆ باستاعان اۋىل ازاماتتارى كەڭ داستارحان جايىپ، ەرتەڭىندە بولاتىن «كەرەي بابا» رۋحىنا ارنالعان ءىس-شارا جوسپارىمەن تانىستىردى. ەرتەڭگىسى اۋىل تۇرعىندارى بار، الماتىدان، تالدىقورعاننان كەلگەن قوناقتار بار، باسقاداي شاقىرىلعان ادامدار بار جيىنى 2 مىڭداي ادام الماتىدان 100 شاقىرىمداي جەردە ورنالاسقان الماتى-تالدىقورعان داڭعىل جولىنا جاقىن كىشىرەك توبەگە جينالدى. وسى جەردە «كەرەي بابا» رۋحىنا ارنالعان ادەمى ەسكەرتكىشتىڭ اشىلۋ سالتاناتى ءوتتى. بۇل ەسكەرتكىشتى جاساۋعا ارنالعان شاماسى 30 مىڭداي اقش دوللارىنا تەڭ قارجىنى اۋىلدا تۇراتىن 20 كاسىپكەر ازامات ءوز قالتالارىنان شىعارىپ ىستەتكەن ەكەن. بۇلاردىڭ ءبارى كەرەيلەر ەمەس ىشىندە جالايىرلار دا بار دەگەندى ەستىپ ناعىز تۋىستىق، بەرەكە بىرلىك دەگەن وسى شىعار دەپ وي تۇيگەن ەدىك. تالاي جەردە وسىنداي ەسكەرتكىشتەردى كورىپ جۇرسەك تە بيىكتىگى 2 مەتردەي جىلتىر قوڭىر مرامور تاستان سومدالعان ەسكەرتكىش ادەمىلىگىمەن جانە اسەم تۇرپاتىمەن كوزگە بىردەن تۇسىەدى. ەسكەركىشتىڭ باس جاعىنا «كەرەي بابا رۋحىنا» ارنالادى دەپ جازىلىپتى، ودان ءسال تومەن «قازاق بولساڭ كەرەي بول، التى الاشقا مەرەي بول» دەگەن تولە ءبيدىڭ ءسوزى جازىلىپتى، ودان ءسال تومەندە: كەرەيدىڭ ۇرانى– وشىباي دەپ ال تاڭباسى: X [][] دەپ جازىلىپتى دا ەسكەرتكىشتىڭ استىڭعى بولىمىندە:
الاشتىڭ قىرانى ەدىڭ
قازاقتىڭ ۇرانى ەدىڭ
ەلىم دەپ ەر بابا
كيە تۇتار كەرەي ەلىڭ –دەپ جازىلىپتى.
ەسكەركىشتىڭ اشىلۋ سالتاناتىنان كەيىن كەرەي بابا رۋحىنا ارناپ ۇرپاقتارى جاساپ وتىرعان بۇل ءىس شاراعا كەلگەن قوناقتار تاراپىنان قۇتتىقتاۋ سوزدەر سويلەندى، كونتسەرتتىك باعدارلاما ءجۇرىلدى. ءبىز ءوز تاراپىمىزدان ەر-جانىبەك قورى اتىنان قۇتتىقتاپ، ءسوز سويلەپ، استى ۇيىمداستىرۋشىلارعا اقشالاي سىيلىق بەردىك. تۇسكى استان سوڭ بالۋان كۇرەسى، جۇيرىك ات بايگەسى ءوتىپ، وندا ەلدىڭ الدى بولعان بالۋاندارعا جانە جۇيرىك ات يەلەرىنە سىيعا اۆتوكولىكتەر تارتۋ ەتىلدى. وسىلاي «كەرەي بابا» اسىنا جينالعان حالىق كوپشىلىك ءبىر جاقسى دەم الىپ كوڭىلدى كۇندى وتكىزگەن بولاتىن. ارقاشان دا «كەرەي اتا-بابا» ارۋاعى بارشامىزدى قولداپ ءجۇرسىن ايتىپ بىزدە الماتىعا قاراي جول تارتتىق. سول يگى ءىس-شارانىڭ جالعاسى بولىپ وتكەن جىلى كەرەيدەن شىققان اتاقتى ەر-جانىبەك باتىردىڭ 300 جىلدىعى قازاق ەلىندە جانە قازاقتار تۇراتىن شەتەلدەردە كەڭىنەن اتاپ ءوتىلدى. بيىلعى جىلى اباق كەرەيدەن شىققان تاعى ءبىر ايگىلى تۇلعا باتىر زۋقا قاجىنىڭ تۋعانىنا 150 جىل تولۋىن كەڭ كولەمدە اتاپ وتۋگە دايىندىق جۇمىستارى باستالىپ كەتتى.

«ەر-جانىبەك» حالىقارالىق قوعامدىق قورىنىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى، عىلىم دوكتورى دوسان بايمولدا