Bayanbay Hwsaynov – wzaq jıl Esil öñirin zertteumen aynalısqan ölketanuşı-ğalım. Ömiriniñ soñına deyin  L.Gumilev atındağı EWU-inde sabaq berdi. Biz ğalımnıñ közi tirisinde jurnalşığa bergen swhbatın jariyalap otırmız. Swhbatta Oñtüstiktegi Qoqan, Türkistan ölkesin Wlıtau arqılı soltüstiktegi Qızıljarmen jalğastırıp, HÜİİ-HÜİİİ ğasırlarda ülken strategiyalıq mañızğa ie bolğan «Han jolı» jaylı  äñgime örbidi.

 –  Siz ölketanuşı retinde «Han jolı»  jaylı köp jıl zerttep jürsiz. Bwl bayırğı «Jibek jolınıñ» bir tarmağı ma, älde bertinde payda bolğan jaña sürleu me?

– Meniñ zertteuim boyınşa, Qazaqstan jeri Reseyge tolıq bodan bolğanğa deyin soltüstik ölkede tört ülken keruen jolı bolğan. Sonıñ biri – Qızıljar qalasınan şığıp, Aqmola duanı arqılı Wlıtaudı basıp ötip Bwqara, Täşkentke jetip jığılğan. Osı  keruen jolın ertede «Han jolı» dep atağan. Keybir derekterde «Abılay jolı» dep te aytıladı. Bwnı köne «Jibek jolınıñ» bir sürleui dep aytuğa da boladı. Biraq, tarihi strategiyalıq mañızı jağınan Qazaq handığı qwrılğannan keyin örkendep, Abılay däuiri men Resey patşalığınıñ twsında eñ negizgi strategiyalıq küre jolğa aynalğan.

Jañadan şıqqan  «Qazaqstan tarihı» attı köp tomdı eñbektiñ 1-şi tomında «Han jolı» turalı jaqsı mälimet bar. Odan keyin jazuşı-ğalım Aqseleu Seydimbektiñ «Qazaq älemi» kitabında birşama derekter aytıladı. Al meniñ payımdauım boyınşa, Türkistan ölkesinen şıqqan keruen jolı Wlıtauğa kelip tüyiskennen keyin birneşe tarmaqqa bölinip, taraytın bolğan. Sonıñ biri – Qaraötkel arqılı ötken. Qaraötkel öñiri –  «Han jolınıñ» küre tamırı bolğan.

Öytkeni, Abılay hannıñ  jazğı ordası joğarıdağı küre joldıñ boyında Kolutan jazığında bolğanı jaylı derekti orıs jazbalarınan kezdestiremiz. Orta jüz qazaqtarınıñ Qıtay elimen qarım-qatınasın zerttegen orıs tıñşısı F.Gordeevtiñ 1761 jılı Troick bekinisiniñ komandantı P.Rodenge jazğan qwpiya mälimdemesinde: «Abılay swltan Jılandı taularınıñ mañayında Atbasar özeni boyındağı Kolutan degen jerdi jaylap otır» deydi.

–   Esil öñiri men Qaraötkel tarihı jayında jazılğan köneden kele jatqan qanday derek közderin bilesiz?

– Esil öñiri häm Qaraötkel jayında jazılğan alğaşqı derek «Kniga bol'şogo çerteja» attı köne kitaptan kezdesedi. Mwndağı derek közderi 1595 jılı Wlıtau arqılı ötip, Sır boyındağı Täuekel hannnıñ ordasına barğan orıs elşisi Vel'yamin Stepanovtıñ joljazbasınan alınğan siyaqtı.  Ekinşi bir derek – 1690 jılı jazılğan. Onı hatqa tüsirgen adamdar patşalıq Reseydiñ Orta Aziya  jönindegi elşi-ökilderi Fedor Skibin men Matvey Troşkin degender. Bwlar Tobıldan şığıp  Qazaq ordasınıñ hanı Täukege elşilikke barğan. Sapar barısında jürip ötken jer attarın, onıñ geografiyalıq erekşelikterin jazıp-sızıp hatqa tüsirgen.

Osı eñbekke süyenip, 1701 jılı orıs kartografı S.Remezov 20 paraqtan twratın «Çertejnaya kniga Sibiri» attı  atlas jasap şıqqan. Atlasta – «Ozero Kurgalçin», «Kazaç'ya orda» deytin şağın taraular bar. Mwnda, bayırğı keruen jolınıñ boyında ornalasqan eski qamal-qorğandardıñ ornı, Esil özeni añğarındağı köne qonıstar jaylı birşama mälimetter keltirgen.

–  Esil öñirindegi keruen joldarı turalı qazaq ğalımı Ş.Uälihanovtıñ da zertteui bar emes pe?

– Esil öñirindegi keruen joldarı jaylı alğaşqı bolıp zerttegen ğalımdardıñ biri – Şoqan Uälihanov. Ğalımnıñ 1856 jılı öz qolımen toltırğan «HİH ğasırdıñ ortasındağı qazaq dalasınıñ kartası» deytin eñbegi bar. Bwl eñbek 1961 jılı jarıq körgen köp tomdığınıñ 5-şi tomına engen. Osında joğarıdağı Abılay meken etken aymaqtardı basıp ötetin keruen joldarınıñ sızbası körsetilgen. Sızbada Atbasar jäne Qorğaljın öñiri tolıq qamtılğan.

Kelesi bir nazarda bolatın dünie 1815 jılı Qoqanğa ketip bara jatqan orıs elşisi Filipp Nazarov öz esteliginde: «Qaraötkeldi basıp ötip, Wlıtauğa qaray kettim» deydi. Qaraötkeldi mekendep otırğan Qwdaymende swltannıñ öte jaqsı qarsı alğanın aytadı. Swltannıñ 16 jasar balası Qoñırqwlja men inis Bwlqayır swltandar elşilerdi qwrmetpen şığarıp salğanın rizaşılıqpen atap ötken eken.

–  Siz: «Han jolınıñ» boyında ornalasqan arheologiyalıq nısandar äli de zerttelmey jatır degendi ünemi aytıp jürsiz. Ol qanday nısandar?

– Älkey Marğwlannıñ «Arheologiçeskie pamyatniki Kazahstana» deytin eñbegi bar. Osı jazbada – HÜİİ-HÜİİ ğasırlarda Esil, Qaraötkel öñirin zerttegen Sotnik Şahmatov, Ivan Şanginderdiñ eñbegin negizge ala otırıp,  solardıñ izimen barlau jwmısın jürgizip, asa qwndı mälimetter qaldırğan. Akademik Älekeñniñ jazğanına qarağanda Altın Ordanıñ hanı  Toqtamıs  Arqa öñirine birneşe qala saldırğan. Sonıñ biri   Aqqayraqtı özeniniñ  Esilge kelip qwyatın salasında, ekinşisi – Sileti jazığında, üşinşisi – Jaqsı köñ degen jerde deydi.

Bwlardan basqa Qorğaljınnıñ mañında bir-birine jaqın ornalasqan jeti qalaşıqtıñ  ornın tauıp belgilegeni jaylı aytadı. Men osı qalaşıqtardıñ ornalasqan jerin izdep tabumen aynalıstım. Mısalı, sonıñ biri qazirgi Amankeldi auılınıñ irgesinde twr. Ekinşisi – Mortıq auılınıñ qasında  ülken köpir bar, tura sol mañda eski qorğannıñ ornı jatır. Qalğan birneşeui Wyalı auılınıñ aynalasında. Osılardıñ işinde kölemi jağınan tım ülken eki eski qalaşıqtıñ ornı qırattıñ üstinde twr. Negizgi sorabı jaqsı saqtalğan. Bwl nısandar äli künge deyin zerttelmey qalıp baradı.

–  Bwl arheologiyalıq nısandar qay däuirdiñ mwrası?

– Aqsaq Temirdiñ tarihşısı Äli Şarafad-dinnıñ 1391 jılı jazıp qaldırğan  jorıq kündeliginde: «Wlıtaudan şığıp, Esilge qwlap Jarqayıñ bekinisine keldik» deytin joldardıñ bar ekenin  akademik Ä.Marğwlannıñ  eñbegi arqılı bilemiz. Soğan qarağanda Esil boyındağı «Jarqayıñ» bekinisi Altın Orda handığınıñ däuirine jatatın siyaqtı. Bwl bekinis aq patşa zamanında salındı deytin boljam negizsiz.

Odan keyin Qima auılınıñ qasında «Kindikti» degen jerde Toqtamıs hannıñ ordasınıñ ornı bar. Onı jergilikti jwrt «Aydarlı» nemese «Qarauıl töbe» dep te atay beredi. Osı aradan keremet keramikalıq zattar tabılıp jatır. Bwl qalaşıq turalı I.Şangin men Älkey Marğwlannıñ jazbalarında: «Aqqayraqtınıñ Esilge  qwyar sağasında Toqtamıs saldırğan  qalaşıq bar» dep tayğa tañba basqanday anıq jazılğan.

Odan keyin Aqsaq Temir Toqtamıstıñ artınan qualap Wlıtauğa kelgen. Bwl turalı joğarıdağı Şarafad-din jazadı: «biz jwmadaptıñ altısı küni Sarıözen degen jerge keldik» deydi. Bwl bwrınğı Barşın audanı jerindegi Sarıözen sovhozı boluı äbden mümkin.

–  Joğarıdağı 1391 jılğı jazılğan köne jazbada aytılğan «Jarqayıñ» bekinisi men qazirgi Jarqayıñ audanı (bwrınğı Derjavin) arasında tarihi baylanıs bar ma?

– Äli Şarafad-din jazğan «Jarqayıñ» bekinisi men bügingi audan Jarqayıñ ekeui bir jer.  Bwl basqa da derekter negizinde däleldengen. Mısalı,  1771 jılı kapitan Nikolay Rıçkov  Astrahan qalmaqtarı bayırğı mekeni şığıstağı oyrad oypatına qayta auğanda solardıñ izine tüsip  Wlıtauğa kelgen. Sodan şarşap-şaldığıp Esil arqılı Reseyge keyin qaytqan. Jolay közine tüsken jer atauların qağazğa tüsirip otırğan. Artınan bwl kündeligi «Kapitan jazbaları» degen atpen jarıq körgen. Bwl tötenşe däldikpen jazılğan birden-bir jazba. Sonda aytadı: «Biz Terisaqqannıñ Esilge kelip qwyatın jerinen kürt bwrılıp oñtüstik batısqa qaray jürdik. Esil özeni tike batısqa qaray ağadı da, bir mezette soltüstikke qaray kilt bwrıladı eken. Osı arada «Keñ köl», «Jarqayıñ» deytin eldi-mekenderge keldik» – deydi. Osı  küni «Keñ köldi» jergilikti halıq «Keñ özen» dep atap ketken.

Sol siyaqtı ğalım E.Bekmahanovtıñ eñbeginde aytılatın Esil boyındağı Şolaqsandıq auılınıñ irgesindegi bekinistiñ atı eski atı – Jarqayıñ dep atalğan.  Bwl bekinis – A.F.Ryazanovtıñ «Kenesarı»  oçerkinde, N.Krasovskiydiñ «Oblast' Sibirskaya kirgizov» attı eñbeginde jäne L.L.Meyerdiñ «Kirgizskaya step' Orenburgskogo vedomstva» attı jazbasında «Djargain'» dep körsetilgen.

–  Esil öñirin alğaş ret zerttep hatqa tüsirgen orıs kartografı Şangin turalı ne bilesiz?

– Bwl kisiniñ tolıq atı-jöni Ivan Petroviç Şangin. 1741 jılı tuğan. 1797 jılı Peterbordağı Tau-ken uçilişesinde oqığan. 1816 jılı oficer F.K.Nabokovtıñ tapsırmasımen qazaq dalasına ekspediciya wyımdastırğan. Nemis, francuz, latın tilin jetik meñgergen. Meniñ qolımda Ivan Şanginnıñ 1816 jılı jazğan  qoljazbasınıñ köşirmesi bar.

–  Qolıñızdağı qoljazba qanşa bet?

– Barlığı 149 bet. Eski orıs mätininde jazılğan. Oquğa öte qiın. Ekiniñ biri tüsine almaydı.

– Jazbada Esil öñiri men Qaraötkel turalı mälimet bar ma?

– Ärine bar. I.Şanginnıñ bastı maqsatı – bolaşaqta Esil boyına salınatın äskeri bekinisterdiñ ornın anıqtap, äskeri strategiyalıq mañızın kartağa tüsiru bolğan ğoy. Öziniñ jazuına qarağanda jol bastauşıları kileñ qazaqtar eken. Olardıñ atı-jönin de jazıp ketken. Mısalı, kerey ruınan Baysal Aldabergenov, uaq ruınan Derbiş İzbasarov, atığay ruınan Bimwrza Bayjigitovter degen siyaqtı.

Şangin jazadı: «1816 jılı Petropavlovsk, Presnovka, Presnegor'kovka bekinisterinen şığıp, Aqqayraqtı özeniniñ Esilge qosılğan twsınan ötip, Terisaqqan  özeniniñ alqabın sağalap Wlıtauğa bardım. Odan keyin Qarakeñgir, Jaqsı köñ sularınıñ boyımen jürip Qorğaljın köline keldim. Esil–Nwra boyındağı Bıtığay, Bozoq  kesenelerin kördim» deydi. Osı saparında bolaşaq Esil öñirine salınuğa tiis «Aqmola» bekinisiniñ ornın jobalağan. Alğaşqı joba boyınşa bekinis qazirgi qala ornınan 30 şaqırım jerdegi «Aqmola» deytin döñestiñ üstine salınuğa tiis eken. Biraq köktemde özen tasığanda  aynalasın su alıp ketetindikten bekinisti Qaraötkel boyına auıstırıp, atauın bayırğı «Aqmola» atımen qaldırğan. Sonımen qısqası bügingi qalanıñ negizin HÜİİ ğasırdıñ basında qalağan adam – Ivan Şangin.

–  Keybir tarihşılar Sibirdiñ  Köşim hanın Qaraötkel-Esil öñiriniñ tuması deydi. Sol turalı sizde qanday mälimetter bar?

– Köşim han Qaraötkel öñiri Esil dalasınan şığıp, Sibirdi bağındırdı deydi. Bwl maman tarihşı, zertteuşiler tarapınan bir izge tüspegen taqırıp. Desek te, orıs derek közderi Köşimdi «qazaq dalasınan keldi» dep bir auızdan moyındaydı. Oğan dälel, ataqtı tarihşı N.Karamzinniñ «Resey memleketiniñ tarihı» attı eñbeginiñ 9-tomında jäne Sibirdiñ Esip jazbalarında: «Köşim qazaq ordasınan keldi» dep anıq körsetilgen. Äygili Sibir tarihınıñ bilgiri G.Miller öziniñ  «Sibir tarihı» attı kitabınıñ birinşi tomında: «Köşim qazaq ortasınan kelip, Sibir handığın qwrdı» dep jazadı. Odan keyin ölketanuşı P.Nabel'sinde: «Köşim han oñtüstiktegi Esil dalasınan kelip Sibirdi bağındırdı» deydi. Bwl az deseñiz, Ş.Uälihanov, Qazan universitetiniñ professorı I.Berezinge jazğan hatında: «Köşim Esil dalasındağı qazaqtıñ swltanı bolğan» deydi.

Bwdan şığatın qorıtındı Köşim han Qaraötkel, Esil boyınıñ wlanı. Köşim Sibir handığın ornatıp qana qoyğan joq, patşalı Resey imperiyasnıñ qazaq dalasın otarlau sayasatına zor tosqauıl jasadı.

Sonımen, Resey imperiyasınıñ däl irgesinde  ornap qalğan Köşim handığı patşanıñ wyqısın bwzdı.  Aqırı Köşimge qarsı Ermaktıñ jorığı bastaldı. Ermaqtan jeñilgen han öziniñ tuğan eli Esildiñ boyı Qaraötkelge şeginip kelgeni turalı Granttıñ ataqtı «Enciklopediyalıq sözdiginde» aytıladı.

– Köşim han 1558 jılı dünieden ötip süyegi «Bıtığay» kesenesine jerlendi degen derek bar…

– Ol arasın bilmeymin. Biraq, Köşim hannıñ Qorğaljın öñirinde  dünieden ötkeni şındıq. Onı biz joğarıdağı «Sibir jazbaları» attı anıqtamalıqtan bilemiz. N.Karamzinniñ bayandauınşa, qolğa tüsken Köşimniñ ürim-bwtağın 1599 jıldıñ qañtarında patşa Boris Godunov saltanattı türde qabıldaptı.

Al professor M.Äbdirov arhiv materialdarına süyenip, Köşim handı  köşpeli noğaylar Qorğaljın köliniñ mañında öltirgen deydi. Ol şındıqqa jatpaydı. Artınan indetip quıp jürgen orıs äskerlerinen qwtılu üşin bwl Köşimniñ oylap tapqan aylası siyaqtı. Han öz ajalınan ölgen. Tuğan balası Qanaydıñ ziratı Qorğaljın audanınıñ Amankeldi sovhozına bara jatqan joldıñ sol jağında twr. Qanaydıñ wrpaqtarı ösip-öngen bir qauım el qazir.

Beken QAYRATWLI

namys.kz