Altay tauınıñ teriskey beti – Qobda öñirine 1751 jıldardan qonıs teuip [1, 1860 jıldardan qomaqtı közge tüsip, onan äkimşilik-audandıq birlikke de-fakt jäne de-yure  negizinde qazaqtardıñ wlttıq derbes aymaq qwru maqsatı oñay emes älde neşe däuir, wrpaqtıñ aqıl-oy, küş–quatınıñ arqasında iske asqanı belgili.  Brunnert I.S jäne Gagal'strom V.V-lerdiñ körsetuinşe 1910 jılı Qobda ölkesiniñ qwrılımı tömendegidey bolıptı [2. Onda Qobda äkimşiligi nemese Qobda hebey-ämbisiniñ basqaruında jeke qazaq jeri kirgeni  tolıq aytılğanı osı küngi Bayan-Ölgiy, Qobda aymağınıñ qazaqtarı meken etip otırğan öñirler edi. Bwl ölkeniñ qazaqtarı 1905-1911 jıldarı Qobda hebey-ämbisiniñ basqaruında, al, 1911 jılı Sırtqı Moñğoliya täuelsizdigin jariyalağanda, qazaqtar da jaña memlekettiñ şañırağın birge köterisip, onıñ qwramdas böligine aynaldı [3.

Altay tauınıñ terisey betindegi keñistikte taban tiregen qazaqtar etnobio, etnomädeni, qoğamdıq damuda keñistik pen uaqıt belgileriniñ tabiği birliginde – qazaq etnikalıq tobı kelbetinde tarih sahanasına  şığuı XIX ğasırdıñ bel ortası deuge boladı.

Mongoliyadağı  qazaqtarınıñ ru-taypalıq qwrılımı

1.1 Jantekey-bwl ölkede Şüyinşäli, Cüyinbay, Cüyindikten tarağan atalar wrpağı mekendep, ösip örbigen eñ keñ tarağan ru. Öz işinen 17 buınğa  böline atalğan ağayındarğa wlastı.

1.2. Şeruşi-qwrman, şappas, ojıq /arzığwl, orazğwl, esen, dorjı, töl, twğıl/, baqat /arıqqwl, köbegen, oñbay/, abılsapaq, jayıqbay, baygeldi, jangeldi, süyindik, tölek, wzınmıltıq qatarlı 18 buın qalıptasqanı bayqaladı.

1.3. Molqı-maşan, qwl, qayıp, qoşaq degen tört ata wrpağı bar.

1.4.Iteli-aqbaqtı, aqmergen, küyik, besşal, tinibek, däulet degen bölikterge jiktele qalıptasqan,

1.5.Şwbarayğır – şotpan, mwrat, toğızaq, qabıl, balta, jüzik buındarına;

1.6.Jädik – ­itemgen, mwñal, janat, mälik delinip ülken ru atımen de kenen, bayğara, qwlanbay, bayan t.b. atalar atımen de ataladı.

1.7.Qaraqas-bayım, qosım, nazardan tarağan wrpaqtarı;

1.8.Sarıbas- öz işinen atağa bölingenmen jalpılay  ataladı,

1.9.Merkit-qwlsarıdan äuletter az sandı tarağan.

1.10.Jastaban- qojakeldi atasınıñ wrpaqtarı az sandı bar.

1.11.Şimoyın ruınan az auıl bar.

1.12.Könsadaq  Moñğoliyada joq.

1.13.Qwltaybolattar öz atımen ataladı. Sanı az tarağan.

İİ.Uaq – Moñğoliyada tarağan qazaq ruınıñ biri. Uaqtıñ şoğa, öten, şaqay, samay, sarısınan tarağan wrpaqtarı;

İİİ.Arğınnan Moñğoliyada az auıl bar.

İV.Naymannıñ qarakerey, sarımırza, jürkmenbay, jarboldı, törtuil, atalarınıñ wrpaqtarı jalpı sanı 400-dey ot bası;

V.Töre- negizinen Sämen wrpaqtarı. Bwl ölkede qojamjar [Äjeke]- bastağan töreler kelip, olardıñ wrpağınan ösip öngen.

Vİ.Qoja-qazaqqa din taratuğa kelgen arab /Sarıqoja/-tan tarağan.

Vİİ.Noğay-tatar, özbekten kereyge din taratuğa kelgen wrpağı;

Vİİİ.Özbek- din taratuğa kelgen adamdar wrpaqtarınan;

İX.Wyğır-HH-ğasırda käsipkerlikpen kelgenderdiñ wrpağı;

X.Düngen-Sarısümbeden kelgen eki ot basınan örbigen.

Monğoliyadağı qazaqtar antropologiyası. Monğoliyadağı qazaqtar antropologiyalıq cipattamacı jağınanda ana jwrttağı ağayındarımen birdey boluı olardıñ bir tektiliginiñ bwljımac däleli ekeni ayqın. 1993 jıldıñ mamırında tanımal antropolog O.Smağwlwlınıñ jetekşiligimen Bayan-Ölgiy  qazaqtarı aracında jürgizgen antropologiyalıq zertteu üş türli bağıtta-comatologiya, odontologiya, dermatologiya boyınşa olardıñ antropologiyalıq erekşelik sipattarına alğaş ğılımi negizde anıqtadı. Zertteu nätijeleri «Moñğol Altay aymağında ömir sürip jatqan qandastarımız özderiniñ jalpı morfologiyalıq fenobeynesi jağınan atamekendegi qazaqtarmen antropologiyalıq twtastığın saqtap qalğanı sonday, bwlardı tek aralas turanoid rasanıñ qazaqstandıq variantınıñ birtwtas ökili dep sanay alamız  [4.

6.Monğoliyadağı qazaqtardıñ demografiyası. 1905 jılı bwl ölkedegi qazaqtardıñ adam sanı 1370 tütin boldı. Qazaqtardıñ adam sanı turalı keybir derekterde qazaq audannıñ şañıraq sanı 3834, adam sanı 18699 bwdan erler 7690, äyelder 9733, molda 1276 delingen. Qobda aymağına qarastı bolğan 1938 jıldarı  bwl  aymaqtıñ, barlıq adam sanınıñ 33%  nemese  21000  qazaq adam,  4300 tütin 3 audan, 9 swmın /üşinşi därejeli äkimşilik birlik/, 74 baq /törtinşi därejeli äkimşilik birligi/-qa bölindi.1939 jılı qazaqtıñ barlıq sanı 24956 adam bolğanı bayqaladı.

Bayan-Ölgiy aymağı qwrılğan 1940 jılı aymaqtıq äkimşilik birligi 10 swmın, 71 baq, 8000 şañıraq  33300 adamnan qwralğan edi. Bwl kezde aymaqtıñ barlıq adam sanınıñ 78% nemese 22788-i qazaq adam bolğan. Adam sanağınıñ 1963 jılğı mälimdemetine qarağanda  47,7 mıñ  qazaq /erler ­ 24,1 mıñ äyelder­23,6 mıñ/, eldegi  adam sanınıñ 4,7%-i qazaqtar ielengen. Moñğoliyada 1965 jılı jürgizilgen halıq sanağı boyınşa el köleminde 36700, nemese, barlıq jan sanınıñ 4,3% qazaqtar ekendigi belgilendi. 1969 jılğa deyin qazaqtar qarqınmen ösip eldegi adam sanınıñ 5,2%-in ielenedi, sanı 62,8 mıñ /erler 31,8 mıñ, äyelder 31 mıñ/ qazaq bolğan edi. /100/ 1979 jılğı adam sanağı boyınşa qazaqtar 84,3 mıñ /erler 42,8 mıñ, äyelder 41,5 mıñ/  bolsa, 10 jıldan keyin 1989 jılı qazaqtar sanı 120506 jetip (erler 61144, äyelder 59362)  Moñğoliyanıñ barlıq adam sanınıñ  5,9%-in ielendi . Olardıñ 82750-ı Bayan-Ölgiy aymağında bolsa, basqa 17 aymaq 3 qalada 37756 qazaq (qazaqtardıñ 31,3%-i) twrdı. Keyingi kezderde qazaq twrğındarınıñ ösimi kemi tüsken. Qazaqtardıñ negizgi böligi mekendeytin Bayan-Ölgiy aymağınıñ twrğındarınıñ demografiyalıq jağdayına saraptama jasau olardıñ jañaşa qalıptasuı men demografiyalıq köptegen mäselelerine jauap beredi.

1989-2013  jıldar aralığında Moñğoliyadağı qazaqtardıñ demografiyalıq körsetkişteri öte köp özgeristerge duşar boldı. Moñğoliyanıñ 2012 jılğı halıq sanağı mälimetteri boyınşa, eldegi barlıq qazaqtardıñ sanı 101526 (3,86%) adam boldı. Olar Monğoliyanıñ 21 aymaq 3 qalasında 140-swmında sonıñ işinde 90-nen arta payızdan astamı Batıs Moñğoliyada, al Bayan-Ölgiy aymağınıñ 90 payızın ielenedi.

Altay tauınıñ teriskey betin mekendegen qazaqtardıñ tarihı

1771-1921 jıldar. Qazaqtardıñ bir böligi XVİİİ ğasırdıñ bas şeninen bastap Altay tauınıñ teriskey betine qonıstanadı. Qazaqtar işinde rulıq-äkimşilik jüye saqtalıp, jantekey, şeruşi, qaraqas ru bölimderi öz rubasıları ­ ükirday, ambılar bilik etip, qazaqtardıñ birtwtas äkimşilik jüyesin qwradı. 1905 jılı Altay aymağı qwrılğan soñ Altay tauınıñ küngey, teriskey betindegi qazaqtardı oğan bağınatın bolğan. Qobda betindegi qazaqtar sol jıldarda birşama uaqıt berekeli ömir sürdi. Sol däuirdi Ü. Aqıt qajı «alşañdap azğantay jıl keñdik körgen”, “bir-bir üy ­ bir-bir auıl bolıp”, «tolıqsıp baq däuletke toldı” , – dep   sipattap, bwdan keyin halıqtıñ beybit ömiri bwzılğanın aytadı.  Altay, Qobda öñirindegi halıqaralıq şiinelisti jağday birşama sayabırlağan şaqta Qobda qazaqtarı “Jalama aydağan” degen auır oqiğağa duşar boladı. 1913 jılı şildede Qobda qazaqtarınıñ ökilderi Javzandamba ­ Boğda hanğa hat joldap, Sırtqı Moñğoliya qwramına kiruge dayın ekenin bildirdi . Oğan Sırtqı Moñğoliya Resey ıqpalında  boluı äser  etti. Sonımen qatar, 1914  jılğı qırküyektiñ 8-inen 1915 jılğı mausımnıñ 7-sine deyingi Resey, Qıtay memleketi, Sırtqı Moñğoliya arasındağı kelissözde, moñğoldar tarapınan kirgizgen jobada «…qazaq… qatarlı jerler Moñğoliya şekarasına siısadı”  -  degendi belgilep kirgizedi. Söytip, 1911-1921 jıldar aralığında Qobda betindegi qazaqtar beytarap qalıp, is jüzinde özin-özi biledi. Asa aumalı tökpeli  osı däuirde  qazaq atqa minerleri ärbir oqiğağa köztigip özinşe qorıtındı jasap, wlttıq, rulıq bilikten ayırılmauğa tırıstı.

2.1921-1940 jıldar. Qazaqtar Qobda betine ötip qonıstanğannan keyingi 100-ge tarta jıl ötip, bwl ölkege bekem taban tiregen mezgilde qızıl töñkeris alasapıranı kelip jetti.1921 jılı Moñğoliyanıñ batısına aqtar äskeri kelse, soñınan qızıldar qua kelip qaqtığıstar bastaldı. Qobda qazaqtarı bwl oqiğağa basınan ayağına deyin bel ortasında jürip qatıstı. Bwl oqiğağa qazaqtar belsendi qatısu nätijesinde özderi mekendep otırğan jerlerde iri äskeri qaqtığıstıñ tez ayaqtalıp, el tınıştıq alıp, beybit ömir ornaluına özindik ülesinqostı.

1921 jılı Sırtqı Moñğoliyada jaña ökimet qwrılıp, aqtar men gomindan äskerinen tazartıldı. Osı kezde Qobda qazaqtarı şeruşi, botağara, qoşaq degen üş hoşuınnan  qwrılıp,  qazaq tnikalıq tobınıñ arqauı boldı.1924 jılı Moñoliyanıñ twñğış ata zañın qabıldap, barlıq azamattar wltına, dinine, jınısına qaramay barlığı söz söyleuge, baspasözge habarlauğa, oqıp bilim aluğa, odaq qwruğa, jiılıs jasauğa, 18 jasqa tolğan, eñbegimen kün köruşi saylauğa, saylanuğa tolıq qwqıqtı dep körsetti. 1928 jılı Aqbalşıqta qazaq mektebi aşıluı ilgerileuşilik şara boldı. Halıqtı eki jikke bölip, qanauşı delingenderdiñ qwqığıñ şektep, qanalğan degenderge teñdik berildi dep olardıñ arasında jasandı şinelisti öristetti.1928 jıldan bastap qazaqtar arasınan adamdar wstala bastadı da, bwl ürdis 1949 jılğa deyin jalğastı. Oğan ru bası, bay, molla, bi, ziyalılar, ökimet belsendileri t. b. qamtılıp, qazaqqa tım qatal tiiskenin soñğı kezde zertteu jasağan moñğol ğalımdarı da moyındap otır.

1930 jılı MHR-dıñ territoriyalıq jaña äkimşilik bölisi turalı  zañ bekitildi. Qazaqtıñ Şeruşi, Botağara, Şwbarayğır, Qoşaq, Bayqadam hoşuının 3-ke bölip, Şeruşi hoşuının Baqat, Qwrman, Sañırau; Şwbarayğır hoşuının­ Botağara, Şwbarayğır, Qoşaq swmını qwrılıp, Bayqadam hoşuını swmınsız horin boldı. MHRP OK-i basqarmaları qazaq wlttıq mäselesin 1938 jılı eki qayta saraladı. Onda jergilikti äkimşilik ornatu, öndiris, sauda ornın qwru, halıqtıñ twrmısı men mädenietin arttıruğa arnalğan şaralar belgilgenimen naqtı nätijege jetpedi. 1938 jıldan qazaqtıñ äkimşiligin ru atımen emes jer-su atımen atauğa şeşim şıqtı. Qazaqtar Hujirt, Cagaangol, Delüün, Tolbo, Ulaanhus, Cagaannuur, Bayannuur, Sagsay t. b. jer-su atımen atalğan äkimşilik birlikterge bölindi. Bwl qazaqtıñ qandastıq-rulıq birligin ıdıratıp, wlttıq sezim, wlttıq salt-dästürler, wlttıq minezine keri äser etip, mäñgürtter köbeyip, soraqı jat körinister boy körsetudiñ bası boldı.

Qazaq wlttıq aymağınıñ qwrıluı. Qanday bir memlekettiñ qwramındağı wlt, etnos, etnostıq toptıñ wlttıq qwqığı, müddesin qasterleu, saqtauı sol memlekettiñ qoğamdıq-şaruaşılıq damısı, demokratiyalıq deñgeyi, adam qwqığı, pikir aluandığı jağdayına köp jağınan qatıstı bolıp keledi. Qazirgi zamanda örkenietti elde jeke adam, azamattıñ azattığın, erkindigin, bas bostandığın qasterleu jay bir qalıptı dästürge aynalğan. Wlttardıñ erekşeligi, ömir keşu dästüri, tili, mädenietin saqtap, qajetine asırudı qamtamasız etude sol memleket halıqaralıq deñgeyde qabıldanğan qwqıqtıq-zañdıq negizde naqtı dwrıs sayasat jürgizu qajettigin tudıradı. Memleketterde wlt mäselesin şeşudiñ  şağın sandı basqa wlt ökilderiniñ wlttıq bostandığın zañ aumağında şeşip, şaruaşılıq, mädeniet, şetel qatınası, köşi-qon mäselesinde este wstau qajet boladı. Onı zañdıq jäne sayasi jağınan iske asıru üşin ärbir el özine säykes bağıt tañdap aluğa tura keledi.

Moñğoliyanıñ batıs ölkesindegi qazaqtardıñ qoğamdıq ömiriniñ damısın qamtamasız etu, ekonomikalıq, materialdıq negizin qalau üşin olar şoğırlanğan ölkede qazaqtıñ wlttıq, äkimşilik-territoriyalıq birligin qwru mäselesi ömirden tuındadı.  Söytip, MHR-sınıñ Vİİİ qwrıltayınan  eldegi qazaqtardıñ talap tilegin orındı qabıldap, olardıñ sayasi, ekonomikalıq jağdayı tolıqtanğanın nazarğa ala otırıp, qazaqtıñ avtonomiyalı jeke dara aymağın qwru turalı tarihi mañızdı şeşim qabıldadı. 1940 jılı mausımnıñ 25-inde MHR-sınıñ kişi qwrıltayınıñ Basqarmalarınıñ Qazaq aymağın qwru turalı jarlığı qabıldanıp, bwl eldiñ erekşeligine say qazaqtardıñ özin-özi bileu qwqığın wlttıq äkimşilik-territoriyalıq birlik retinde maqwldap, qazaqtardıñ talap-tilegin orındap iske asırdı. Bayan-Ölgiy qazaq wlttıq derbes aymağı qwrıluı Moñğoliyanıñ wlt sayasatındağı igi qadamı bolıp eseptelumen birge qazaqtardıñ şaruaşılığı men mädenieti ilgerilep, ruhani damuında şeşuşi röl atqardı.

1940-1950 jıldarı qazaq aymağı dara şañıraq köterip, äkimşilik-territoriyalıq jäne basqaru jüyesi qalıptastı. Bwl on jıldıqta halıqtı sauattandıru, densaulıq saqtau, mektep pen mädeniet oşaqtarın qwru salalarında igi qadamdar jasalındı. Wlttıq klub qwrılıp, barlıq swmındarda bastauış mektep, Ölgiy qalsında 7 jıldıq mektep aşıldı. Qazaq tilindegi “Jaña ömir” gazeti basılıp şığa bastauı ruhani ömirdegi igi qadam boldı. Käsiptiñ bastı közi mal şaruaşılığı bolıp qala berdi. Eginşilikke jaña qadam jasalıp, jün juu mekemeleri istedi.Qazaqtar 2-şi düniejüzlik soğıstıñ auırtpalığın köre otırıp, Keñes Odağına el halqı men birge  köp kömek körsetti.

1950-1960 jıldarı qazaq aymağında bilim beru jüyesi tolıq qalıptasıp, alğaşqı onjıldıq tülekteri mektep bitirdi. Wlttıq joğarı mamandı ziyalılar  universitetter bitirip, poçta, telofon qatınası jüyege kelip, elektr stanciyası salındı. Qazaq muzıkalı drama teatrı qwrılıp, ädebi “Jaña talap” jurnalı şığuı ruhani ömirdegi eñ iri tabıs boldı. Auıl şaruaşılığı birlestiktendirildi /kollektivizaciya/. Ölgiy qalşıqqa aynalıp, öse tüsti. Auruhana, klub, mektepter salındı. Wlttıq mamandar barlıq sal boyınşa dayındalıp, qazaq jastarı şet elderge oquğa attandı.

1960-1970 jıldarı qazaq aymağında mal şaruaşılığın damıtu men qwrılıs, jol salu, sauda, baylanıs jüyesi birşama ilgerledi. Ölgiy qalasında iri qwrılıstar salındı. Qazaq önerimen mädenietiniñ on kündigi astanada ötip, qazaq halqınıñ mädenieti, jetistikterin tamaşalattı. 1970-1980 jıldarı qazaq aymağında ekonomika, bilim beru, densaulıq, mädeniet, öner, ädebiet siyaqtı barlıq salalarda barınşa qarqındı damıdı.

    1970-1980 jıldarı qazaq aymağında ekonomika, bilim beru, mädeniet, öner, ädebiet siyaqtı barlıq salalarda barınşa qarqındı damıdı. MHRP-nıñ Bayan-Ölgiy aymaqtıq XV konferenciyası 1976 jılğı 5-şi ayda bolıp partiya komitetiniñ birinşi hatşısına L. Hürlee degen moñğol adam saylanadı. Ol qazaqtıñ salt-dästüri  bayırğı qalpında eken dep qazaq kiiz üyiniñ oyu-sızuın qwrtu, qazaqtarğa moñğol kiimin kigizu, Qazaqstan baspasın tapsırıp oqudı  azaytu, qazaq tili, mädenietin joyuğa bağıttalğan ister jasap, “eski salt dästürdi joyıp”, ölkede teatr, mektep moñğol tilinde bolu, eresekterge moñğol tilin üyiretetin kurs aşu, Bayan- Ölgiy aymağınıñ wlttıq erekşeligi degendi eske almañdar degen mäseleler  şığaradı. MHRP OK-i Bayan-Ölgiy aymağında “internacionalistik tärbiege män berilmegen baspa, radio, koncert, muzey siyaqtılardı moñğolşa oynau, jazu isi az eken, Bayan-Ölgiylikter ortalıq /moñğol/ baspalardı naşar paydalanıp, ortalıq radionı az tıñdaydı eken. M. D. Teatr tek 12 p'esa / qazaq tilinde/ oynaptı” t.b. min tağadı. MHRP OK-niñ sayasi byurosınıñ “internacionaldıq pärmendendiru” turalı 149-şı qaulısı osı eldegi qazaqtardı  “wlt retinde joyuğa bağıttalğan asa qauipti sayasat edi” dep jazadı, tarihşı, äri sol kezdegi aymaq äkimi A.Saray [5.

1980-1990 jıldarı qazaq aymağında ekonomika, bilim men mädeniet  ilgerlep, Ölgiy qalası jaña qwrılıs üylerimen  tolığıp, körşiles elderdiñ şekaralas ölkelerimen qarım-qatınas jasalına bastadı.

1990-2012 jıldarı qazaq aymağında köp partiyalıq qwrılım ornap, demokratiyağa köşti. 1990 jıldardan Moñğoliyadağı qazaqtar eldiñ sayasi, ekonomika, mädeni ömirindegi demokratiyalıq özgeristerge atsalıstı. Äsirese, 1991 jılğı qaraşadan 1992 jılğı aqpan ayı arasında qaralğan Moñğoliyanıñ jaña ata zañın talqılau kezinde qazaq ökilderi qazaqtıñ wlttıq qwqığı mäselesine ata zañda layıqtı  mañız berilmegenin  sınap, sonday bap kirgizudi talap etse de, qazaqtardıñ özin-özi basqaru qwqığı turalı demokratiyalıq principter körinis tappay qala berdi. Auıl şaruaşılığı jekeşendirilip, öndirister satılıp narıqtıq qatınasqa tüsti. Bilim beru, mädeniet, öner men ädebiet barısı twyıqqa tireldi. Biraq, qazaqtıñ tirşilikke, sän-saltanattı ömirge degen qwlşınısı, qayratı tolastamay, küdikti ümit jeñip, bolaşaqqa senimi arta tüsude. Moñğoliyada äli de az emes qazaqtar bayırğı mekeninde barlıq wlt ökilderimen bir kisiniñ balasınday, bir qoldıñ salasınday, beybit tınış ömir keşip, sanalıq pen parasattılıq körsetude. Olar tuğan eliniñ igiligine kızmet etumen qatar, wlttıq til men mädenietti tületuge, Qazaqstan men ruhani-mädeni baylanıstardı onan arı jaqsartuğa atsalısuda.

Moñğoliya memleketi, ükimeti tarapınan eldiñ täuelsizdigi, qoğamdıq-ekonomikalıq, mädeni qwrılısına  mwndağı qazaqtar ülken üles qosqanın biledi, äri joğarı bağalap kelgenin de, aytıp ötu kerek. Memleket, ükimet, partiyanıñ basşı organdarında da qazaqtar qızmet atqarıp, eñbek etip, bilim men küş qayratın jwmsadı. Memleket pen ökimet tarapınan respublikanıñ täuelsizdigi men halıq şaruaşılığın qwrudağı qazaq wlt ökilderiniñ eñbegin joğarı bağaladı [7.

Qazirde Monğoliyadağı qazaqtar sayasi bedeldi halıq retinde  Moñğoliya memleketi ömiriniñ barlıq salasına  bar küş-quatın arnap, ayanbay eñbek etip jatır. Monğol Halıq Wlı Huralınıñ müşeleri A.Bakey, A.Tileyhan, vice-ministr H.Erjan memleket pen ükimettegi qazaq ökilderi bolıp sanaladı. Monğoliya qazaqtarınıñ işinen  tuıp şıqqan körnekti dini qayratker, Islam älemine Moñğoliyanı tanıtqan, darındı diplomat, 1990 jıldan Halıq Wlı Huralınıñ deputatı, Memlekettik Kişi qwrıltay müşesi men MWQ müşesine saylanıp, 1992 jılı Monğoliyanıñ Demokratiyalıq alğaşqı Ata  zañın qabıldauğa, qazaq etnikalıq tobınıñ müddesin qorğauğa tikeley atsalısqan sayasatker, Moñğoliya Mwsılmandar Odağınıñ törağası Sayran qajı Qadırwlı jäne Monğoliya qazaqtarı arasınan Moñğoldıñ twraqtı Parlamenti, Memlekettik Wlı Qwrıltayğa eki märte saylanğan memleket, qoğam qayratkeri, körnekti jazuşı, audarmaşı, diplomat, belgili ğalım, Moñğoliyağa eñbek siñirgen mädeniet qayratkeri, Moñğoliya jazuşılar odağınıñ sıylığı men şet eldik orden iegeri Swltan Täukeywlı sındı  azamattar osı eldegi  qazaqtardıñ bet beynesi , kelbetin bayqatadı.

Qazaq halqı ejelden ruhani baylıqqa kende emes, ğılımi oy sanamen de älemge mäşhür.Sol qazaqtıñ at töbelindey Moñğoliyadağı tobı da tuğan halqınıñ ğılımi oy sana jetistigine ie bolıp, özderi de şama şarqına säykes ülesin qosıp keldi deuge negiz bar. Moñğoliyadağı qazaqtar oqu ağartu, mädeniet, ädebiet, teatr, muzıka, beyneleu öneri qatarlı salalarda qazaq ruhani qorına özindik ayşığı bar ülgilerin berdi. Sonımen birge olardıñ arasınan ğılım, ğılımi oy sana damu salasında da özindik erekşelikteri bar tuındılar bergen ğılımi eñbekterimen tanımal bolğan ğalamdar tuıp şıqtı.Qazaq ğalımdarı qatarınan mol ğılımi eñbekter jazıp, ğılımğa sübeli üles qosıp jürgenderi de barşılıq.

Qazirgi däuirde Moñğoliyanıñ halıq mwğalimi, Moñğoliya Ğılım Akedemiyasınıñ akedemigi, fizika matematika ğılımdarınıñ doktorı,   professor Mekey Äbişwlı, Moñğoliya ğılımına eñbegi siñgen qayratker, akademik, t.ğ.d, prof Islam Qabışwlı, Moñğoliyanıñ Eñbek eri, halıq därigeri, memlekettik sıylıqtıñ iegeri, m.ğ.d, prof, ataqtı neyrohirurg Hayrulla Jalelwlı, Memlekettik sıylıqtıñ iegeri, Moñğoliyanıñ eñbek siñirgen qayratkeri, m.ğ.d. prof, dañqtı neyrohirurg Anuarwlı Nota, Memlekettik sıylıqtıñ iegeri, tehnika ğılımdarınıñ doktorı, prof Sağan Qinayatwlı, memleket qayratkeri, brigada generalı, doktor, prof Jekey Halidoldawlı, Moñğoliyanıñ eñbek siñirgen qayratkeri, m.ğ.d, prof, ataqtı äskerihirurg Anargül Qausılğazıqızı, Monğoliyanıñ eñbek siñirgen qayratkeri, m.ğ.k, prof, belgili onkolog Asay Rämişwlı, Monğoliyanıñ eñbek siñirgen qayratkeri, tarih ğılımnıñ doktorı, prof Zül'kafil' Mauletwlı jäne biologiya ğılımnıñ doktorı, prof Beket Wlıqpanwlı, ekonomika ğılımnıñ doktorı Iqanbay Qıjabawlı, belgili kibernetik ğalım, doktor, prof Töleu Ospanwlı, fizika -matematika ğılımnıñ doktorı, belgili yadrolıq fizika ğalımı Coohüü Qinayatwlı, prof M.Äley, prof H.Aqsoltan, prof A.Bakey, prof Ş.Gülnar, prof H.Jekey, prof A.Mwrathan, prof T.Nığımet, prof A.Hauımdas qatarlı darındı ğalımdardı atauğa boladı.

Bwlarmen qatar olardıñ soñınan ere şığıp, ğılımnıñ san aluan salasınan kandidattıq eñbek qorğağan qazaqtarmen tolıqtı. Olar: Qaulanbek Aqmädiwlı, Kani Käbdi, Namhay Qabdılwlı, Küljamiş Totilaqızı, Ozila Musahanqızı, Saypolda Toqtarbaywlı, Altangül Bolatqızı, Aybek Qamqaşwlı, Baqıtgül Bekbolatqızı, Bwlbwl Aumahanqızı, Alaubek Abdilwlı, Edilhan Qonısbaywlı, Erkin Magadwlı, Önerhan Esboldıwlı, Jeñisgül Qabdılğazqızı, Zül'fikar Sarqıtwlı, Qinalğan Jılqıaydarqızı, Bitimhan Samatwlı, D.Saulegül, K.Habılbolat qatarlı  bergeninen bereri mol qazaq ğalamdarı ğılımi jwmıstarmen şwğıldanuda.

  Moñğoliya eline eñbek siñirgen wşqış, Taştuan,  aqın jazuşılar Q.Toylıbay. T.Swltan, R.Şınay, M.Zül'kafil', R.Swrağan, B.Mongolhüü, Q.Bayıt Monğoliyanıñ Eñbek siñirgen ärtisteri  Q.Çapay, Q.Öserhan qatarlı öner bwlbwldarı, älemdegi qazaq wltınıñ arasınan twñğış ret Olimpiadağa qatısqan äyel Aldanış Ramazanqızı, ataqtı küş iesi O.Baqıt qatarlı qazaqtıñ atın älemge äygi etken sportşılar bar.

Monğoliya qazaqtarı jäne köşi-qon jayı.1921 jıldan soñ Qazaqstan men aradağı qatınas keñeye tüsti. Moñğoliyadağı qazaqtar soñğı 90-nan astam jıl Qazaqstanmen tığız qarım-qatınasta boluı olar üşin qwndı tarihi ülken mümkindik boldı. Törtkül düniege atı äygili, Qazaqstan Respublikasınıñ Prezidenti Nwrswltan Äbişwlı Nazarbaevtıñ Moñğoliyağa  jasağan resmi saparları bauırlastarı üşin asa mañızdı tarihi oqiğa boldı.

Köşi-qon, nemese migraciya, jalpı adamzatqa tän qwbılıs. Qazirgi belgili bir wlttar men wlıstardıñ sol ölkelerde qalıptasuınıñ qwbılıstıq nätijesi. Qay bir wlt bolmasın migraciyasız ömir keşe almaydı. Migraciyalıq qozğalıs keyde ülken tolqın retinde közge tüsse, keyde belgi bermeydi. Adamzat  näsil,  wlt,  taypa,  ru  t.b. bölinui ömir tirlik zañdılığınan tuındağan qwbılıs bolıp sanaladı.  Ärbir wlttıñ öz ğwmırında özindik damudıñ işki zañdılıqtarı onı alğa süyretedi. Al, migraciya bolsa sonday işki zağdılıqtıñ sırtqa körinis beretin bir türi, damu zañdılığınıñ basım köbi tılsım küyinde, twñğiıq sırdı işte saqtap qala beredi. Şetelderden, sonıñ işinde Moñğoliyadağı qazaqtar Qazaqstanğa köşip kelui wlt ömiriniñ işki damu zañdılığınıñ nätijesi bolmaq. Qazaqtar alıs, jaqın şetelderde, tirşilik etip, sayasi, qoğamdıq ortası basqa bolğanına qaramastan wltımız birtwtas organizm retinde ömir keşip kele jatqandığınıñ ayqın belgisi boldı.

Paydalanılğan ädebietter men derekközder

1 Hurmethan M.  Monğoliyadağı qazaqtardıñ Altay tauınıñ teriskey betine qonıstanu   tarih /1751-1911 –şi .

2 Brunnert I.S ,Gagal'strom V.V.Sovremennıe politiçeskaya organizaciya Kitaya. Pekin,1910. /ağılşınşa/ r.450, l

3 Potanin G.N.      Oçerki Severo-Zapadnoy Mongolii    t. İİ, Spb.,1881. Grumm-Grjimaylo G.E.       Zapadnaya  Mongoliya  i Urianhayskiy  kray   t. İİİ. L.-M, 1930. Burdukov A.V.  V staroy i novoy Mongolii  M.,1969; Sapojnikov V.V. Po Altayu. Dnevnıe puteşestvie 1895 g. Tomsk, 1897. –127s; Kaznakov A.N. Mongoliya i Kam. SPb.,1907; Pozdneev A.M. V Mongolii. Moskva, 1938. MAHN-ın Töv arhiv    F-4/HN- 23, 37, 34, 39, 40, 41, 42, 43, 44, 45, 47, 83, 86, 111-650 Minis S., Saray A.  MHR Bayan-Ölgiy aymağı qazaq halqınıñ tarihınan    Ölgiy, 1960.  Saray A.  Bayan-ölgiy qazaqtarınıñ tarihınıñ keybir mäseleleri   Ölgiy, 1988 ,    Revoliyuciya bwrıñğı  halqı   Ölgiy, 1991. Islam H .   Kereyler kerueni  Ölgiy, 1979,   Moñğoliya qazaqtarınıñ tarihı   Ölgiy, 1988.  Zardıhan Q.   Jılağan jıldar şejiresi  A., 1995. Mongoliyadağı qazaqtar. t.1. A.,2001.t. 2., A.,2007. Hurmethan M. Mongoliyadağı qazaq subetnosınıñ qalıptasuı men damuı. A-U.,1997. Hurmethan Mwhamädiwlı. Moñğoliyadağı qazaq etnikalıq tobınıñ qalıptasuı men damuı: t. ğ. d. ğılımi därejesin alu üşin dayındağan diss. avtoref.: 07.010.00 – Almatı, 2000. – 61 b.; Qazaqstan tarihı turalı moñğol derektemeleri. T.,3. A.,2006. Üzben Q, Şınay R. Monğoliyadağı qazaq halqı. U.,2007. Toyçiev Abduvahid Halbekoviç «Social'no-ekonomiçeskoe razvitie Bayan-Ul'giyskogo nacional'nogo kazahskogo aymaka MNR».  M.,1973. Finke, Peter. 1993. Nomadismus der Kasachen in der Westmongolei: Ein Vergleich von nomadischer Viehwirtschaft der Kasachen im 19. und frühen 20. Jahrhundert und der Kasachen in der Mongolischen Volksrepublik. Unveröffentlichte Magisterarbeit, FU Berlin Finke, Peter. 1999. The Kazaks of Western Mongolia. In: Ingvar Svanberg (Hrsg.), Contemporary Kazaks. Cultural and Social Perspectives. London: 103-139 Finke, Peter. 2000. Changing Property Rights Systems in Western Mongolia: Private Herd Ownership and Communal Land Tenure in Bargaining Perspective. Max Planck Institute for Social Anthropology. Working Papers No. 3 Alexfnder C.Diener One homland or two- The Nationalization and Transnationalization of  Mongolias Kazakhs. Standford, California .2009 jıldar/”Şwğıla”., 2010, 1/164. b-12-17

4 O.Smağwlwlı. Bayan-Ölgiy qazaqtarınıñ etnikalıq antropologiyası. b.49

5 Baabar  XX-ğasırdağı-Moñğoliya:köşi-qon, şığın men olja.  UB., 1996.,b 459.

6 Caray A. Jarğaq qwlağım jastıqqa timegen jıldar.,1996,35-63.

7 Moñğoliya qazaqtarınıñ ortasınan Memleket qaharmanı 1, Eñbek eri 21, Memlekettik sıylıqtıñ iegeri 4, Halıq artisteri 4, Halıq jazuşısı 1, Halıq därigeri 1, qoğamnıñ är salasına Eñbek siñirgen qayratkerler 73, Monğoliyanıñ Ğılım Akademiyasınıñ tolıq müşesi – Akademik 2, Ğılım doktorları 21, Professor 25, Ğılım kandidattarı 100 astam, Tötenşe jäne Ökiletti elşi 2, Diplomat 5, Memlekettik ataq alğan äygili paluandar 4, Halıq aralıq därejedegi sport şeberi, al'pinisti 7, Şet eldik ataq dañq, orden iegerleri 18, General-mayor, brigada generalı 2 adam tuıp şıqqan eken. Az qazağımız arasınan qoğamnıñ är salasına adal eñbegimen tanılğan, dañqı kökke örlegen 300-ge juıq qazaqtıñ qaysar wl qızdarı  zor maqtanışımız bolmaq.

Muhamadiwlı Hurmethan,

 tarih ğılımdarınıñ doktorı, professor,

Moñğoliya Ğılım Akademiyası Halıqaralıq ğılımi zertteuler

Institutınıñ jetekşi ğılımi qızmetkeri (Moñğoliya, Ulanbatır q.)

qazaq-alemi.kz