بايانباي حۇساينوۆ – ۇزاق جىل ەسىل ءوڭىرىن زەرتتەۋمەن اينالىسقان ولكەتانۋشى-عالىم. ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۇۋ-ىندە ساباق بەردى. ءبىز عالىمنىڭ كوزى تىرىسىندە جۋرنالشىعا بەرگەن سۇحباتىن جاريالاپ وتىرمىز. سۇحباتتا وڭتۇستىكتەگى قوقان، تۇركىستان ولكەسىن ۇلىتاۋ ارقىلى سولتۇستىكتەگى قىزىلجارمەن جالعاستىرىپ، ءحۇىى-ءحۇىىى عاسىرلاردا ۇلكەن ستراتەگيالىق ماڭىزعا يە بولعان «حان جولى» جايلى اڭگىمە ءوربيدى.
– ءسىز ولكەتانۋشى رەتىندە «حان جولى» جايلى كوپ جىل زەرتتەپ ءجۇرسىز. بۇل بايىرعى «جىبەك جولىنىڭ» ءبىر تارماعى ما، الدە بەرتىندە پايدا بولعان جاڭا سۇرلەۋ مە؟
– مەنىڭ زەرتتەۋىم بويىنشا، قازاقستان جەرى رەسەيگە تولىق بودان بولعانعا دەيىن سولتۇستىك ولكەدە ءتورت ۇلكەن كەرۋەن جولى بولعان. سونىڭ ءبىرى – قىزىلجار قالاسىنان شىعىپ، اقمولا دۋانى ارقىلى ۇلىتاۋدى باسىپ ءوتىپ بۇقارا، تاشكەنتكە جەتىپ جىعىلعان. وسى كەرۋەن جولىن ەرتەدە «حان جولى» دەپ اتاعان. كەيبىر دەرەكتەردە «ابىلاي جولى» دەپ تە ايتىلادى. بۇنى كونە «جىبەك جولىنىڭ» ءبىر سۇرلەۋى دەپ ايتۋعا دا بولادى. بىراق، تاريحي ستراتەگيالىق ماڭىزى جاعىنان قازاق حاندىعى قۇرىلعاننان كەيىن وركەندەپ، ابىلاي ءداۋىرى مەن رەسەي پاتشالىعىنىڭ تۇسىندا ەڭ نەگىزگى ستراتەگيالىق كۇرە جولعا اينالعان.
جاڭادان شىققان «قازاقستان تاريحى» اتتى كوپ تومدى ەڭبەكتىڭ 1-ءشى تومىندا «حان جولى» تۋرالى جاقسى مالىمەت بار. ودان كەيىن جازۋشى-عالىم اقسەلەۋ سەيدىمبەكتىڭ «قازاق الەمى» كىتابىندا ءبىرشاما دەرەكتەر ايتىلادى. ال مەنىڭ پايىمداۋىم بويىنشا، تۇركىستان ولكەسىنەن شىققان كەرۋەن جولى ۇلىتاۋعا كەلىپ تۇيىسكەننەن كەيىن بىرنەشە تارماققا ءبولىنىپ، تارايتىن بولعان. سونىڭ ءبىرى – قاراوتكەل ارقىلى وتكەن. قاراوتكەل ءوڭىرى – «حان جولىنىڭ» كۇرە تامىرى بولعان.
ويتكەنى، ابىلاي حاننىڭ جازعى ورداسى جوعارىداعى كۇرە جولدىڭ بويىندا كولۋتان جازىعىندا بولعانى جايلى دەرەكتى ورىس جازبالارىنان كەزدەستىرەمىز. ورتا ءجۇز قازاقتارىنىڭ قىتاي ەلىمەن قارىم-قاتىناسىن زەرتتەگەن ورىس تىڭشىسى ف.گوردەەۆتىڭ 1761 جىلى ترويتسك بەكىنىسىنىڭ كوماندانتى پ.رودەنگە جازعان قۇپيا مالىمدەمەسىندە: «ابىلاي سۇلتان جىلاندى تاۋلارىنىڭ ماڭايىندا اتباسار وزەنى بويىنداعى كولۋتان دەگەن جەردى جايلاپ وتىر» دەيدى.
– ەسىل ءوڭىرى مەن قاراوتكەل تاريحى جايىندا جازىلعان كونەدەن كەلە جاتقان قانداي دەرەك كوزدەرىن بىلەسىز؟
– ەسىل ءوڭىرى ءھام قاراوتكەل جايىندا جازىلعان العاشقى دەرەك «كنيگا بولشوگو چەرتەجا» اتتى كونە كىتاپتان كەزدەسەدى. مۇنداعى دەرەك كوزدەرى 1595 جىلى ۇلىتاۋ ارقىلى ءوتىپ، سىر بويىنداعى تاۋەكەل حانننىڭ ورداسىنا بارعان ورىس ەلشىسى ۆەليامين ستەپانوۆتىڭ جولجازباسىنان الىنعان سياقتى. ەكىنشى ءبىر دەرەك – 1690 جىلى جازىلعان. ونى حاتقا تۇسىرگەن ادامدار پاتشالىق رەسەيدىڭ ورتا ازيا جونىندەگى ەلشى-وكىلدەرى فەدور سكيبين مەن ماتۆەي تروشكين دەگەندەر. بۇلار توبىلدان شىعىپ قازاق ورداسىنىڭ حانى تاۋكەگە ەلشىلىككە بارعان. ساپار بارىسىندا ءجۇرىپ وتكەن جەر اتتارىن، ونىڭ گەوگرافيالىق ەرەكشەلىكتەرىن جازىپ-سىزىپ حاتقا تۇسىرگەن.
وسى ەڭبەككە سۇيەنىپ، 1701 جىلى ورىس كارتوگرافى س.رەمەزوۆ 20 پاراقتان تۇراتىن «چەرتەجنايا كنيگا سيبيري» اتتى اتلاس جاساپ شىققان. اتلاستا – «وزەرو كۋرگالچين»، «كازاچيا وردا» دەيتىن شاعىن تاراۋلار بار. مۇندا، بايىرعى كەرۋەن جولىنىڭ بويىندا ورنالاسقان ەسكى قامال-قورعانداردىڭ ورنى، ەسىل وزەنى اڭعارىنداعى كونە قونىستار جايلى ءبىرشاما مالىمەتتەر كەلتىرگەن.
– ەسىل وڭىرىندەگى كەرۋەن جولدارى تۋرالى قازاق عالىمى ش.ءۋاليحانوۆتىڭ دا زەرتتەۋى بار ەمەس پە؟
– ەسىل وڭىرىندەگى كەرۋەن جولدارى جايلى العاشقى بولىپ زەرتتەگەن عالىمداردىڭ ءبىرى – شوقان ءۋاليحانوۆ. عالىمنىڭ 1856 جىلى ءوز قولىمەن تولتىرعان «ءحىح عاسىردىڭ ورتاسىنداعى قازاق دالاسىنىڭ كارتاسى» دەيتىن ەڭبەگى بار. بۇل ەڭبەك 1961 جىلى جارىق كورگەن كوپ تومدىعىنىڭ 5-ءشى تومىنا ەنگەن. وسىندا جوعارىداعى ابىلاي مەكەن ەتكەن ايماقتاردى باسىپ وتەتىن كەرۋەن جولدارىنىڭ سىزباسى كورسەتىلگەن. سىزبادا اتباسار جانە قورعالجىن ءوڭىرى تولىق قامتىلعان.
كەلەسى ءبىر نازاردا بولاتىن دۇنيە 1815 جىلى قوقانعا كەتىپ بارا جاتقان ورىس ەلشىسى فيليپپ نازاروۆ ءوز ەستەلىگىندە: «قاراوتكەلدى باسىپ ءوتىپ، ۇلىتاۋعا قاراي كەتتىم» دەيدى. قاراوتكەلدى مەكەندەپ وتىرعان قۇدايمەندە سۇلتاننىڭ وتە جاقسى قارسى العانىن ايتادى. سۇلتاننىڭ 16 جاسار بالاسى قوڭىرقۇلجا مەن ءىنىس بۇلقايىر سۇلتاندار ەلشىلەردى قۇرمەتپەن شىعارىپ سالعانىن ريزاشىلىقپەن اتاپ وتكەن ەكەن.
– سىز: «حان جولىنىڭ» بويىندا ورنالاسقان ارحەولوگيالىق نىساندار ءالى دە زەرتتەلمەي جاتىر دەگەندى ۇنەمى ايتىپ ءجۇرسىز. ول قانداي نىساندار؟
– الكەي مارعۇلاننىڭ «ارحەولوگيچەسكيە پامياتنيكي كازاحستانا» دەيتىن ەڭبەگى بار. وسى جازبادا – ءحۇىى-ءحۇىى عاسىرلاردا ەسىل، قاراوتكەل ءوڭىرىن زەرتتەگەن سوتنيك شاحماتوۆ، يۆان شانگيندەردىڭ ەڭبەگىن نەگىزگە الا وتىرىپ، سولاردىڭ ىزىمەن بارلاۋ جۇمىسىن جۇرگىزىپ، اسا قۇندى مالىمەتتەر قالدىرعان. اكادەميك الەكەڭنىڭ جازعانىنا قاراعاندا التىن وردانىڭ حانى توقتامىس ارقا وڭىرىنە بىرنەشە قالا سالدىرعان. سونىڭ ءبىرى اققايراقتى وزەنىنىڭ ەسىلگە كەلىپ قۇياتىن سالاسىندا، ەكىنشىسى – سىلەتى جازىعىندا، ءۇشىنشىسى – جاقسى كوڭ دەگەن جەردە دەيدى.
بۇلاردان باسقا قورعالجىننىڭ ماڭىندا ءبىر-بىرىنە جاقىن ورنالاسقان جەتى قالاشىقتىڭ ورنىن تاۋىپ بەلگىلەگەنى جايلى ايتادى. مەن وسى قالاشىقتاردىڭ ورنالاسقان جەرىن ىزدەپ تابۋمەن اينالىستىم. مىسالى، سونىڭ ءبىرى قازىرگى امانكەلدى اۋىلىنىڭ ىرگەسىندە تۇر. ەكىنشىسى – مورتىق اۋىلىنىڭ قاسىندا ۇلكەن كوپىر بار، تۋرا سول ماڭدا ەسكى قورعاننىڭ ورنى جاتىر. قالعان بىرنەشەۋى ۇيالى اۋىلىنىڭ اينالاسىندا. وسىلاردىڭ ىشىندە كولەمى جاعىنان تىم ۇلكەن ەكى ەسكى قالاشىقتىڭ ورنى قىراتتىڭ ۇستىندە تۇر. نەگىزگى سورابى جاقسى ساقتالعان. بۇل نىساندار ءالى كۇنگە دەيىن زەرتتەلمەي قالىپ بارادى.
– بۇل ارحەولوگيالىق نىساندار قاي ءداۋىردىڭ مۇراسى؟
– اقساق تەمىردىڭ تاريحشىسى ءالي شارافاد-ديننىڭ 1391 جىلى جازىپ قالدىرعان جورىق كۇندەلىگىندە: «ۇلىتاۋدان شىعىپ، ەسىلگە قۇلاپ جارقايىڭ بەكىنىسىنە كەلدىك» دەيتىن جولداردىڭ بار ەكەنىن اكادەميك ءا.مارعۇلاننىڭ ەڭبەگى ارقىلى بىلەمىز. سوعان قاراعاندا ەسىل بويىنداعى «جارقايىڭ» بەكىنىسى التىن وردا حاندىعىنىڭ داۋىرىنە جاتاتىن سياقتى. بۇل بەكىنىس اق پاتشا زامانىندا سالىندى دەيتىن بولجام نەگىزسىز.
ودان كەيىن قيما اۋىلىنىڭ قاسىندا «كىندىكتى» دەگەن جەردە توقتامىس حاننىڭ ورداسىنىڭ ورنى بار. ونى جەرگىلىكتى جۇرت «ايدارلى» نەمەسە «قاراۋىل توبە» دەپ تە اتاي بەرەدى. وسى ارادان كەرەمەت كەراميكالىق زاتتار تابىلىپ جاتىر. بۇل قالاشىق تۋرالى ي.شانگين مەن الكەي مارعۇلاننىڭ جازبالارىندا: «اققايراقتىنىڭ ەسىلگە قۇيار ساعاسىندا توقتامىس سالدىرعان قالاشىق بار» دەپ تايعا تاڭبا باسقانداي انىق جازىلعان.
ودان كەيىن اقساق تەمىر توقتامىستىڭ ارتىنان قۋالاپ ۇلىتاۋعا كەلگەن. بۇل تۋرالى جوعارىداعى شارافاد-دين جازادى: «ءبىز جۇماداپتىڭ التىسى كۇنى سارىوزەن دەگەن جەرگە كەلدىك» دەيدى. بۇل بۇرىنعى بارشىن اۋدانى جەرىندەگى سارىوزەن سوۆحوزى بولۋى ابدەن مۇمكىن.
– جوعارىداعى 1391 جىلعى جازىلعان كونە جازبادا ايتىلعان «جارقايىڭ» بەكىنىسى مەن قازىرگى جارقايىڭ اۋدانى (بۇرىنعى دەرجاۆين) اراسىندا تاريحي بايلانىس بار ما؟
– الي شارافاد-دين جازعان «جارقايىڭ» بەكىنىسى مەن بۇگىنگى اۋدان جارقايىڭ ەكەۋى ءبىر جەر. بۇل باسقا دا دەرەكتەر نەگىزىندە دالەلدەنگەن. مىسالى، 1771 جىلى كاپيتان نيكولاي رىچكوۆ استراحان قالماقتارى بايىرعى مەكەنى شىعىستاعى ويراد ويپاتىنا قايتا اۋعاندا سولاردىڭ ىزىنە ءتۇسىپ ۇلىتاۋعا كەلگەن. سودان شارشاپ-شالدىعىپ ەسىل ارقىلى رەسەيگە كەيىن قايتقان. جولاي كوزىنە تۇسكەن جەر اتاۋلارىن قاعازعا ءتۇسىرىپ وتىرعان. ارتىنان بۇل كۇندەلىگى «كاپيتان جازبالارى» دەگەن اتپەن جارىق كورگەن. بۇل توتەنشە دالدىكپەن جازىلعان بىردەن-ءبىر جازبا. سوندا ايتادى: «ءبىز تەرىساققاننىڭ ەسىلگە كەلىپ قۇياتىن جەرىنەن كۇرت بۇرىلىپ وڭتۇستىك باتىسقا قاراي جۇردىك. ەسىل وزەنى تىكە باتىسقا قاراي اعادى دا، ءبىر مەزەتتە سولتۇستىككە قاراي كىلت بۇرىلادى ەكەن. وسى ارادا «كەڭ كول»، «جارقايىڭ» دەيتىن ەلدى-مەكەندەرگە كەلدىك» – دەيدى. وسى كۇنى «كەڭ كولدى» جەرگىلىكتى حالىق «كەڭ وزەن» دەپ اتاپ كەتكەن.
سول سياقتى عالىم ە.بەكماحانوۆتىڭ ەڭبەگىندە ايتىلاتىن ەسىل بويىنداعى شولاقساندىق اۋىلىنىڭ ىرگەسىندەگى بەكىنىستىڭ اتى ەسكى اتى – جارقايىڭ دەپ اتالعان. بۇل بەكىنىس – ا.ف.ريازانوۆتىڭ «كەنەسارى» وچەركىندە، ن.كراسوۆسكيدىڭ «وبلاست سيبيرسكايا كيرگيزوۆ» اتتى ەڭبەگىندە جانە ل.ل.مەيەردىڭ «كيرگيزسكايا ستەپ ورەنبۋرگسكوگو ۆەدومستۆا» اتتى جازباسىندا «دجارگاين» دەپ كورسەتىلگەن.
– ەسىل ءوڭىرىن العاش رەت زەرتتەپ حاتقا تۇسىرگەن ورىس كارتوگرافى شانگين تۋرالى نە بىلەسىز؟
– بۇل كىسىنىڭ تولىق اتى-ءجونى يۆان پەتروۆيچ شانگين. 1741 جىلى تۋعان. 1797 جىلى پەتەربورداعى تاۋ-كەن ۋچيليششەسىندە وقىعان. 1816 جىلى وفيتسەر ف.ك.نابوكوۆتىڭ تاپسىرماسىمەن قازاق دالاسىنا ەكسپەديتسيا ۇيىمداستىرعان. نەمىس، فرانتسۋز، لاتىن ءتىلىن جەتىك مەڭگەرگەن. مەنىڭ قولىمدا يۆان شانگيننىڭ 1816 جىلى جازعان قولجازباسىنىڭ كوشىرمەسى بار.
– قولىڭىزداعى قولجازبا قانشا بەت؟
– بارلىعى 149 بەت. ەسكى ورىس ماتىنىندە جازىلعان. وقۋعا وتە قيىن. ەكىنىڭ ءبىرى تۇسىنە المايدى.
– جازبادا ەسىل ءوڭىرى مەن قاراوتكەل تۋرالى مالىمەت بار ما؟
– ارينە بار. ي.شانگيننىڭ باستى ماقساتى – بولاشاقتا ەسىل بويىنا سالىناتىن اسكەري بەكىنىستەردىڭ ورنىن انىقتاپ، اسكەري ستراتەگيالىق ماڭىزىن كارتاعا ءتۇسىرۋ بولعان عوي. ءوزىنىڭ جازۋىنا قاراعاندا جول باستاۋشىلارى كىلەڭ قازاقتار ەكەن. ولاردىڭ اتى-ءجونىن دە جازىپ كەتكەن. مىسالى، كەرەي رۋىنان بايسال الدابەرگەنوۆ، ۋاق رۋىنان دەربىش ءىزباساروۆ، اتىعاي رۋىنان بيمۇرزا بايجىگىتوۆتەر دەگەن سياقتى.
شانگين جازادى: «1816 جىلى پەتروپاۆلوۆسك، پرەسنوۆكا، پرەسنەگوركوۆكا بەكىنىستەرىنەن شىعىپ، اققايراقتى وزەنىنىڭ ەسىلگە قوسىلعان تۇسىنان ءوتىپ، تەرىساققان وزەنىنىڭ القابىن ساعالاپ ۇلىتاۋعا باردىم. ودان كەيىن قاراكەڭگىر، جاقسى كوڭ سۋلارىنىڭ بويىمەن ءجۇرىپ قورعالجىن كولىنە كەلدىم. ەسىل–نۇرا بويىنداعى بىتىعاي، بوزوق كەسەنەلەرىن كوردىم» دەيدى. وسى ساپارىندا بولاشاق ەسىل وڭىرىنە سالىنۋعا ءتيىس «اقمولا» بەكىنىسىنىڭ ورنىن جوبالاعان. العاشقى جوبا بويىنشا بەكىنىس قازىرگى قالا ورنىنان 30 شاقىرىم جەردەگى «اقمولا» دەيتىن دوڭەستىڭ ۇستىنە سالىنۋعا ءتيىس ەكەن. بىراق كوكتەمدە وزەن تاسىعاندا اينالاسىن سۋ الىپ كەتەتىندىكتەن بەكىنىستى قاراوتكەل بويىنا اۋىستىرىپ، اتاۋىن بايىرعى «اقمولا» اتىمەن قالدىرعان. سونىمەن قىسقاسى بۇگىنگى قالانىڭ نەگىزىن ءحۇىى عاسىردىڭ باسىندا قالاعان ادام – يۆان شانگين.
– كەيبىر تاريحشىلار ءسىبىردىڭ كوشىم حانىن قاراوتكەل-ەسىل ءوڭىرىنىڭ تۋماسى دەيدى. سول تۋرالى سىزدە قانداي مالىمەتتەر بار؟
– كوشىم حان قاراوتكەل ءوڭىرى ەسىل دالاسىنان شىعىپ، ءسىبىردى باعىندىردى دەيدى. بۇل مامان تاريحشى، زەرتتەۋشىلەر تاراپىنان ءبىر ىزگە تۇسپەگەن تاقىرىپ. دەسەك تە، ورىس دەرەك كوزدەرى كوشىمدى «قازاق دالاسىنان كەلدى» دەپ ءبىر اۋىزدان مويىندايدى. وعان دالەل، اتاقتى تاريحشى ن.كارامزيننىڭ «رەسەي مەملەكەتىنىڭ تاريحى» اتتى ەڭبەگىنىڭ 9-تومىندا جانە ءسىبىردىڭ ەسيپ جازبالارىندا: «كوشىم قازاق ورداسىنان كەلدى» دەپ انىق كورسەتىلگەن. ايگىلى ءسىبىر تاريحىنىڭ بىلگىرى گ.ميللەر ءوزىنىڭ «ءسىبىر تاريحى» اتتى كىتابىنىڭ ءبىرىنشى تومىندا: «كوشىم قازاق ورتاسىنان كەلىپ، ءسىبىر حاندىعىن قۇردى» دەپ جازادى. ودان كەيىن ولكەتانۋشى پ.نابەلسيندە: «كوشىم حان وڭتۇستىكتەگى ەسىل دالاسىنان كەلىپ ءسىبىردى باعىندىردى» دەيدى. بۇل از دەسەڭىز، ش.ءۋاليحانوۆ، قازان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى ي.بەرەزينگە جازعان حاتىندا: «كوشىم ەسىل دالاسىنداعى قازاقتىڭ سۇلتانى بولعان» دەيدى.
بۇدان شىعاتىن قورىتىندى كوشىم حان قاراوتكەل، ەسىل بويىنىڭ ۇلانى. كوشىم ءسىبىر حاندىعىن ورناتىپ قانا قويعان جوق، پاتشالى رەسەي يمپەرياسنىڭ قازاق دالاسىن وتارلاۋ ساياساتىنا زور توسقاۋىل جاسادى.
سونىمەن، رەسەي يمپەرياسىنىڭ ءدال ىرگەسىندە ورناپ قالعان كوشىم حاندىعى پاتشانىڭ ۇيقىسىن بۇزدى. اقىرى كوشىمگە قارسى ەرماكتىڭ جورىعى باستالدى. ەرماقتان جەڭىلگەن حان ءوزىنىڭ تۋعان ەلى ەسىلدىڭ بويى قاراوتكەلگە شەگىنىپ كەلگەنى تۋرالى گرانتتىڭ اتاقتى «ەنتسيكلوپەديالىق سوزدىگىندە» ايتىلادى.
– كوشىم حان 1558 جىلى دۇنيەدەن ءوتىپ سۇيەگى «بىتىعاي» كەسەنەسىنە جەرلەندى دەگەن دەرەك بار…
– ول اراسىن بىلمەيمىن. بىراق، كوشىم حاننىڭ قورعالجىن وڭىرىندە دۇنيەدەن وتكەنى شىندىق. ونى ءبىز جوعارىداعى «ءسىبىر جازبالارى» اتتى انىقتامالىقتان بىلەمىز. ن.كارامزيننىڭ بايانداۋىنشا، قولعا تۇسكەن كوشىمنىڭ ءۇرىم-بۇتاعىن 1599 جىلدىڭ قاڭتارىندا پاتشا بوريس گودۋنوۆ سالتاناتتى تۇردە قابىلداپتى.
ال پروفەسسور م.ءابدىروۆ ارحيۆ ماتەريالدارىنا سۇيەنىپ، كوشىم حاندى كوشپەلى نوعايلار قورعالجىن كولىنىڭ ماڭىندا ولتىرگەن دەيدى. ول شىندىققا جاتپايدى. ارتىنان ىندەتىپ قۋىپ جۇرگەن ورىس اسكەرلەرىنەن قۇتىلۋ ءۇشىن بۇل كوشىمنىڭ ويلاپ تاپقان ايلاسى سياقتى. حان ءوز اجالىنان ولگەن. تۋعان بالاسى قانايدىڭ زيراتى قورعالجىن اۋدانىنىڭ امانكەلدى سوۆحوزىنا بارا جاتقان جولدىڭ سول جاعىندا تۇر. قانايدىڭ ۇرپاقتارى ءوسىپ-ونگەن ءبىر قاۋىم ەل قازىر.
بەكەن قايراتۇلى
namys.kz
پىكىر قالدىرۋ