التاي تاۋىنىڭ تەرىسكەي بەتى – قوبدا وڭىرىنە 1751 جىلداردان قونىس تەۋىپ [1, 1860 جىلداردان قوماقتى كوزگە ءتۇسىپ، ونان اكىمشىلىك-اۋداندىق بىرلىككە دە-فاكت جانە دە-يۋرە  نەگىزىندە قازاقتاردىڭ ۇلتتىق دەربەس ايماق قۇرۋ ماقساتى وڭاي ەمەس الدە نەشە ءداۋىر، ۇرپاقتىڭ اقىل-وي، كۇش–قۋاتىنىڭ ارقاسىندا ىسكە اسقانى بەلگىلى.  برۋننەرت ي.س جانە گاگالستروم ۆ.ۆ-لەردىڭ كورسەتۋىنشە 1910 جىلى قوبدا ولكەسىنىڭ قۇرىلىمى تومەندەگىدەي بولىپتى [2. وندا قوبدا اكىمشىلىگى نەمەسە قوبدا حەبەي-ءامبىسىنىڭ باسقارۋىندا جەكە قازاق جەرى كىرگەنى  تولىق ايتىلعانى وسى كۇنگى بايان-ولگي، قوبدا ايماعىنىڭ قازاقتارى مەكەن ەتىپ وتىرعان وڭىرلەر ەدى. بۇل ولكەنىڭ قازاقتارى 1905-1911 جىلدارى قوبدا حەبەي-ءامبىسىنىڭ باسقارۋىندا، ال، 1911 جىلى سىرتقى موڭعوليا تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعاندا، قازاقتار دا جاڭا مەملەكەتتىڭ شاڭىراعىن بىرگە كوتەرىسىپ، ونىڭ قۇرامداس بولىگىنە اينالدى [3.

التاي تاۋىنىڭ تەرىسەي بەتىندەگى كەڭىستىكتە تابان تىرەگەن قازاقتار ەتنوبيو، ەتنومادەني، قوعامدىق دامۋدا كەڭىستىك پەن ۋاقىت بەلگىلەرىنىڭ تابيعي بىرلىگىندە – قازاق ەتنيكالىق توبى كەلبەتىندە تاريح ساحاناسىنا  شىعۋى XIX عاسىردىڭ بەل ورتاسى دەۋگە بولادى.

مونگولياداعى  قازاقتارىنىڭ رۋ-تايپالىق قۇرىلىمى

1.1 جانتەكەي-بۇل ولكەدە ءشۇيىنشالى، ءCۇيىنباي، Cۇيىندىكتەن تاراعان اتالار ۇرپاعى مەكەندەپ، ءوسىپ وربىگەن ەڭ كەڭ تاراعان رۋ. ءوز ىشىنەن 17 بۋىنعا  بولىنە اتالعان اعايىندارعا ۇلاستى.

1.2. شەرۋشى-قۇرمان، شاپپاس، وجىق /ارزىعۇل، ورازعۇل، ەسەن، دورجى، ءتول، تۇعىل/, باقات /ارىققۇل، كوبەگەن، وڭباي/, ابىلساپاق، جايىقباي، بايگەلدى، جانگەلدى، سۇيىندىك، تولەك، ۇزىنمىلتىق قاتارلى 18 بۋىن قالىپتاسقانى بايقالادى.

1.3. مولقى-ماشان، قۇل، قايىپ، قوشاق دەگەن ءتورت اتا ۇرپاعى بار.

1.4.يتەلى-اقباقتى، اقمەرگەن، كۇيىك، بەسشال، تىنىبەك، داۋلەت دەگەن بولىكتەرگە جىكتەلە قالىپتاسقان،

1.5.شۇبارايعىر – شوتپان، مۇرات، توعىزاق، قابىل، بالتا، جۇزىك بۋىندارىنا;

1.6.جادىك – ­يتەمگەن، مۇڭال، جانات، مالىك دەلىنىپ ۇلكەن رۋ اتىمەن دە كەنەن، بايعارا، قۇلانباي، بايان ت.ب. اتالار اتىمەن دە اتالادى.

1.7.قاراقاس-بايىم، قوسىم، نازاردان تاراعان ۇرپاقتارى;

1.8.سارىباس- ءوز ىشىنەن اتاعا بولىنگەنمەن جالپىلاي  اتالادى،

1.9.مەركىت-قۇلسارىدان اۋلەتتەر از ساندى تاراعان.

1.10.جاستابان- قوجاكەلدى اتاسىنىڭ ۇرپاقتارى از ساندى بار.

1.11.شيمويىن رۋىنان از اۋىل بار.

1.12.كونساداق  موڭعوليادا جوق.

1.13.قۇلتايبولاتتار ءوز اتىمەن اتالادى. سانى از تاراعان.

ءىى.ۋاق – موڭعوليادا تاراعان قازاق رۋىنىڭ ءبىرى. ۋاقتىڭ شوعا، وتەن، شاقاي، ساماي، سارىسىنان تاراعان ۇرپاقتارى;

ءىىى.ارعىننان موڭعوليادا از اۋىل بار.

ءىV.نايماننىڭ قاراكەرەي، سارىمىرزا، جۇركمەنباي، جاربولدى، ءتورتۋىل، اتالارىنىڭ ۇرپاقتارى جالپى سانى 400-دەي وت باسى;

V.تورە- نەگىزىنەن سامەن ۇرپاقتارى. بۇل ولكەدە قوجامجار [اجەكە]- باستاعان تورەلەر كەلىپ، ولاردىڭ ۇرپاعىنان ءوسىپ ونگەن.

ءVى.قوجا-قازاققا ءدىن تاراتۋعا كەلگەن اراب /سارىقوجا/-تان تاراعان.

ءVىى.نوعاي-تاتار، وزبەكتەن كەرەيگە ءدىن تاراتۋعا كەلگەن ۇرپاعى;

ءVىىى.وزبەك- ءدىن تاراتۋعا كەلگەن ادامدار ۇرپاقتارىنان;

ءىX.ۇيعىر-حح-عاسىردا كاسىپكەرلىكپەن كەلگەندەردىڭ ۇرپاعى;

X.دۇنگەن-سارىسۇمبەدەن كەلگەن ەكى وت باسىنان وربىگەن.

مونعولياداعى قازاقتار انتروپولوگياسى. مونعولياداعى قازاقتار انتروپولوگيالىق cيپاتتاماcى جاعىناندا انا جۇرتتاعى اعايىندارىمەن بىردەي بولۋى ولاردىڭ ءبىر تەكتىلىگىنىڭ بۇلجىماc دالەلى ەكەنى ايقىن. 1993 جىلدىڭ مامىرىندا تانىمال انتروپولوگ و.سماعۇلۇلىنىڭ جەتەكشىلىگىمەن بايان-ولگي  قازاقتارى اراcىندا جۇرگىزگەن انتروپولوگيالىق زەرتتەۋ ءۇش ءتۇرلى باعىتتا-cوماتولوگيا، ودونتولوگيا، دەرماتولوگيا بويىنشا ولاردىڭ انتروپولوگيالىق ەرەكشەلىك سيپاتتارىنا العاش عىلىمي نەگىزدە انىقتادى. زەرتتەۋ ناتيجەلەرى «موڭعول التاي ايماعىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان قانداستارىمىز وزدەرىنىڭ جالپى مورفولوگيالىق فەنوبەينەسى جاعىنان اتامەكەندەگى قازاقتارمەن انتروپولوگيالىق تۇتاستىعىن ساقتاپ قالعانى سونداي، بۇلاردى تەك ارالاس تۋرانويد راسانىڭ قازاقستاندىق ۆاريانتىنىڭ ءبىرتۇتاس وكىلى دەپ ساناي الامىز  [4.

6.مونعولياداعى قازاقتاردىڭ دەموگرافياسى. 1905 جىلى بۇل ولكەدەگى قازاقتاردىڭ ادام سانى 1370 ءتۇتىن بولدى. قازاقتاردىڭ ادام سانى تۋرالى كەيبىر دەرەكتەردە قازاق اۋداننىڭ شاڭىراق سانى 3834, ادام سانى 18699 بۇدان ەرلەر 7690, ايەلدەر 9733, مولدا 1276 دەلىنگەن. قوبدا ايماعىنا قاراستى بولعان 1938 جىلدارى  بۇل  ايماقتىڭ، بارلىق ادام سانىنىڭ 33%  نەمەسە  21000  قازاق ادام،  4300 ءتۇتىن 3 اۋدان، 9 سۇمىن ء/ۇشىنشى دارەجەلى اكىمشىلىك بىرلىك/, 74 باق ء/تورتىنشى دارەجەلى اكىمشىلىك بىرلىگى/-قا ءبولىندى.1939 جىلى قازاقتىڭ بارلىق سانى 24956 ادام بولعانى بايقالادى.

بايان-ولگي ايماعى قۇرىلعان 1940 جىلى ايماقتىق اكىمشىلىك بىرلىگى 10 سۇمىن، 71 باق، 8000 شاڭىراق  33300 ادامنان قۇرالعان ەدى. بۇل كەزدە ايماقتىڭ بارلىق ادام سانىنىڭ 78% نەمەسە 22788-ءى قازاق ادام بولعان. ادام ساناعىنىڭ 1963 جىلعى مالىمدەمەتىنە قاراعاندا  47,7 مىڭ  قازاق /ەرلەر ­ 24,1 مىڭ ايەلدەر­23,6 مىڭ/, ەلدەگى  ادام سانىنىڭ 4,7%-ءى قازاقتار يەلەنگەن. موڭعوليادا 1965 جىلى جۇرگىزىلگەن حالىق ساناعى بويىنشا ەل كولەمىندە 36700, نەمەسە، بارلىق جان سانىنىڭ 4,3% قازاقتار ەكەندىگى بەلگىلەندى. 1969 جىلعا دەيىن قازاقتار قارقىنمەن ءوسىپ ەلدەگى ادام سانىنىڭ 5,2%-ءىن يەلەنەدى، سانى 62,8 مىڭ /ەرلەر 31,8 مىڭ، ايەلدەر 31 مىڭ/ قازاق بولعان ەدى. /100/ 1979 جىلعى ادام ساناعى بويىنشا قازاقتار 84,3 مىڭ /ەرلەر 42,8 مىڭ، ايەلدەر 41,5 مىڭ/  بولسا، 10 جىلدان كەيىن 1989 جىلى قازاقتار سانى 120506 جەتىپ (ەرلەر 61144, ايەلدەر 59362)  موڭعوليانىڭ بارلىق ادام سانىنىڭ  5,9%-ءىن يەلەندى . ولاردىڭ 82750-ى بايان-ولگي ايماعىندا بولسا، باسقا 17 ايماق 3 قالادا 37756 قازاق (قازاقتاردىڭ 31,3%-ءى) تۇردى. كەيىنگى كەزدەردە قازاق تۇرعىندارىنىڭ ءوسىمى كەمي تۇسكەن. قازاقتاردىڭ نەگىزگى بولىگى مەكەندەيتىن بايان-ولگي ايماعىنىڭ تۇرعىندارىنىڭ دەموگرافيالىق جاعدايىنا ساراپتاما جاساۋ ولاردىڭ جاڭاشا قالىپتاسۋى مەن دەموگرافيالىق كوپتەگەن ماسەلەلەرىنە جاۋاپ بەرەدى.

1989-2013  جىلدار ارالىعىندا موڭعولياداعى قازاقتاردىڭ دەموگرافيالىق كورسەتكىشتەرى وتە كوپ وزگەرىستەرگە دۋشار بولدى. موڭعوليانىڭ 2012 جىلعى حالىق ساناعى مالىمەتتەرى بويىنشا، ەلدەگى بارلىق قازاقتاردىڭ سانى 101526 (3,86%) ادام بولدى. ولار مونعوليانىڭ 21 ايماق 3 قالاسىندا 140-سۇمىندا سونىڭ ىشىندە 90-نەن ارتا پايىزدان استامى باتىس موڭعوليادا، ال بايان-ولگي ايماعىنىڭ 90 پايىزىن يەلەنەدى.

التاي تاۋىنىڭ تەرىسكەي بەتىن مەكەندەگەن قازاقتاردىڭ تاريحى

1771-1921 جىلدار. قازاقتاردىڭ ءبىر بولىگى ءXVىىى عاسىردىڭ باس شەنىنەن باستاپ التاي تاۋىنىڭ تەرىسكەي بەتىنە قونىستانادى. قازاقتار ىشىندە رۋلىق-اكىمشىلىك جۇيە ساقتالىپ، جانتەكەي، شەرۋشى، قاراقاس رۋ بولىمدەرى ءوز رۋباسىلارى ­ ۇكىرداي، امبىلار بيلىك ەتىپ، قازاقتاردىڭ ءبىرتۇتاس اكىمشىلىك جۇيەسىن قۇرادى. 1905 جىلى التاي ايماعى قۇرىلعان سوڭ التاي تاۋىنىڭ كۇنگەي، تەرىسكەي بەتىندەگى قازاقتاردى وعان باعىناتىن بولعان. قوبدا بەتىندەگى قازاقتار سول جىلداردا ءبىرشاما ۋاقىت بەرەكەلى ءومىر ءسۇردى. سول ءداۋىردى ءۇ. اقىت قاجى «الشاڭداپ ازعانتاي جىل كەڭدىك كورگەن”، ء“بىر-ءبىر ءۇي ­ ءبىر-ءبىر اۋىل بولىپ”، «تولىقسىپ باق داۋلەتكە تولدى” ، – دەپ   سيپاتتاپ، بۇدان كەيىن حالىقتىڭ بەيبىت ءومىرى بۇزىلعانىن ايتادى.  التاي، قوبدا وڭىرىندەگى حالىقارالىق شيىنەلىستى جاعداي ءبىرشاما سايابىرلاعان شاقتا قوبدا قازاقتارى “جالاما ايداعان” دەگەن اۋىر وقيعاعا دۋشار بولادى. 1913 جىلى شىلدەدە قوبدا قازاقتارىنىڭ وكىلدەرى جاۆزاندامبا ­ بوعدا حانعا حات جولداپ، سىرتقى موڭعوليا قۇرامىنا كىرۋگە دايىن ەكەنىن ءبىلدىردى . وعان سىرتقى موڭعوليا رەسەي ىقپالىندا  بولۋى اسەر  ەتتى. سونىمەن قاتار، 1914  جىلعى قىركۇيەكتىڭ 8-ىنەن 1915 جىلعى ماۋسىمنىڭ 7-سىنە دەيىنگى رەسەي، قىتاي مەملەكەتى، سىرتقى موڭعوليا اراسىنداعى كەلىسسوزدە، موڭعولدار تاراپىنان كىرگىزگەن جوبادا «…قازاق… قاتارلى جەرلەر موڭعوليا شەكاراسىنا سيىسادى”  -  دەگەندى بەلگىلەپ كىرگىزەدى. ءسويتىپ، 1911-1921 جىلدار ارالىعىندا قوبدا بەتىندەگى قازاقتار بەيتاراپ قالىپ، ءىس جۇزىندە ءوزىن-ءوزى بيلەدى. اسا اۋمالى توكپەلى  وسى داۋىردە  قازاق اتقا مىنەرلەرى ءاربىر وقيعاعا كوزتىگىپ وزىنشە قورىتىندى جاساپ، ۇلتتىق، رۋلىق بيلىكتەن ايىرىلماۋعا تىرىستى.

2.1921-1940 جىلدار. قازاقتار قوبدا بەتىنە ءوتىپ قونىستانعاننان كەيىنگى 100-گە تارتا جىل ءوتىپ، بۇل ولكەگە بەكەم تابان تىرەگەن مەزگىلدە قىزىل توڭكەرىس الاساپىرانى كەلىپ جەتتى.1921 جىلى موڭعوليانىڭ باتىسىنا اقتار اسكەرى كەلسە، سوڭىنان قىزىلدار قۋا كەلىپ قاقتىعىستار باستالدى. قوبدا قازاقتارى بۇل وقيعاعا باسىنان اياعىنا دەيىن بەل ورتاسىندا ءجۇرىپ قاتىستى. بۇل وقيعاعا قازاقتار بەلسەندى قاتىسۋ ناتيجەسىندە وزدەرى مەكەندەپ وتىرعان جەرلەردە ءىرى اسكەري قاقتىعىستىڭ تەز اياقتالىپ، ەل تىنىشتىق الىپ، بەيبىت ءومىر ورنالۋىنا وزىندىك ۇلەسىنقوستى.

1921 جىلى سىرتقى موڭعوليادا جاڭا وكىمەت قۇرىلىپ، اقتار مەن گوميندان اسكەرىنەن تازارتىلدى. وسى كەزدە قوبدا قازاقتارى شەرۋشى، بوتاعارا، قوشاق دەگەن ءۇش حوشۋىننان  قۇرىلىپ،  قازاق تنيكالىق توبىنىڭ ارقاۋى بولدى.1924 جىلى موڭوليانىڭ تۇڭعىش اتا زاڭىن قابىلداپ، بارلىق ازاماتتار ۇلتىنا، دىنىنە، جىنىسىنا قاراماي بارلىعى ءسوز سويلەۋگە، باسپاسوزگە حابارلاۋعا، وقىپ ءبىلىم الۋعا، وداق قۇرۋعا، جيىلىس جاساۋعا، 18 جاسقا تولعان، ەڭبەگىمەن كۇن كورۋشى سايلاۋعا، سايلانۋعا تولىق قۇقىقتى دەپ كورسەتتى. 1928 جىلى اقبالشىقتا قازاق مەكتەبى اشىلۋى ىلگەرىلەۋشىلىك شارا بولدى. حالىقتى ەكى جىككە ءبولىپ، قاناۋشى دەلىنگەندەردىڭ قۇقىعىڭ شەكتەپ، قانالعان دەگەندەرگە تەڭدىك بەرىلدى دەپ ولاردىڭ اراسىندا جاساندى شينەلىستى ورىستەتتى.1928 جىلدان باستاپ قازاقتار اراسىنان ادامدار ۇستالا باستادى دا، بۇل ءۇردىس 1949 جىلعا دەيىن جالعاستى. وعان رۋ باسى، باي، موللا، بي، زيالىلار، وكىمەت بەلسەندىلەرى ت. ب. قامتىلىپ، قازاققا تىم قاتال تيىسكەنىن سوڭعى كەزدە زەرتتەۋ جاساعان موڭعول عالىمدارى دا مويىنداپ وتىر.

1930 جىلى محر-دىڭ تەرريتوريالىق جاڭا اكىمشىلىك ءبولىسى تۋرالى  زاڭ بەكىتىلدى. قازاقتىڭ شەرۋشى، بوتاعارا، شۇبارايعىر، قوشاق، بايقادام حوشۋىنىن 3-كە ءبولىپ، شەرۋشى حوشۋىنىن باقات، قۇرمان، ساڭىراۋ; شۇبارايعىر حوشۋىنىن­ بوتاعارا، شۇبارايعىر، قوشاق سۇمىنى قۇرىلىپ، بايقادام حوشۋىنى سۇمىنسىز حورين بولدى. محرپ وك-ءى باسقارمالارى قازاق ۇلتتىق ماسەلەسىن 1938 جىلى ەكى قايتا سارالادى. وندا جەرگىلىكتى اكىمشىلىك ورناتۋ، ءوندىرىس، ساۋدا ورنىن قۇرۋ، حالىقتىڭ تۇرمىسى مەن مادەنيەتىن ارتتىرۋعا ارنالعان شارالار بەلگىلگەنىمەن ناقتى ناتيجەگە جەتپەدى. 1938 جىلدان قازاقتىڭ اكىمشىلىگىن رۋ اتىمەن ەمەس جەر-سۋ اتىمەن اتاۋعا شەشىم شىقتى. قازاقتار حۋجيرت، تساگاانگول، دەلۇۇن، تولبو، ۋلاانحۋس، تساگااننۋر، باياننۋر، ساگساي ت. ب. جەر-سۋ اتىمەن اتالعان اكىمشىلىك بىرلىكتەرگە ءبولىندى. بۇل قازاقتىڭ قانداستىق-رۋلىق بىرلىگىن ىدىراتىپ، ۇلتتىق سەزىم، ۇلتتىق سالت-داستۇرلەر، ۇلتتىق مىنەزىنە كەرى اسەر ەتىپ، ماڭگۇرتتەر كوبەيىپ، سوراقى جات كورىنىستەر بوي كورسەتۋدىڭ باسى بولدى.

قازاق ۇلتتىق ايماعىنىڭ قۇرىلۋى. قانداي ءبىر مەملەكەتتىڭ قۇرامىنداعى ۇلت، ەتنوس، ەتنوستىق توپتىڭ ۇلتتىق قۇقىعى، مۇددەسىن قاستەرلەۋ، ساقتاۋى سول مەملەكەتتىڭ قوعامدىق-شارۋاشىلىق دامىسى، دەموكراتيالىق دەڭگەيى، ادام قۇقىعى، پىكىر الۋاندىعى جاعدايىنا كوپ جاعىنان قاتىستى بولىپ كەلەدى. قازىرگى زاماندا وركەنيەتتى ەلدە جەكە ادام، ازاماتتىڭ ازاتتىعىن، ەركىندىگىن، باس بوستاندىعىن قاستەرلەۋ جاي ءبىر قالىپتى داستۇرگە اينالعان. ۇلتتاردىڭ ەرەكشەلىگى، ءومىر كەشۋ ءداستۇرى، ءتىلى، مادەنيەتىن ساقتاپ، قاجەتىنە اسىرۋدى قامتاماسىز ەتۋدە سول مەملەكەت حالىقارالىق دەڭگەيدە قابىلدانعان قۇقىقتىق-زاڭدىق نەگىزدە ناقتى دۇرىس ساياسات جۇرگىزۋ قاجەتتىگىن تۋدىرادى. مەملەكەتتەردە ۇلت ماسەلەسىن شەشۋدىڭ  شاعىن ساندى باسقا ۇلت وكىلدەرىنىڭ ۇلتتىق بوستاندىعىن زاڭ اۋماعىندا شەشىپ، شارۋاشىلىق، مادەنيەت، شەتەل قاتىناسى، كوشى-قون ماسەلەسىندە ەستە ۇستاۋ قاجەت بولادى. ونى زاڭدىق جانە ساياسي جاعىنان ىسكە اسىرۋ ءۇشىن ءاربىر ەل وزىنە سايكەس باعىت تاڭداپ الۋعا تۋرا كەلەدى.

موڭعوليانىڭ باتىس ولكەسىندەگى قازاقتاردىڭ قوعامدىق ءومىرىنىڭ دامىسىن قامتاماسىز ەتۋ، ەكونوميكالىق، ماتەريالدىق نەگىزىن قالاۋ ءۇشىن ولار شوعىرلانعان ولكەدە قازاقتىڭ ۇلتتىق، اكىمشىلىك-تەرريتوريالىق بىرلىگىن قۇرۋ ماسەلەسى ومىردەن تۋىندادى.  ءسويتىپ، محر-سىنىڭ ءVىىى قۇرىلتايىنان  ەلدەگى قازاقتاردىڭ تالاپ تىلەگىن ورىندى قابىلداپ، ولاردىڭ ساياسي، ەكونوميكالىق جاعدايى تولىقتانعانىن نازارعا الا وتىرىپ، قازاقتىڭ اۆتونوميالى جەكە دارا ايماعىن قۇرۋ تۋرالى تاريحي ماڭىزدى شەشىم قابىلدادى. 1940 جىلى ماۋسىمنىڭ 25-ىندە محر-سىنىڭ كىشى قۇرىلتايىنىڭ باسقارمالارىنىڭ قازاق ايماعىن قۇرۋ تۋرالى جارلىعى قابىلدانىپ، بۇل ەلدىڭ ەرەكشەلىگىنە ساي قازاقتاردىڭ ءوزىن-ءوزى بيلەۋ قۇقىعىن ۇلتتىق اكىمشىلىك-تەرريتوريالىق بىرلىك رەتىندە ماقۇلداپ، قازاقتاردىڭ تالاپ-تىلەگىن ورىنداپ ىسكە اسىردى. بايان-ولگي قازاق ۇلتتىق دەربەس ايماعى قۇرىلۋى موڭعوليانىڭ ۇلت ساياساتىنداعى يگى قادامى بولىپ ەسەپتەلۋمەن بىرگە قازاقتاردىڭ شارۋاشىلىعى مەن مادەنيەتى ىلگەرىلەپ، رۋحاني دامۋىندا شەشۋشى ءرول اتقاردى.

1940-1950 جىلدارى قازاق ايماعى دارا شاڭىراق كوتەرىپ، اكىمشىلىك-تەرريتوريالىق جانە باسقارۋ جۇيەسى قالىپتاستى. بۇل ون جىلدىقتا حالىقتى ساۋاتتاندىرۋ، دەنساۋلىق ساقتاۋ، مەكتەپ پەن مادەنيەت وشاقتارىن قۇرۋ سالالارىندا يگى قادامدار جاسالىندى. ۇلتتىق كلۋب قۇرىلىپ، بارلىق سۇمىنداردا باستاۋىش مەكتەپ، ولگي قالسىندا 7 جىلدىق مەكتەپ اشىلدى. قازاق تىلىندەگى “جاڭا ءومىر” گازەتى باسىلىپ شىعا باستاۋى رۋحاني ومىردەگى يگى قادام بولدى. كاسىپتىڭ باستى كوزى مال شارۋاشىلىعى بولىپ قالا بەردى. ەگىنشىلىككە جاڭا قادام جاسالىپ، ءجۇن جۋ مەكەمەلەرى ىستەدى.قازاقتار 2-ءشى دۇنيەجۇزلىك سوعىستىڭ اۋىرتپالىعىن كورە وتىرىپ، كەڭەس وداعىنا ەل حالقى مەن بىرگە  كوپ كومەك كورسەتتى.

1950-1960 جىلدارى قازاق ايماعىندا ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى تولىق قالىپتاسىپ، العاشقى ونجىلدىق تۇلەكتەرى مەكتەپ ءبىتىردى. ۇلتتىق جوعارى ماماندى زيالىلار  ۋنيۆەرسيتەتتەر ءبىتىرىپ، پوچتا، تەلوفون قاتىناسى جۇيەگە كەلىپ، ەلەكتر ستانتسياسى سالىندى. قازاق مۋزىكالى دراما تەاترى قۇرىلىپ، ادەبي “جاڭا تالاپ” جۋرنالى شىعۋى رۋحاني ومىردەگى ەڭ ءىرى تابىس بولدى. اۋىل شارۋاشىلىعى بىرلەستىكتەندىرىلدى /كوللەكتيۆيزاتسيا/. ولگي قالشىققا اينالىپ، وسە ءتۇستى. اۋرۋحانا، كلۋب، مەكتەپتەر سالىندى. ۇلتتىق ماماندار بارلىق سال بويىنشا دايىندالىپ، قازاق جاستارى شەت ەلدەرگە وقۋعا اتتاندى.

1960-1970 جىلدارى قازاق ايماعىندا مال شارۋاشىلىعىن دامىتۋ مەن قۇرىلىس، جول سالۋ، ساۋدا، بايلانىس جۇيەسى ءبىرشاما ىلگەرلەدى. ولگي قالاسىندا ءىرى قۇرىلىستار سالىندى. قازاق ونەرىمەن مادەنيەتىنىڭ ون كۇندىگى استانادا ءوتىپ، قازاق حالقىنىڭ مادەنيەتى، جەتىستىكتەرىن تاماشالاتتى. 1970-1980 جىلدارى قازاق ايماعىندا ەكونوميكا، ءبىلىم بەرۋ، دەنساۋلىق، مادەنيەت، ونەر، ادەبيەت سياقتى بارلىق سالالاردا بارىنشا قارقىندى دامىدى.

    1970-1980 جىلدارى قازاق ايماعىندا ەكونوميكا، ءبىلىم بەرۋ، مادەنيەت، ونەر، ادەبيەت سياقتى بارلىق سالالاردا بارىنشا قارقىندى دامىدى. محرپ-نىڭ بايان-ولگي ايماقتىق XV كونفەرەنتسياسى 1976 جىلعى 5-ءشى ايدا بولىپ پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسىنا ل. حۇرلەە دەگەن موڭعول ادام سايلانادى. ول قازاقتىڭ سالت-ءداستۇرى  بايىرعى قالپىندا ەكەن دەپ قازاق كيىز ءۇيىنىڭ ويۋ-سىزۋىن قۇرتۋ، قازاقتارعا موڭعول كيىمىن كيگىزۋ، قازاقستان باسپاسىن تاپسىرىپ وقۋدى  ازايتۋ، قازاق ءتىلى، مادەنيەتىن جويۋعا باعىتتالعان ىستەر جاساپ، “ەسكى سالت ءداستۇردى جويىپ”، ولكەدە تەاتر، مەكتەپ موڭعول تىلىندە بولۋ، ەرەسەكتەرگە موڭعول ءتىلىن ۇيىرەتەتىن كۋرس اشۋ، بايان- ولگي ايماعىنىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىگى دەگەندى ەسكە الماڭدار دەگەن ماسەلەلەر  شىعارادى. محرپ وك-ءى بايان-ولگي ايماعىندا “ينتەرناتسيوناليستىك تاربيەگە ءمان بەرىلمەگەن باسپا، راديو، كونتسەرت، مۋزەي سياقتىلاردى موڭعولشا ويناۋ، جازۋ ءىسى از ەكەن، بايان-ولگيلىكتەر ورتالىق /موڭعول/ باسپالاردى ناشار پايدالانىپ، ورتالىق راديونى از تىڭدايدى ەكەن. م. د. تەاتر تەك 12 پەسا / قازاق تىلىندە/ ويناپتى” ت.ب. ءمىن تاعادى. محرپ وك-ءنىڭ ساياسي بيۋروسىنىڭ “ينتەرناتسيونالدىق پارمەندەندىرۋ” تۋرالى 149-شى قاۋلىسى وسى ەلدەگى قازاقتاردى  “ۇلت رەتىندە جويۋعا باعىتتالعان اسا قاۋىپتى ساياسات ەدى” دەپ جازادى، تاريحشى، ءارى سول كەزدەگى ايماق اكىمى ا.ساراي [5.

1980-1990 جىلدارى قازاق ايماعىندا ەكونوميكا، ءبىلىم مەن مادەنيەت  ىلگەرلەپ، ولگي قالاسى جاڭا قۇرىلىس ۇيلەرىمەن  تولىعىپ، كورشىلەس ەلدەردىڭ شەكارالاس ولكەلەرىمەن قارىم-قاتىناس جاسالىنا باستادى.

1990-2012 جىلدارى قازاق ايماعىندا كوپ پارتيالىق قۇرىلىم ورناپ، دەموكراتياعا كوشتى. 1990 جىلداردان موڭعولياداعى قازاقتار ەلدىڭ ساياسي، ەكونوميكا، مادەني ومىرىندەگى دەموكراتيالىق وزگەرىستەرگە اتسالىستى. اسىرەسە، 1991 جىلعى قاراشادان 1992 جىلعى اقپان ايى اراسىندا قارالعان موڭعوليانىڭ جاڭا اتا زاڭىن تالقىلاۋ كەزىندە قازاق وكىلدەرى قازاقتىڭ ۇلتتىق قۇقىعى ماسەلەسىنە اتا زاڭدا لايىقتى  ماڭىز بەرىلمەگەنىن  سىناپ، سونداي باپ كىرگىزۋدى تالاپ ەتسە دە، قازاقتاردىڭ ءوزىن-ءوزى باسقارۋ قۇقىعى تۋرالى دەموكراتيالىق پرينتسيپتەر كورىنىس تاپپاي قالا بەردى. اۋىل شارۋاشىلىعى جەكەشەندىرىلىپ، وندىرىستەر ساتىلىپ نارىقتىق قاتىناسقا ءتۇستى. ءبىلىم بەرۋ، مادەنيەت، ونەر مەن ادەبيەت بارىسى تۇيىققا تىرەلدى. بىراق، قازاقتىڭ تىرشىلىككە، ءسان-سالتاناتتى ومىرگە دەگەن قۇلشىنىسى، قايراتى تولاستاماي، كۇدىكتى ءۇمىت جەڭىپ، بولاشاققا سەنىمى ارتا تۇسۋدە. موڭعوليادا ءالى دە از ەمەس قازاقتار بايىرعى مەكەنىندە بارلىق ۇلت وكىلدەرىمەن ءبىر كىسىنىڭ بالاسىنداي، ءبىر قولدىڭ سالاسىنداي، بەيبىت تىنىش ءومىر كەشىپ، سانالىق پەن پاراساتتىلىق كورسەتۋدە. ولار تۋعان ەلىنىڭ يگىلىگىنە كىزمەت ەتۋمەن قاتار، ۇلتتىق ءتىل مەن مادەنيەتتى تۇلەتۋگە، قازاقستان مەن رۋحاني-مادەني بايلانىستاردى ونان ارى جاقسارتۋعا اتسالىسۋدا.

موڭعوليا مەملەكەتى، ۇكىمەتى تاراپىنان ەلدىڭ تاۋەلسىزدىگى، قوعامدىق-ەكونوميكالىق، مادەني قۇرىلىسىنا  مۇنداعى قازاقتار ۇلكەن ۇلەس قوسقانىن بىلەدى، ءارى جوعارى باعالاپ كەلگەنىن دە، ايتىپ ءوتۋ كەرەك. مەملەكەت، ۇكىمەت، پارتيانىڭ باسشى ورگاندارىندا دا قازاقتار قىزمەت اتقارىپ، ەڭبەك ەتىپ، ءبىلىم مەن كۇش قايراتىن جۇمسادى. مەملەكەت پەن وكىمەت تاراپىنان رەسپۋبليكانىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن حالىق شارۋاشىلىعىن قۇرۋداعى قازاق ۇلت وكىلدەرىنىڭ ەڭبەگىن جوعارى باعالادى [7.

قازىردە مونعولياداعى قازاقتار ساياسي بەدەلدى حالىق رەتىندە  موڭعوليا مەملەكەتى ءومىرىنىڭ بارلىق سالاسىنا  بار كۇش-قۋاتىن ارناپ، ايانباي ەڭبەك ەتىپ جاتىر. مونعول حالىق ۇلى حۋرالىنىڭ مۇشەلەرى ا.باكەي، ا.تىلەيحان، ۆيتسە-مينيستر ح.ەرجان مەملەكەت پەن ۇكىمەتتەگى قازاق وكىلدەرى بولىپ سانالادى. مونعوليا قازاقتارىنىڭ ىشىنەن  تۋىپ شىققان كورنەكتى ءدىني قايراتكەر، يسلام الەمىنە موڭعوليانى تانىتقان، دارىندى ديپلومات، 1990 جىلدان حالىق ۇلى حۋرالىنىڭ دەپۋتاتى، مەملەكەتتىك كىشى قۇرىلتاي مۇشەسى مەن مۇق مۇشەسىنە سايلانىپ، 1992 جىلى مونعوليانىڭ دەموكراتيالىق العاشقى اتا  زاڭىن قابىلداۋعا، قازاق ەتنيكالىق توبىنىڭ مۇددەسىن قورعاۋعا تىكەلەي اتسالىسقان ساياساتكەر، موڭعوليا مۇسىلماندار وداعىنىڭ توراعاسى سايران قاجى قادىرۇلى جانە مونعوليا قازاقتارى اراسىنان موڭعولدىڭ تۇراقتى پارلامەنتى، مەملەكەتتىك ۇلى قۇرىلتايعا ەكى مارتە سايلانعان مەملەكەت، قوعام قايراتكەرى، كورنەكتى جازۋشى، اۋدارماشى، ديپلومات، بەلگىلى عالىم، موڭعولياعا ەڭبەك سىڭىرگەن مادەنيەت قايراتكەرى، موڭعوليا جازۋشىلار وداعىنىڭ سىيلىعى مەن شەت ەلدىك وردەن يەگەرى سۇلتان تاۋكەيۇلى سىندى  ازاماتتار وسى ەلدەگى  قازاقتاردىڭ بەت بەينەسى ، كەلبەتىن بايقاتادى.

قازاق حالقى ەجەلدەن رۋحاني بايلىققا كەندە ەمەس، عىلىمي وي سانامەن دە الەمگە ءماشھۇر.سول قازاقتىڭ ات توبەلىندەي موڭعولياداعى توبى دا تۋعان حالقىنىڭ عىلىمي وي سانا جەتىستىگىنە يە بولىپ، وزدەرى دە شاما شارقىنا سايكەس ۇلەسىن قوسىپ كەلدى دەۋگە نەگىز بار. موڭعولياداعى قازاقتار وقۋ اعارتۋ، مادەنيەت، ادەبيەت، تەاتر، مۋزىكا، بەينەلەۋ ونەرى قاتارلى سالالاردا قازاق رۋحاني قورىنا وزىندىك ايشىعى بار ۇلگىلەرىن بەردى. سونىمەن بىرگە ولاردىڭ اراسىنان عىلىم، عىلىمي وي سانا دامۋ سالاسىندا دا وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى بار تۋىندىلار بەرگەن عىلىمي ەڭبەكتەرىمەن تانىمال بولعان عالامدار تۋىپ شىقتى.قازاق عالىمدارى قاتارىنان مول عىلىمي ەڭبەكتەر جازىپ، عىلىمعا سۇبەلى ۇلەس قوسىپ جۇرگەندەرى دە بارشىلىق.

قازىرگى داۋىردە موڭعوليانىڭ حالىق مۇعالىمى، موڭعوليا عىلىم اكەدەمياسىنىڭ اكەدەميگى، فيزيكا ماتەماتيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى،   پروفەسسور مەكەي ءابىشۇلى، موڭعوليا عىلىمىنا ەڭبەگى سىڭگەن قايراتكەر، اكادەميك، ت.ع.د، پروف يسلام قابىشۇلى، موڭعوليانىڭ ەڭبەك ەرى، حالىق دارىگەرى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ يەگەرى، م.ع.د، پروف، اتاقتى نەيروحيرۋرگ حايرۋللا جالەلۇلى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ يەگەرى، موڭعوليانىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، م.ع.د. پروف، داڭقتى نەيروحيرۋرگ انۋارۇلى نوتا، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ يەگەرى، تەحنيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروف ساعان قيناياتۇلى، مەملەكەت قايراتكەرى، بريگادا گەنەرالى، دوكتور، پروف جەكەي حاليدولداۇلى، موڭعوليانىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، م.ع.د، پروف، اتاقتى اسكەريحيرۋرگ انارگۇل قاۋسىلعازىقىزى، مونعوليانىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، م.ع.ك، پروف، بەلگىلى ونكولوگ اساي ءرامىشۇلى، مونعوليانىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، تاريح عىلىمنىڭ دوكتورى، پروف زۇلكافيل ماۋلەتۇلى جانە بيولوگيا عىلىمنىڭ دوكتورى، پروف بەكەت ۇلىقپانۇلى، ەكونوميكا عىلىمنىڭ دوكتورى ىقانباي قىجاباۇلى، بەلگىلى كيبەرنەتيك عالىم، دوكتور، پروف تولەۋ وسپانۇلى، فيزيكا -ماتەماتيكا عىلىمنىڭ دوكتورى، بەلگىلى يادرولىق فيزيكا عالىمى ءتسووحۇۇ قيناياتۇلى، پروف م.الەي، پروف ح.اقسولتان، پروف ا.باكەي، پروف ش.گۇلنار، پروف ح.جەكەي، پروف ا.مۇراتحان، پروف ت.نىعىمەت، پروف ا.حاۋىمداس قاتارلى دارىندى عالىمداردى اتاۋعا بولادى.

بۇلارمەن قاتار ولاردىڭ سوڭىنان ەرە شىعىپ، عىلىمنىڭ سان الۋان سالاسىنان كانديداتتىق ەڭبەك قورعاعان قازاقتارمەن تولىقتى. ولار: قاۋلانبەك اقماديۇلى، كاني كابدي، نامحاي قابدىلۇلى، كۇلجاميش توتيلاقىزى، وزيلا مۋساحانقىزى، سايپولدا توقتاربايۇلى، التانگۇل بولاتقىزى، ايبەك قامقاشۇلى، باقىتگۇل بەكبولاتقىزى، بۇلبۇل اۋماحانقىزى، الاۋبەك ابديلۇلى، ەدىلحان قونىسبايۇلى، ەركىن ماگادۇلى، ونەرحان ەسبولدىۇلى، جەڭىسگۇل قابدىلعازقىزى، زۇلفيكار سارقىتۇلى، قينالعان جىلقىايدارقىزى، ءبىتىمحان ساماتۇلى، د.ساۋلەگۇل، ك.حابىلبولات قاتارلى  بەرگەنىنەن بەرەرى مول قازاق عالامدارى عىلىمي جۇمىستارمەن شۇعىلدانۋدا.

  موڭعوليا ەلىنە ەڭبەك سىڭىرگەن ۇشقىش، تاشتۋان،  اقىن جازۋشىلار ق.تويلىباي. ت.سۇلتان، ر.شىناي، م.زۇلكافيل، ر.سۇراعان، ب.مونگولحۇۇ، ق.بايىت مونعوليانىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ارتىستەرى  ق.چاپاي، ق.وسەرحان قاتارلى ونەر بۇلبۇلدارى، الەمدەگى قازاق ۇلتىنىڭ اراسىنان تۇڭعىش رەت وليمپياداعا قاتىسقان ايەل الدانىش رامازانقىزى، اتاقتى كۇش يەسى و.باقىت قاتارلى قازاقتىڭ اتىن الەمگە ايگى ەتكەن سپورتشىلار بار.

مونعوليا قازاقتارى جانە كوشى-قون جايى.1921 جىلدان سوڭ قازاقستان مەن اراداعى قاتىناس كەڭەيە ءتۇستى. موڭعولياداعى قازاقتار سوڭعى 90-نان استام جىل قازاقستانمەن تىعىز قارىم-قاتىناستا بولۋى ولار ءۇشىن قۇندى تاريحي ۇلكەن مۇمكىندىك بولدى. تورتكۇل دۇنيەگە اتى ايگىلى، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆتىڭ موڭعولياعا  جاساعان رەسمي ساپارلارى باۋىرلاستارى ءۇشىن اسا ماڭىزدى تاريحي وقيعا بولدى.

كوشى-قون، نەمەسە ميگراتسيا، جالپى ادامزاتقا ءتان قۇبىلىس. قازىرگى بەلگىلى ءبىر ۇلتتار مەن ۇلىستاردىڭ سول ولكەلەردە قالىپتاسۋىنىڭ قۇبىلىستىق ناتيجەسى. قاي ءبىر ۇلت بولماسىن ميگراتسياسىز ءومىر كەشە المايدى. ميگراتسيالىق قوزعالىس كەيدە ۇلكەن تولقىن رەتىندە كوزگە تۇسسە، كەيدە بەلگى بەرمەيدى. ادامزات  ءناسىل،  ۇلت،  تايپا،  رۋ  ت.ب. ءبولىنۋى ءومىر تىرلىك زاڭدىلىعىنان تۋىنداعان قۇبىلىس بولىپ سانالادى.  ءاربىر ۇلتتىڭ ءوز عۇمىرىندا وزىندىك دامۋدىڭ ىشكى زاڭدىلىقتارى ونى العا سۇيرەتەدى. ال، ميگراتسيا بولسا سونداي ىشكى زاعدىلىقتىڭ سىرتقا كورىنىس بەرەتىن ءبىر ءتۇرى، دامۋ زاڭدىلىعىنىڭ باسىم كوبى تىلسىم كۇيىندە، تۇڭعيىق سىردى ىشتە ساقتاپ قالا بەرەدى. شەتەلدەردەن، سونىڭ ىشىندە موڭعولياداعى قازاقتار قازاقستانعا كوشىپ كەلۋى ۇلت ءومىرىنىڭ ىشكى دامۋ زاڭدىلىعىنىڭ ناتيجەسى بولماق. قازاقتار الىس، جاقىن شەتەلدەردە، تىرشىلىك ەتىپ، ساياسي، قوعامدىق ورتاسى باسقا بولعانىنا قاراماستان ۇلتىمىز ءبىرتۇتاس ورگانيزم رەتىندە ءومىر كەشىپ كەلە جاتقاندىعىنىڭ ايقىن بەلگىسى بولدى.

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر مەن دەرەككوزدەر

1 حۋرمەتحان م.  مونعولياداعى قازاقتاردىڭ التاي تاۋىنىڭ تەرىسكەي بەتىنە قونىستانۋ   تاريح /1751-1911 ء–شى .

2 برۋننەرت ي.س ،گاگالستروم ۆ.ۆ.سوۆرەمەننىە پوليتيچەسكايا ورگانيزاتسيا كيتايا. پەكين،1910. /اعىلشىنشا/ ر.450, l

3 پوتانين گ.ن.      وچەركي سەۆەرو-زاپادنوي مونگولي    ت. ءىى، سپب.،1881. گرۋمم-گرجيمايلو گ.ە.       زاپادنايا  مونگوليا  ي ۋريانحايسكي  كراي   ت. ءىىى. ل.-م، 1930. بۋردۋكوۆ ا.ۆ.  ۆ ستاروي ي نوۆوي مونگولي  م.،1969; ساپوجنيكوۆ ۆ.ۆ. پو التايۋ. دنەۆنىە پۋتەشەستۆيە 1895 گ. تومسك، 1897. –127س; كازناكوۆ ا.ن. مونگوليا ي كام. سپب.،1907; پوزدنەەۆ ا.م. ۆ مونگولي. موسكۆا، 1938. ماحن-ىن ءتوۆ ارحيۆ    ف-4/حن- 23, 37, 34, 39, 40, 41, 42, 43, 44, 45, 47, 83, 86, 111-650 ءمىنىس س.، ساراي ا.  محر بايان-ولگي ايماعى قازاق حالقىنىڭ تاريحىنان    ولگي، 1960.  ساراي ا.  بايان-ولگي قازاقتارىنىڭ تاريحىنىڭ كەيبىر ماسەلەلەرى   ولگي، 1988 ،    رەۆوليۋتسيا بۇرىڭعى  حالقى   ولگي، 1991. يسلام ح .   كەرەيلەر كەرۋەنى  ولگي، 1979,   موڭعوليا قازاقتارىنىڭ تاريحى   ولگي، 1988.  زاردىحان ق.   جىلاعان جىلدار شەجىرەسى  ا.، 1995. مونگولياداعى قازاقتار. ت.1. ا.،2001.ت. 2.، ا.،2007. حۋرمەتحان م. مونگولياداعى قازاق سۋبەتنوسىنىڭ قالىپتاسۋى مەن دامۋى. ا-ۋ.،1997. حۋرمەتحان ءمۇحاماديۇلى. موڭعولياداعى قازاق ەتنيكالىق توبىنىڭ قالىپتاسۋى مەن دامۋى: ت. ع. د. عىلىمي دارەجەسىن الۋ ءۇشىن دايىنداعان ديسس. اۆتورەف.: 07.010.00 – الماتى، 2000. – 61 ب.; قازاقستان تاريحى تۋرالى موڭعول دەرەكتەمەلەرى. ت.،3. ا.،2006. ۇزبەن ق، شىناي ر. مونعولياداعى قازاق حالقى. ۋ.،2007. تويچيەۆ ابدۋۆاحيد حالبەكوۆيچ «سوتسيالنو-ەكونوميچەسكوە رازۆيتيە بايان-ۋلگيسكوگو ناتسيونالنوگو كازاحسكوگو ايماكا منر».  م.،1973. Finke, Peter. 1993. Nomadismus der Kasachen in der Westmongolei: Ein Vergleich von nomadischer Viehwirtschaft der Kasachen im 19. und frühen 20. Jahrhundert und der Kasachen in der Mongolischen Volksrepublik. Unveröffentlichte Magisterarbeit, FU Berlin Finke, Peter. 1999. The Kazaks of Western Mongolia. In: Ingvar Svanberg (Hrsg.), Contemporary Kazaks. Cultural and Social Perspectives. London: 103-139 Finke, Peter. 2000. Changing Property Rights Systems in Western Mongolia: Private Herd Ownership and Communal Land Tenure in Bargaining Perspective. Max Planck Institute for Social Anthropology. Working Papers No. 3 Alexfnder C.Diener One homland or two- The Nationalization and Transnationalization of  Mongolias Kazakhs. Standford, California .2009 جىلدار/”شۇعىلا”.، 2010, 1/164. ب-12-17

4 و.سماعۇلۇلى. بايان-ولگي قازاقتارىنىڭ ەتنيكالىق انتروپولوگياسى. ب.49

5 باابار  XX-عاسىرداعى-موڭعوليا:كوشى-قون، شىعىن مەن ولجا.  ۋب.، 1996.،ب 459.

6 Cاراي ا. جارعاق قۇلاعىم جاستىققا تيمەگەن جىلدار.،1996,35-63.

7 موڭعوليا قازاقتارىنىڭ ورتاسىنان مەملەكەت قاھارمانى 1, ەڭبەك ەرى 21, مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ يەگەرى 4, حالىق ارتيستەرى 4, حالىق جازۋشىسى 1, حالىق دارىگەرى 1, قوعامنىڭ ءار سالاسىنا ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرلەر 73, مونعوليانىڭ عىلىم اكادەمياسىنىڭ تولىق مۇشەسى – اكادەميك 2, عىلىم دوكتورلارى 21, پروفەسسور 25, عىلىم كانديداتتارى 100 استام، توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشى 2, ديپلومات 5, مەملەكەتتىك اتاق العان ايگىلى پالۋاندار 4, حالىق ارالىق دارەجەدەگى سپورت شەبەرى، ءالپينيستى 7, شەت ەلدىك اتاق داڭق، وردەن يەگەرلەرى 18, گەنەرال-مايور، بريگادا گەنەرالى 2 ادام تۋىپ شىققان ەكەن. از قازاعىمىز اراسىنان قوعامنىڭ ءار سالاسىنا ادال ەڭبەگىمەن تانىلعان، داڭقى كوككە ورلەگەن 300-گە جۋىق قازاقتىڭ قايسار ۇل قىزدارى  زور ماقتانىشىمىز بولماق.

مۋحاماديۇلى حۋرمەتحان،

 تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور،

موڭعوليا عىلىم اكادەمياسى حالىقارالىق عىلىمي زەرتتەۋلەر

ينستيتۋتىنىڭ جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرى (موڭعوليا، ۋلانباتىر ق.)

qazaq-alemi.kz