كوكتوعايدىڭ قىتاي باستىعىن ءولتىرۋ
ەرتەڭىندە ءبىز سارتەرەكتەن بەرگى ەل اقىت مەشىتىندەگى جيىنعا كەلدىك. جينالىستىڭ ءوتۋ احۋالى قاۋىپتى بولدى. كەلگەنىمىز 200-دەي ادام ەدىك. ادامداردى دارەتكە شىعارمادى. ەسىكتەن كىرگەن جەردەن اۋىزدان ۋادە الدى.
- مىلتىقتى بەرەمىز، – دەپ شۋلاپ كىردىك. ءشان سوزىندە:
- سەندەردە مىلتىق كوپ. تاۋعا دا تىعىپ وتىرسىڭ، ۇيگە دە تىعىپ وتىرسىڭ. ءبىز بىلەمىز، قولىمىزدا مالىمەت بار، – دەپ سوقتى.
- ءبىر اتىم ءدارى، ءبىر جەز قالمايدى، – دەپ ۇقتىردى. قىسىم جاساي كەلىپ الپىس ادامنىڭ اتىن وقىدى.
- وسى ادامدار بىزبەن بىرگە اۋدانعا بارادى، – دەپ ۇقتىردى.
بۇل الپىس ادام اقىتتى الىپ قالساق دەگەن الپىس ادام ەكەنبىز. ىشىمىزدە تىڭشىلار بولعاندىقتان (14) بۇل حابار الدەقاشان ساقشى مەكەمەسىنە جەتىپ بارعان ەكەن. ەسىمحان شانگە بارىپ:
- ءبىر سۇمعا قۇل بولدىق. ات كولىك ازىقتارىمىزدى ازىرلەپ كيىمدەرىمىزدى جوندەپ الىپ ارتتارىڭىزدان بارساق، – دەپ رۇقسات سۇراپ الدى.
سونىمەن شانگە ۋادە بەرىپ قالىپ قويدىق. ال ءشان كەشىندە وقان زاڭگىنىڭ ۇيىندە قونباق بولىپ سول جەرگە ادام جىبەرىپ، ءۇيدى دايىن ەتىپ مال سويعىزىپتى. وقان زاڭگىنىڭ ۇيىندە ءبىر ءتاۋىر قىز بار ەدى. ءشان تارباعاتايلىق جەرگىلىكتى قىتاي، قازاق ءتىلىن بىلگەندىكتەن سول قىزدان ءۇمىت كۇتەدى ەكەن. ءشان ادامدارى بىزدەن ايرىلىپ دۇرەنىڭ كوكتەم مەكتەبىنە بارىپ، وندا ۇگىت ايتتى. وندا دا جوعارىداعى بىزگە قولدانعان تاسىلدەردى قولدانىپ اتتانىپ كەتتى. كوكتەم مەكتەبىنەن شىعىپ، كارابۇلعىنداعى قالەل اۋلىنداعى ءبىلىم مەكتەبىنە باردى. ول كەزدە قالەل ۇستالىپ كەتكەن ەدى. بۇل ارادا زاقوباداعى وقان زاڭگىنىڭ ءۇيى ءشاننىڭ بۇيرىعى بويىنشا دايىندالىپ قويىلدى. قىتايلار جۋ ۇيانجاڭ، ءشان بولىپ بارلىعى 37 ادام ەدى. نەگىزىنەن ساقشى ادامدارى بولاتىن. ءشان ەكى مەكتەپتەگى ۇگىتىن اياقتاتىپ، كەشىندە وقان زاڭگىنىڭ ۇيىنە كەلدى. وقان اسىمبەكۇلى، مولقى ىشىندە ماشان ەدى. ال ماشان ىشىندە ەسەت ەدى. ءبىز ءوزىمىز 60 ادام وسى كەشتە جۋ ۇيانجاڭدى شانمەن قوسىپ ولتىرۋگە وندىرقاراداعى يمانباي ۇيىندە سەرتتەستىك. قولداعى مىلتىقتى تۇگەل بەرەمىز دەپ جۋ ۇيانجاڭعا كوك قاسقا تاي سويىپ كۇتىپ، ولاردى بەيعامداندىرىپ تاستادىق. ءجۇز ادام وقاننىڭ ءۇيىنىڭ قۇم جاعىنداعى ءبىر كەرىش تاۋعا بەكىندىك. جاس بالالاردى جىبەرىپ وقاننىڭ قىزىنان حابار الىپ تۇردىق.
بۇل ۋاقىت 1940 جىلى 6 اقپان كۇنى[12] بولاتىن. ءشان ۇيىقتاعان كەزدە قىزدان حابار كەلدى.
- ماعان ءشان كەلسىن دەپ ادام جىبەرىپ جاتىر، – دەدى. جەر قار ەدى. ءتۇن قاتتى سۋىق. اياق تىقىرىن بىلدىرمەۋ ءۇشىن ەتىك سىرتىنان كيگىز تۇيىق تىگىپ، كيىپ الدىق. وقتاۋداي قايىننىڭ باسىن جارىپ قايىڭ توز وتكىزىپ الىپ ۇيگە كىرگەندە (15) توزدى مايعا مالىپ جارق ەتىپ كىردىك. ويتكەنى ءوز ادامدارىمىزدى ءولتىرىپ الۋدان ساقتاندىق. ءشان ادامدارىنىڭ قولىندا ەكى ورىس بەساتار، ەكى قايبان مىرىش، ەكى سارباۋىر بەرەن، ءتورت ناعان بار ەدى.
ءبىز 37 ادامدى ءبىر ءجۇز ون اداممەن قاماپ الدىق. ءتورت رەت وق اتىلدى. ودان ءارى قارۋ قىلا المادى. ءبىزدىڭ قولىمىزدا شوقپار، تەمىر كۇرەك، بالتا بار ەدى. وسى كۇشپەن وتىز جەتى ادامدى ءولتىرىپ تاستادىق. ءدال وسى ءتۇنى قالەل اۋلىندا جاتقان سارنوعايدى[13] سايىپ پەن شامعۇن ءولتىردى. اسىل تۇقىمدى مال باعىپ جاتقان ۋان اتتى ءبىر قىتايدى، سۇلەيمەن، ءىبىش ماشەيۇلى ءولتىردى. بۇلار ول كەزدە تۇرىمنىڭ سارتەرەگىندە بولاتىن. وسى ەكى ادام ەڭ العاشقى اقىلداسىلعان الپىس ادامنىن ىشىندە بولاتىن. كارىم سارت وسى 37 اداممەن[14]بىرگە ءولتىرىلدى.
ەرتەڭىندە “مەن دە وسى اقىلدىڭ ىشىندەمىن” دەپ ءشاري زاڭگىدەن قاعاز كەلدى. ءشاري اۋىلى ول جىلى شاكۇرتى بويىندا ەدى. ەكى كۇننەن كەيىن سارسۇمبەدەن ءتورت ادام كەلدى: نوعايباي، زاتەلباي، اقتەكە بي، مۇسا مەرگەن. بۇل ادامدار ەل ىشىندەگى مىلتىقتاردى جيناپ بەرۋگە كەلىپتى. مۇسا مەرگەن ەكى وعىم بار دەپتى. سونى اكەلىپ بەرۋگە نوعايباي ەرتىپ كەلىپتى. اقتەكە ارالدا ءتورت مىلتىق بار سونى اپارىپ بەرمەك. زاتەلبەي قۇلدىڭ مىلتىعىن جيناپ بەرمەك بولىپ قايتادى ەكەن.
بۇل ءتورت ادامنىن ءسوزى مىناۋ بولدى:
- ءبىزدىڭ ىستەگەلى كەلگەنىمىز سول ەدى. بۇزىلۋدان باسقا جول قالمادى. كوميسسيانى ءولتىرىپ جاقسى ىستەپ قويدىڭىزدار، – دەپ قوسىلا كەتتى.
سونىمەن نوعايباي، زاتەلبەي، مۇسا شىڭگىل ەلىن بۇزاتىن بولىپ ءجۇرىپ كەتتى. ءبىز 300 ادام بولىپ كوكتوعاي ساقشى مەكەمەسىن الۋعا ءجۇرىپ كەتتىك. ۇكىرداي ەسىمحان باسشى بولدى. وسپان ەكەۋمىز وتارداعى مالدى جيناۋعا ءجۇرىپ كەتتىك. مەركىت تياناقتىڭ ۇلى ءبىر ورىس بەساتار اكەلىپ بەردى. ورىس ساربەلى، 200 وعى بار ەدى. (16)
ساقشى مەكەمەسى ءبىزدىڭ كوميسسار مەن ءشاندى ولتىرگەنىمىزدى الدەن ەستىپ قويعان ەكەن. سول تۇڭعىش سوعىستا ءسارىش كەلەڭۇلى باستاعان ءتورت ادام ءشايىت بولدى. التى مىلتىق ءتۇسىرىپ الدىق. ساقشى ورنى الىنبادى. ءدال وسى كەزدە، شەرۋشى سۇلەيمەن تىلەۋبايۇلى[15] سول شاقشى مەكەمەسىندە جۇمىسشى ەكەن. سۇلەيمەن ءبىزدىڭ قولىمىزعا تۇسكەن سوڭ ەسىمحان ۇكىرداي الىپ كەلىپ كىسەندەپ قويدى. بۇل كەزدەگى بۇزىلعانىمىز از ادام ەدى. ەلدىڭ كوبى ءالى بۇزىلا قويماعان بولاتىن. قارابۇلعىن، شاكۇرتى ماڭىنداعى از عانا ايتۋعان، از عانا شاقاباي ەدى. از اۋىل شەرۋشى، از اۋىل قاراقاس، از اۋىل سارباس ءۇمىتباي توبى ەدى. ەسىمحاندار قايتىپ ەلگە كەلگەندە، ءبىز دە وتاردان مالدى كوشىرىپ قايتا ورالدىق. بارلىعىمىز وندىرقاراعا جينالدىق. بۇزىلماعان ەلدەرمەن ارامىز اشىلىپ قالدى. بۇل ۋاقىتتا شىڭگىلدەگى ەلدەن ءتىل الا المادىق. وسى جاعداي كەزىندە بيمىش دەگەن كەمپىردى شاتىرتاستاعى سالىق ءتايجى اۋىلىنا جىبەردىك. كەمپىر امان بارىپ قايتىپ كەلدى. سالىق ءتايجى:
- ساق بولسىن. سارسۇمبەدەن بۇلعىنداعى ىرىسبەك داجۇيباڭعا ءامىر جىبەرىلىپتى. بارلىق اسكەردى الىپ وندىرقاراداعى ءشاندى ولتىرگەن بۇزىقتاردى ءولتىرىپ، ءتىرى تۇسكەندەردى سارسۇمبەگە الىپ كەلسىن دەپ بۇيرىق بەرىلىپتى دەيدى، – دەپتى.
بۇل سوزدەردى ەستىگەننەن كەيىن ءبىز دايىندىق كورىپ قارۋلانىپ سارتوعايعا كوشپەكشى بولدىق. اۋىر جۇك قالدى. كىسەڭدەۋلى جاتقان سۇلەيمەن تۇسىمدە ماعان ايان بەردى:
- مۇسىلمان وعىنان قازا بولۋىم مۇمكىن. كاپىر وعىنان قازا بولمايمىن. سوعىسقا شىعامىن، – دەپ ءوتىندى.
سۇلەيمەندى بوساتىپ الدىق.[16] بۇل كەزدە ەل بولىپ ەرىكتى تۇردە اسكەري مىندەت وتەۋگە 700 ادام جازىلىپ قويدى. قاپسامەت موللا مەن مالىكاجدار موللانى العىزىپ ءبۇتىن اسكەرگە جانازاسىن وقىتتىردىق. جانازا وقىعان كۇنىمىز 1940 جىلى 19 ناۋرىز كۇنى ەدى. ءدال سول كۇنى جىلاعان قاتىن-بالانىڭ داۋسى ءالى كۇنگە ەسىمنەن كەتپەيدى. بۇكىل التاي تاۋى دۇرىلدەپ يمان ايتقانداي بولدى. بۇكىل سارتوعايدان (17) جەتى ارالعا دەيىن سونشاما قاشىقتاعى اعىپ جاتقان بۋرىلتوعاي وزەنى اق قىراۋ مۇز جامىلىپ، ورمانداردى سۇڭگىمەن تۇمان باستى. شالقايا سىرعىپ اعىپ جاتقان قوس شىڭگىل وزەنى دە ازا ءبىلدىرىپ تۇرعانداي سەزىلىپ، يت ۇلىپ، سيىر موڭىرەپ، كۇندىز كۇن تۇتىلىپ، تۇندە اي تۇتىلىپ، جىلقى جال قۇيرىعىن ءسۇزىپ، الداعى كۇندە بولاتىن اۋىرتپالىقتاردىڭ بارلىعىن كوز الدىمىزدان وتكىزىپ جاتتى.
ءبىز تاۋەكەلدىڭ اتىنا مىندىك. يەسىز يەن جاتقان قازاق، قۇرىپ العان مەملەكەتىمىز جوق، جيناپ قويعان قورىمىز جوق، سالىپ قويعان قالامىز جوق، ءتىپتى وسىنداي جاعدايدا جاراتىپ الارلىق جاراتقان قۇداي بىزگە ەكونوميكالىق نەگىزدەردە اۋەلى ادامزاتقا ەنشى بولگەندە بىزگە ونداي عىلىمي كاسىپتەردى بەرمەگەن ەكەن. قۇداي تاعالا اۋەلى ادامزاتقا ەنشى بولگەندە بىزگە ونداي عىلىمي تابىستاردى بولمەگەن ەكەن. ءبىزدىڭ شارۋاشىلىعىمىزدىڭ نەگىزىن قۇراعان ءتورت تۇلىك مال، التايدىڭ سۇراپىل سۋىقتارىندا ءار ون ەكى جىلدا ءبىر اقسۇيەك بولىپ تۇرادى. سول مالدى وتاردان شۋلاتىپ قىس ۇستىندە ايداپ كەلدىك. جىلقىلار جالىن تاراپ، قۇيرىعىن سۇزەدى. ارىقتاپ شىققان مالدار ساۋدىراپ ولە باستادى. ارىق مالدار نە ىشسە ءىش تاستاي باستادى. شىڭ سىساي بانديتتەرىمەن بىرگە قۇدايدىڭ مول بەرەتىن قازاققا ەنشىسى وسى بولعانداي. “جۇتاعان جۇرتىن ماقتايدى” دەپ قازاق سورلاپ وتىرساق تا، ءالى دە مال كاسىبىن دۇنيەدەگى بار كاسىپكە تەڭەمەيتىن ناداندىعىمىز دا وزىمىزبەن بىرگە جاساپ كەلە جاتىر.
ءبىز تۋىپ ويلاماعان ىستەردى ىستەۋگە جولىعىپ قالدىق. ءبىز قارۋلى ورىسپەن دە، قارۋلى شىڭ سىساي بانديتتەرىمەن دە مايدانعا ءتۇسىپ الىساتىن بولىپ قالدىق. بىراق سورعا قاراي تورە ءشارىپحاننىڭ اسكەرى ىرىسبەك كەلەتىن سەكىلدى. ەندى قايتۋ كەرەك؟ تاۋەكەل، جان اياساڭ جارالى قالاسىڭ. ول جاۋ عوي، ونداي بولسا تاۋەكەل. (18) تاۋەكەل اتىنا راسىندا مىنۋگە ءماجبۇر بولدىق. بۇل دۇنيە بىزگە بەينەت پەن اجالىن بىردەي اكەلدى. ورىس پەن شىڭ سىساي بانديتتەرىنىڭ ءبىزدى ايامايتىنىن ءتۇسىنىپ جاتتىق. ورىستىڭ ماقساتى ولارعا قازاق كەرەك ەمەس، التاي كەرەك. ونداعى تاس پەن التىن كەرەك. ال قىتايدىڭ ماقساتى دا وسى ەدى. بىزدە كۇش جوق. ءتىپتى جاردەم قىلاتىن ورىن دا جوق. ونىڭ ۇستىنە، ورىس پەن قىتاي ءبىزدى العاندا، قازاقپەن الىپ جاتىر. ءوزىڭدى وزىڭە سالادى ەكەن. ەن قورلىعى، ەڭ اۋىر ءىس وسى بولدى. سول زامان سول جىلى، سول اي، سول كۇنى، ءبىزدىڭ قىزىل قولىمىزدى ەرىكسىز تۇردە ءوز جاۋىمىزعا قارسى تۇرۋعا يتەرمەلەپ ساعىم قۋعانداي اپارىپ وسى قاندى ۋاقيعاعا ەنگىزىپ جىبەردى.[17]
ەجەلدەن قۇدايدىڭ قازاققا بەرگەن ەنشىسى از ەمەس ەدى. ەجەلدەن قازاقتى جاقسى جارىلقاپ كەلە جاتقان اللانىڭ تاعى ءبىر قازىناسىنا ىلىنە كەتتىك. بۇرىن تىشقان ولتىرۋدەن قورقاتىن قازاق، باندىلاردى ولتىرگەندە لاقتان بەتەر ءارى وڭاي، تىسپەن دە، تىرناقپەن دە باۋىزداي سالاتىن بولىپ الدىق.
جاۋعا قارسى سوعىس كوميتەتىنىڭ قۇرىلۋى
ءبىز تاعى دا اللاعا سيىندىق. شىڭگىلدى قۇلداپ كەلە جاتقان بانديت شىڭ سىسايدىڭ اسكەرىنىڭ الدىنان 150 ادامدى ورلەتىپ جىبەردىك. وزەننىڭ وڭتۇستىك جاعىمەن سۇلەيمەن باتىر مەن شامعۇن اسكەرلەرى ورلەدى. ولار 200-دەي ادام ەدى. ال وزەننىڭ سولتۇستىك جاعىنان قاراقاس كوكەي مەن سارباس ءۇمىتباي مەرگەن، قاھارمان مەرگەن بولىپ 200 ادام ورلەدى. ەڭ الدىمەن سوعىستىڭ تۋعان جەرى شاكۇرتىنىڭ وڭتۇستىك جاعىنداعى جول ۇستىندەگى قىساڭدا ەدى. وسى جەردەن شىڭ سىساي اسكەرلەرى كەلىپ پۋلەمەت قويدى. بىزدەن 60 ادام ءشايىت بولدى. وڭتۇستىك [ادام اتى جازىلماي قالعان] (19) باتىر مەن شامعۇن مەرگەن اسكەرلەرى وراپ كەلدى. مەن وسى اسكەردىڭ ىشىندە ەدىم.
ءبىز 30 ادام اق قالپاق، اق شاپان كيىپ قاردىڭ اراسىنان ءجۇرىپ، سول اسكەر جاتقان جەرگە جاقىن بارىپ اتىس بەرگەندە، ولاردان 30 ادام ءولتىرىپ، 13 جاپون بەساتار ءتۇسىرىپ الدىق. قاندى سوعىس بولىپ جاتقاندا، وڭتۇستىك جاعىمىزدان ەكى قوسار اتپەن ىدىرىش كەلدى. ول نوعايباي ۇكىردايدان ء“بىز سىزدەردى توسىپ تۇرمىز، جاۋدى سوعىسپەن العاندا قانداي تاسىلدەر بار. ءبىز بىرگەمىز. سەندەرگە مۇسا مەرگەن باراتىن بولدى” دەپ جازىلعان حات اكەلىپتى. كوپ وتپەي بىزگە مۇسا مەرگەن 20 اداممەن كەلىپ قوسىلدى. مۇساعا ولجا مىلتىقتان مىلتىق بەردىك. ولاردىڭ قولىندا مىلتىق بولماعاندىقتان ءۇش مىڭ وق اكەلىپتى. وسى كۇشتەردىڭ جاردەمىمەن بانديت شىڭ سىساي اسكەرلەرى جەڭىلدى.
العاشقى سولتۇستىك بولىككە كەتكەن اسكەرلەرىمىز قايتىپ وزىمىزگە كەلىپ قوسىلدى. ولار جۇرگەن جاقتا جاۋ اسكەرلەرى بولماپتى. بانديت شىڭ سىساي ارمياسىن تالقانداپ، قايىرقىن قادان سۇمنان اسىرىپ، شىڭگىل اۋدانىنا ءتۇسىرىپ جىبەردىك. سول كۇنى تۇندە وندىرقارادا بىزگە باعىنباي تۇرعان سالىق ەلىن كۇشپەن كوشىردىك. بۇل كەزدە سالىق ءتايجى التاي سارسۇمبەگە ابدىقاني زالىڭدى جىبەرىپ اسكەر سۇراپ جاتقان ەكەن. ءبىز ولاردى وزىمىزبەن قوسىپ ايداپ وتىرىپ سارتوعايعا كەلدىك. ساي اۋزىنداعى جازىققا اپارىپ قوندىردىق. شامامەن 2.800 ءۇي ەدى. نوعايباي ۇكىرداي، ءنازىر ءتايجى ەلى قىستاۋىنان ءالى كوشپەگەن ەكەن. قاپتاعاي قاراقاس دۇعالىسىنىڭ اۋىلى بىزگە كەلىپ بىرىكتى. ەلمەن بىرگە ەندى بۇلعىنعا قاراي ورلەي كوشتىك.
الدىمىزداعى تارىنىڭ قىستاۋىنىڭ تۇبىندەگى ءۇش توبەنىڭ باۋىرىندا جاۋ اسكەرىنىڭ قورى بار ەدى. “وسى قوردى الساق. تەزىرەك اسكەر جىبەرىلسە” دەگەندىكتەن ءبىزدىڭ توپتان ەسىمحان قوزعالىسىنداعى سۇلەيمەن، نوعايباي، ىرىسحان، مۇسا مەرگەن ءتورت ادامنىڭ باسشىلىعىندا بارىپ قوردى قورشادىق. اقىرى جاۋلاپ الدىق. ول قوردا 30 ادام بار ەكەن. (20) ولاردا قاشۋىن جاقتاعى قارا توبەگە جينالدى. كۇن بويى اتىستىق. الدىرمادى. اقشامنان كەيىن ۇران سالىپ، توبەنىڭ ءتورت جاعىنان بىراق باس سالدىق. جاۋدى تۇگەل ولتىردىك. ءبىر ادام قاشىپ قۇتىلدى. 30 بەساتار، 300 تۇيە جانە اسكەردىڭ بۇكىل ازىق-تۇلىگى مەن كيىم-كەشەگىن ءتۇسىرىپ الدىق. بىرەر مىڭ ادامدىق اسكەري جابدىق ءتۇسىرىپ الدىق. وسى جەردەن بارلىق ەل باستىقتارى جينالىپ، كەڭەس اشىپ سوعىس كوميتەتىن قۇرىپ شىقتىق.
سوعىس كوميتەتىنىڭ ءۇش باستىعى ىرىسحان، ەسىمحان، كادىرباي بولدى. اسكەري ازىق-تۇلىك دايىنداۋعا اقتەكە، نوعايباي، سالىق ءتايجى بەلگىلەندى. ءتورت جاقتى كۇزەتەتىن 400 ادام قاراۋىل اسكەرلەرى بەلگىلەندى. سوعىس ارميالارى تىزىمدەلدى. سانى انىقتالدى. وڭ جاق قاراۋىلدى سۇلەيمەن باتىر، سول جاق قاراۋىلدى مۇسا مەرگەن، ارتقى شەپ قاراۋىلدى شامعۇن مەرگەن، الدىڭعى شەپ قاراۋىلدى ءۇمىتباي، قاھارمان مەرگەندەر ءوز ۇستىنە الدى. قاشاندا ءتورت جاقتاعى قورعانىس كۇشىن باسقارۋ وسىلايشا تۇراقتالدى.
ۇيىمداستىرۋ ىستەرى اياقتالعاننان كەيىن جانىبەكتىڭ تۋى[18] ساندىقتان[19] شىعارىلىپ تۋ تىگىپ، اقسارباس سويىپ، تىلەۋ تىلەپ، ءماۋلىت وقىپ، حاتىم شىعارىپ، كوك قاسقا تاي، اقسارباس قوي سويىپ، ءبۇتىن ەرلەر ءبىرتۇتاس اسكەري مىندەت وتەۋگە تىزىمدەلدى. ەل ادامدارى قىزىل قانعا قول ماتىرىپ، بۇزىلماسقا سەرت بەرىلدى.
ءبىز وسىنداي ىستەپ جاتقان كەزدە شىڭگىلدەگى جاۋ اسكەرىنەن سارسۇمبەگە حابار بەرۋگە كەتىپ بارا جاتقان 10 اسكەردى قاراسايدان توسىپ ۇستاپ الىپ بارلىعىن ءولتىرىپ، جانىبەك تۋىن ەڭ العاش رەت قادادىق. اسكەر باستاپ بارعان ادام جانىبەك نەمەرەسى زارىققان بولاتىن. وسىدان ءبىر جۇما وتكەننەن كەيىن ناسىر نوعاي، شاقاباي شىبار قاجىنىڭ بالاسى قاسەن زاڭگى، جاميليقا ءمۇپتي باستىق ءۇش ادام وكىل بولىپ جەتىپ كەلدى. ولار بىزگە شىڭ سىسايدىڭ سالەمىن جەتكىزدى. زالىم شىڭ سىساي بىلاي دەپتى:
- مەن ۇكىمەتمىن، سىزدەر بۇقاراسىزدار. اكەلى-بالالى قاتىناسىمىز بار. وتكەندەگى قاتەلىك سىزدەردىڭ ەمەس، (21) كوكتوعايداعى مىلتىق جيناۋ كوميسسياسىنىڭ باستىعى جۋ ۇيانجاڭ مەن كوكتوعاي ءشانىنىڭ وزدەرىنىڭ قاتەلىكتەرى. سوعىس قىلماڭىزدار. تىنىش تۇرىپ مەكەنگە كەلىپ ورنالاسىپ، مال تولدەتىپ الىڭىزدار.
ول كەزدە ەسىمحان ناۋقاس – سارى اۋرۋ ەدى. سوندىقتان بۇكىل قوزعالىستىڭ باستىعى ىرىسحان بولدى. ونىڭ ورىنباسارى كادىرباي ەدى. ءبىز “شىڭ سىساي ۇكىمەتىمەن سويلەسۋ كەرەك پە، الدە سوعىسۋ كەرەك پە؟” دەپ نوعايباي ۇيىندە جيىن اشىپ وتىرعانىمىزدا، شىڭگىل اۋدانىنا كوكسەگەن ۇكىرداي، بايانباي 13 اداممەن جەتىپ كەلدى. ءبىز بۇزىلعالى 37 كۇن بولعان ەدى. شىڭگىل ءشانىن قاماپ تۇرمىز. شونجىعا كەتكەن ءبىزدىڭ بازارشىلارىمىز كەلدى. ولاردىڭ ايتۋىنشا، شونجى جولىمەن كوپ اسكەرلەر كەلىپ دابىسىنعا تۇسكەن. بۇل اسكەردىڭ ءبىر ءبولىمى نارمانتىنى جاعالاپ، كۇمىسكە كەلىپ، ودان ورلەپ بۇلعىنداعى ءبىزدىڭ اسكەرمەن سوعىسىپ قالعان.
ءبىزدىڭ اسكەرىمىزدىڭ قولىندا مىلتىق جوق ەدى. 400-دەي ادامدىق پارتيزان قۇراعان ەدىم. ىرىسحان بۇل حاباردى ەستىگەننەن كەيىن “قىرىلىپ قالار ما ەكەن؟” دەپ جىلاعانداي بولىپ دەرەۋ قيمىل كورسەتىپ تۇنىمەن اسكەر جۇرگىزدى. سۇلەيمەن باسشىلىعىندا 400 ادام ءجۇرىپ كەتتى. ولار سارتوعايدى ورلەپ كۇمىس قۇيعاننان شىقپاق بولدى. ءبىز دە مۇسا مەرگەن باسشىلىعىنداعى 300 اداممەن ءدوڭتى جولىمەن توتەلەپ ءجۇرىپ، كۇمىس قۇيعانىنا باردىق. مۇسا مەرگەن بۇل جەردىڭ احۋالىن ابدەن بىلەدى ەكەن. بەيىتسايى قۇيعانىنان بارىپ تۇسكەنىمىزدە ساعات 11 مولشەرى ەدى. جاسىرىن جولدارمەنەن بەيىتسايىنىڭ اۋزىنان كىردىك تە باسىنا قاراي ورلەدىك. ۇكىمەت اسكەرى ءبولىم-ءبولىم بولىپ كوكسەگەن اسكەرىن قورشاپ الىپ، سوعۋ الدىندا تۇر ەكەن. ءبىز بەيىتسايىنىڭ باسىندا وتىرعان ۇكىمەتتىڭ 50-دەي اسكەرىنىڭ جانىنا جاقىن كەلدىك. بۇل جەردىڭ قورعانىسى ازىراق جالاڭ توبە ەكەن. مۇسا، قاھارمان مەرگەندەر اتا باستادى. جاۋ سىتىرلاپ قۇلاي باستادى. بايلاۋلى تۇرعان 50-دەي اتتى مۇسا كورىپ ۇركىتىپ اتقىلاپ ەدى. ات قاشىپ بىزگە كەلدى. اتقا كەلگەن جاياۋ اسكەرلەردى قىرىپ جىبەردىك. مەن ءبىر اسكەردى قۋىپ (22) ءولتىرىپ مىلتىعىن الدىم. جانە ءبىر اسكەر تۇرا قاشتى. ونى قۋالاپ بارسام، الدىندا اقتايلاق ءبىر اسكەردى قۋالاپ بارادى ەكەن. مەن ءوزىم قۋعان اسكەردى جانە اتىپ ءولتىردىم. اقتايلاق ءبىر اسكەردى ءولتىردى. ءۇش مىلتىق ولجا الىپ قايتىپ كەلدىم.
ءدال وسى كەزدە مۋزيكا داۋسى ەستىلدى. اسكەرلەر قوپارىلا قاشا باستادى. ءبىزدىڭ اسكەرلەر وكشەلەي قۋالاي ءتۇستى. بۇل ارميانىڭ باستىعى گەنەرال بالعاۋ ليجان ەكەن. وسى گەنەرال قىلىشپەن بەس ادامدى ءولتىرىپ جىبەردى. ەڭ اقىرى قاراقاس كىشكەيدى اتتان جەرگە ءبىر-اق الا ءتۇسىپ ەكەۋى بىردەي ءولدى. وسى گەنەرال ولگەننەن كەيىن اسكەر ءبىرتۇتاس شەگىندى. ونىڭ ماۋزەرىن كىشكەيدىڭ ىنىسىنە بەردىك. سول كۇنى بەس ءجۇز تۇيە ءتۇسىرىپ الدىق. ءبىز ءوزىمىز جيىرما تۇيە ولجالادىق. بۇل اسكەر كۇمىستەن اسىپ نارمانتىنىڭ شىعىس تۇمسىعىن باسىپ دابىسىنعا بارىپ، بايتىكتى بويلاپ تار جولمەن ءجۇرىپ شونجىعا قايتىپ كەتتى. مىڭداعان گرانات، 500-دەن استام بەساتار، 300 جاشىك وق، 300-دەن استام ەر توقىم، بەس ءجۇز تۇيە ءتۇسىرىپ الدىق.
ءبىز بۇدان بۇرىنعى بارىستاردا اسكەري ولجالاردى رۋلارعا بولگەن ەدىك. ىرىسحان بۇل جولدى قاتە دەپ وزگەرتىپ “جاۋدان كىم نە تۇسىرسە السىن” دەپ بۇيرىق جاريالادى.
بۇدان سوڭ شىڭگىل ەلىمەن بىرلەسىپ كوشەتىن بولدىق. ءدال وسى جۇرتتا وتىرعانىمىزدا ءۇرىمجى جاقتان 50 ايىرپلان كەلدى.[20] ءبىرى تومەندەي ۇشقاندا مۇسا اتىپ ەدى، ول ايىرپلان جانىپ جەرگە ءتۇستى. ول مىڭ قويدىڭ ۇستىنە كەلىپ ءتۇسىپ ورتەنىپ كەتتى. 200-دەي قوي شىعىن بولدى. ءبىز ورلەي كوشتىك. شىڭگىلدەن ەكى مىڭداي ءۇي قوسىلىپ بۇلعىنعا قاراي ورلەي كوشكەنىمىزدە ەكى ايىرپلان كەلىپ قاعاز تاستادى. قاعازدا “گانسۋگە كەتپەڭدەر، جولدىڭ ءبارى ءشول، سۋلاردىڭ ءبارىن اسكەرلەر يەلەپ الدى. قولدارىڭا تۇسكەن گەنەرال لي عاندى ازىعىن بەرىپ شونجىعا جىبەرىپ بەرىڭىزدەر.” دەپ جازىپتى. كۇندىز جاتىپ، تۇندە كوشىپ مونشىق قىزىلدىڭ باۋرىنا كەلىپ قوندىق. بۇل ۋاقىت ءساۋىر ايىنىڭ (23) سوڭى ەدى.
وسى كەزدە دابىسىندى باسىپ ءۇش قىزدىڭ جەلكەسىنەن شەكارا اسكەرلەرى كەلدى. بۇل اسكەرلەر ءۇش قىزدىڭ جەلكەسىنەن ءجۇرىپ، ەكى مەملەكەتتىڭ شەكاراسىنا كەلىپ جارىنتىعا ورنالاستى. ءبىز مونشىق تۇبىندە ەدىك. بۇكىل ەرلەردى اسكەري قىزمەتكە الىپ، جارىنتىداعى ۇكىمەت اسكەرلەرىمەن سوعىستىق. العاشقى سوعىستا ەكى پۋلەمەت، 300 مىلتىق تۇسىردىك. ءۇش قىز جاعىمەن مۇسا اسكەرى كىرگەن ەدى. جارىنتى جاعىمەن سۇلەيمەن اسكەرى كىردى. مۇسا جاعىنداعى اسكەردى اقتەكە بي ايدادى. سۇلەيمەن جاعىنداعى اسكەردى نوعايباي ۇكىرداي ايدادى. جارىنتىنىڭ التاي جاعىنداعى توبەنى تارتىپ الدىق. ەكى پۋلەمەت تۇسىردىك. جانىبەك تۋىن سول توبەگە اپارىپ تىگىپ قويدىق.
ال ءۇش قىز جاعىنا ءوتۋ ءۇشىن جول قيىن بولدى. قالىڭ توعاي، قىر جانە جەردە قاتقان مۇز بولدى. بۇل جەردە ءبىزدى تۇزاققا تۇسىرمەك ءۇشىن جاۋ اسكەرلەرى توعاي اراسىنا كىرىپ جاسىرىنىپ الىپتى. 300 ادام سۇلەيمەن باستاۋىمەن ول ورماندى جارىپ شىقتىق. بىزدەن، ىشىندە نوعايباي باستىق بار، 20 ادام ءشايىت بولدى. مۇسا اسكەرلەرىمەن جاۋدىڭ ءۇش ءجۇز ادامىن قورشاپ الدىق. كۇن باتار الدىندا باسىپ كىرىپ، تىرىدەي ءجۇز ادامدى ۇستاپ الىپ قىرىپ تاستادىق. قىتايلار مىلتىعىن تاستاي-تاستاي سالىپ تاسپەن ۇردى. بىزدەن دە كوپ ادام ءشايىت بولدى. زاتەلباي، نوعايباي، سەيىلحان (مولقى), داعىستان (شاقاباي) ىشىندە الپىس ادام ءولدى. اقتەكە اۋىر جارالاندى.[21] جاۋ اسكەرلەرى بۇدان كەيىن توعايدى تاستاپ جازىققا شىعىپ الدى دا، توعاي بىزدە قالدى. وسى بارىستا 11 كۇن سوعىستىق. ەكى ايىرپلان تۇسىردىك. ءۇش ايىرپلان جارالى بولىپ كەتتى. 11 كۇننەن كەيىن شىڭ سىساي بانديتتەرى مونعوليامەن بىرلەسىپ تۇزاق قۇردى. قالقادان ءتورت ادام وكىل كەلدى. القيسا، بالتاباي، تۇمەنباي، تاعى ءبىرىنىڭ اتىن ۇمىتتىم. ولار:
- قالقا مەن جاپونيا بىرلەسىپ كەتتى. بىزدە كوممۋنيزم قالمادى، – دەگەننەن كەيىن ساربۇلاق بەن شۋىرعىننىڭ تاۋىنا اسىپ بۇلگىن جالپاعىنا قاراي كوشتىك.
مۇسا مەرگەن، سۇلەيمەن باسشىلىعىنداعى 750 ادام جارىنتىداعى (24) ۇكىمەت اسكەرىمەن اتىسىپ تۇردى. ەل ءبىر كۇن، ءبىر ءتۇن كوشىپ جالپاققا قوندى. ءبىز جارىنتىدا تۇرعانىمىزدا ۇرىمجىدەن 40 تانك جاردەمگە كەلگەن ەدى. جاۋ اسكەرى تاعى دا الدەنىپ الدى. تانكتەن وق وتكىزە المادىق. ىرىسحان ەلدى باستاپ جالپاققا كوشىپ كەتتى. مەن مۇسا مەرگەننىڭ جانىندا ەدىم. مۇسانىڭ اتىن دا ۇستاي بىلەمىن. ءوزىم دە جاۋمەن اتىسا بىلەمىن. مۇسا مەرگەننىڭ ءبىر وعى جاۋعا زايا كەتپەيتىن. ءتىپتى ءبىر وقپەن قاباتتاپ بىرنەشە ادامدى ءتۇسىرىپ وتىراتىن. مۇسا مەرگەن بۇلعىن جازىعىنا بارمادى. “مونعولدار الداپ وتىر. مەن ازىرگە وكبە تاۋىندا تۇرايىن. جاعداي ناشار بولسا، ىرىسحان ماعان حابار بەرسىن. وندا تۇيەمەن گانسۋگە ءوتىپ كەتەمىز” دەپ ىرىسحانعا حات بەردى. مەن سول حاتتى الىپ ىرىسحانعا اكەلىپ بەردىم. مەن جالپاققا جاقىنداعاندا الدىمنان كوش شىقتى. بۇل كوجەباي سۇلتاننىڭ كوشى ەكەن. ول ادام ماعان:
- موينىنداعى مىلتىعىڭدى تىعىپ بار. قالقا مىلتىقتاردى جيناپ جاتىر، – دەدى.
مەن مىلتىعىمدى كوجەبايدىڭ تۇيەسىنىڭ قومىنا تىعىپ كەتتىم. جالپاققا تۇسە قالسام، بەس اسكەردىڭ جانىندا ەكى شال وتىر ەكەن. ولاردى ىمداپ شەگىندىرىپ الىپ، مۇسانىڭ قاعازىن بەردىم. مەن:
- مىنا بەس ادامدى ولتىرەيىك، – دەپ ەدىم.
- تۇرا تۇر كۇن باتسىن، – دەدى.
وسىدان كەيىن مەن ءۇيىمدى تاۋىپ الىپ دەمالدىم. التى اتىمىز بار ەدى. ولاردى كابىلدەن سۋعا جىبەردىم. ەكىنتى مولشەرىندە باس جاقتان دا، اياق جاقتان دا مىلتىق داۋسىمەن بىرگە ءورت شىقتى. پۋلەمەتتىڭ وقتارى كوكتەن دە، جەردەن دە بۇرشاق بولىپ جاۋىپ كەتتى. بىرەۋدى بىرەۋ بىلمەيدى. ءورتتىڭ اراسىنان ارال شاقابايىنان 60 ءۇي قاشىپ شىقتىق. ىشىمىزدە شامعۇن بار ەدى. ول مىلتىق بەرمەي قالعان ەكەن. تۇندە قايتا بارىپ، قالعان جۇگىمىزدى الىپ، شىقتىق. ات كولىگىمىزدى تاۋىپ الىپ شۇبىرعىن تاۋىنا كەلدىك. ءبىر جاستاعى مافۋرا دەگەن قىز بالام قايتىس بولدى. سول جەردە ەلدى توپتاپ ىرىسحان تۇر ەكەن. ۇركىپ شىققان ەلدىڭ ولگەنى ءولىپتى، (25) ءتىرىسى سول جەرگە جينالعان ەكەن. ىرىسحان مەن اقتەكە:
- قاتىن بالانىڭ اراسىندا ءجۇرىپ سوعىسۋ قيىن ەكەن. شەتكە اسىرەسە بايتىك قاپتىققا شىعىپ الىپ سوعىسۋ كەرەك، – دەدى. ىرىسحانعا ەرەتىن ەركەكتەر قاتىن-بالاسىن تاستادى. جيىنى 600-دەي ادام بولدىق. “ەشقانداي ادام ايەل دە، بالا دا المايدى” دەپ ايتىلدى. ءبىز سارسەمبىنىڭ ۇرقىنان 40 ادام ەردىك. ءبىر قىساڭنان ساناپ ەرلەردى وتكەرىپ الدىق. قالەلدىڭ قىزى ماپاش رۇقساتپەن الىپ شىعىلدى. ويتكەنى ول قىز قوجامبەرگەننىڭ كەلىنى ەدى. ءتىرى الدىڭعى ەلگە جەتسەك، اپارىپ بەرەتىن بولدىق. سارباس ءۇمىتباي:
- ۇلىم جوق ەدى، – دەپ ءبىر قىزىن ەركەكشە كيىندىرىپ ەرتىپ الدى.
قيامەت-قايىم بولعانداي اركىم قاتىن-بالاسىنان ءتىرى ايرىلىپ، جىلاسۋلار بولىپ جاتتى. 600 ادام تۇنىمەن ءجۇرىپ، كوك ادىرعا كەلدىك. ودان ءوتىپ وكپەگە قاراي جۇرگەندە، الدىمىزدان مۇسا مەرگەن شىقتى.
- مەنىڭ جانىمداعى ادامداردان دا باعىنىپ كەتكەندەرى بولدى. ءبىز سىزدەردى توسىپ جاتىرمىز. قىتاي مەن قالقا اسكەرلەرى بىرىگىپ بۇكىل ەلدى ورتاعا العاندا بىرەۋدى بىرەۋ بىلمەي قالدى. سۇلەيمەننىڭ قايدا كەتكەنىن ەشكىم بىلمەيدى. 200 نەشە ادام ادامقۇل، كوكسەگەن ۇكىرداي قاپشىققا قاشىپ شىعىپ كەتىپتى. مەن دە ارتتارىڭنان بارامىن. بىراق قازىر تۋىستارىمدى توسامىن دەپ قالىپ قويدىم، – دەدى.
وكبە تاۋىنان كۇن-ءتۇن دەمەي ءجۇرىپ، ىلامجىققا باردىق. وندا ءبىزدىڭ ادامداردان قاراۋىل بار ەكەن. ولارعا ءبىز دە:
- وسى جەردە تۇرا بەرسەڭدەر، ارتىمىزدان تاعى دا ادام كەلەدى، – دەدىك. جانە ءبىر ادامنىڭ قاراسى كورىنگەن سوڭ وعان ادام جىبەرسەك 30 كىسىمەن قاشىپ كەلە جاتقان وسپان يسلامۇلى ەكەن. ولاردا بەس مىرىش، بەساتار بار ەكەن. وسىلارمەن بىرىگىپ الىپ كىشى قاپتىققا باردىق. وزىمىزبەن بىرگە بارا جاتىپ جولدا اداسىپ كەتكەن اعامىز جاقايبايدى ءتورت كۇننەن كەيىن تاۋىپ الدىق. (26)

تۇسىندىرمەلەرى:

[12] دالەلحان سۇگىرباەۆتىڭ ۇلى پاتىحان بۇل ۋاقيعانىڭ 1940 جىلى 2 قاڭتار كۇنى بولعانىن ايتادى. سۇگىرباەۆ پ. التاي ارپالىستارى. ءۇرىمجى، 1995, 16-بەت.

[13] حالىق تاتار تەكتى بولعانى ءۇشىن سارنوعاي دەپ اتاپ كەتكەن. شىن اتى مۇقامەتقالي بولعان.

[14] سۇگىرباەۆ 11 ادامنىڭ ولتىرىلگەنىن ايتادى. سوندا.

[15] سۇگىرباەۆ، سۇلەيمەننىڭ اتاتەگىن ءنۇسىپۇلى دەپ ايتۋدا جانە ونىڭ اسكەر باستاپ كەلگەنىن راستاۋدا. بىراق ول ونىڭ وزدىگىنەن كوتەرىلىسشىلەر جاعىنان شىققانىن اتاپ وتەدى. سوندا، 17-18-بەت.

[16] شىناي راحمەتۇلى سۇلەيمەننىڭ كوتەرىلىسشىلەرگە قوسىلۋىن بىلاي دەپ بايانداۋدا: “ولگەندەر مەن بايلانعانداردى كورگەندە سۇلەيمەن قۋانىپ كەتتى:

- ءيا قۇداي، تىلەگeنىم وسى ەدى! – دەدى وتىرا كەتىپ.

- ەل – جۇرتىم، كەشىڭدەر، مارتەبە ءۇشىن ەمەس، كۇن ءۇشىن وسىلارعا ەرگەن ەدىم. ەندى ەل بوستاندىعى جولىندا باسىمدى بايگەگە تىگەمىن! (سۇلەيمەن باتىر وسى سەرتىنەن تايمادى، كوتەرىلىستىڭ كوش باسىنا كوتەرىلدى.) راحمەتۇلى ش. وسپان باتىر. بايان ولگي، 1995, 19-بەت.

[17] تاريحشى ليندا بەنسىننىڭ پىكىرىنشە، شىڭ سىسايدىڭ قۋدالاۋ جانە زورلىق-زومبىلىقتارى التاي ايماعىنداعى كوپشىلىكتەگى مۇسىلمان حالىقتار مەن ازشىلىقتاعى مۇسىلمان حالىقتار اراسىندا بىردەي قىتايلارعا قارسى دۇشپاندىق پيعىلدى تۋعىزدى. بۇل سونىمەن قاتار ايماقتا تۇرىكشىلدىك يدەيانى دا كۇشەيتتى. سوندىقتان كوتەرىلىسشىلەر اراسىندا كەيىن تاۋلەسىز شىعىس تۇركىستان مەملەكەتىن قۇرۋدى جاقتايتىندار كوبەيگەن. Benson L. The Ili rebellion the moslem challenge to chinese authority in Xinjiang 1944-1949, 29-بەت.

[18] ەر جانىبەك (1714 – 1792) ابىلاي حان داۋىرىندە كەرەيدەن شىققان اتاقتى باتىر. كەرەي قازاقتارى جانىبەك باتىردىڭ تۋى كيەلى ساناعان. ول تۋ تۋرالى اڭىزدا، ابىلاي حان ءبىر شايقاستا ۇلكەن ەرلىك كورسەتكەن جانىبەك باتىرعا “ەردىڭ ەرى” دەگەن اتاق بەرەدى. سونداي-اق ودان قالاۋىن سۇرايدى. سوندا جانىبەك باتىر:

-انامىز اباقتىڭ جەلكىلدەگەن جەلەگىن تۋ قىپ كوتەرگەن كەرەي ەلى ەدىك. ساردار سايلاپ جاساق جاساعاندا تۇسكەن توبەمە، شىققان تاۋىما تىگەتىن تۋىمدى بەلگىلەپ بەرىڭىز، – دەيدى. قالىڭ قولدىڭ الدىندا ابىلاي حان ءۇش قۇلاش قارا تاماق نايزاعا ساپتالعان، ەنى كەرە قۇلاش قىزىل سارى جىبەك شاشاقتى، اق تورعىننان جاسالعان ۇلكەن تۋدى ۇسىنادى. اقبوز اتىنا ءمىنىپ ساۋىتىنىڭ سىرتىنان اق جامىلىپ تۇرعان جانىبەك تۋدى قولىنا الادى. اباق كەرەي: – تار جول، تايعاق كەشۋدە جانىمىزدى قۇرباندىققا بەرسەك تە، جانىبەكتىڭ الدىنان كەسە كولدەنەڭ وتپەيمىز! – دەپ انت بەرەدى. راحمەتۇلى ش. وسپان باتىر. بايان ولگي، 1995, 26-بەت. ەسىمحان – ىرىسحانداردان كەيىن وسپان باتىردىڭ دا كوتەرىلىسىندە كوتەرىلگەن بۇل تۋ 1958 جىلعا دەيىن ۇرپاقتارىندا ساقتالىپ كەلدى. سول جىلى كوكتوعايدا دۇربەلەڭ شىعۋىنان الاڭداعان ۇكىمەت شىنگىل اۋدانىنا ارنايى ادام جىبەرىپ ەر جانىبەكتىڭ تۋىن التاي ساقشى مەكەمەسىنە العىزدى. قازىر بۇل تۋدىڭ قايدا ەكەنى بەلگىسىز. شاكەنۇلى ج. “ەلىنە ۇران بولعان ەر جانىبەك”. ەر جانىبەك. الماتى، 2008, 8-22-بەت; راحمەتۇلى ش. وسپان باتىر. بايان ولگي، 1995, 27-بەت.

[19] بۇل ساندىق وسى كۇندە شىنجاڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رەسپۋبليكاسى شىنگىل اۋدانىندا تۇراتىن مىرزاحمەت وتباسىندا ساقتاۋلى. ەر جانىبەك كىتابىندا سول ساندىقتىڭ سۋرەتى دە بەرىلگەن. شاكەنۇلى ج. ەر جانىبەك. الماتى، 2008, 224-225-بەتتەر اراسىنداعى فوتو البومدا.

[20] سۇگىرباەۆ، 3-5 سوعىس ايىرپلانىنىڭ كۇنىنە ەكى – ءۇش رەت پۋلەمەتپەن اتقىلاپ تۇرعانىن ايتادى. سۇگىرباەۆ پ. التاي ارپالىستارى. ءۇرىمجى، 1995, 20-بەت.

[21] سۇگىرباەۆ اقتەكەنىڭ اياعىنان جارالانعانىن ايتادى. سوندا، 21-بەت.

[22] سۇگىرباەۆ دە بۇل ۋاقيعانى راستايدى. ول مۇسا مەرگەننىڭ جارالى جاتقان جاۋ اسكەرىنىڭ قاق ماڭدايىنان اتىپ ءشايىت ەتكەنىن جازادى. سوندا، 22-بەت.

[23] بۇل ۋاقيعادا جاۋدىڭ قاتتى سوققى جەگەنىن جاقسىلىق ءساميتۇلى بىلاي دەپ سۋرەتتەيدى: “ەڭ سوڭىندا قاماۋدا قالعان قالىڭ اسكەر باسقا ەشبىر امال تابا الماي، وزدەرىن وزەنگە تاستادى. سول كەزدە كوزىمەن كورۋشىلەردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، وزەننىڭ بەتى قارا-شوبىر ادام بولىپ كەتكەن. ازداعان سۋ ىشەرى بارلارى وزەنمەن اعىپ بارىپ، اياق جاقتان جاعاعا شىققانى بولماسا، باسىم كوپشىلىگى اساۋ وزەننىڭ ادۋىن تولقىنىندا كومىلىپ ولگەن. توبىنان ءبولىنىپ قالىپ، اداسىپ، توعاي اراسىندا قاڭعىپ جۇرگەن بىرەن-ساران اسكەرلەردى قويشىلار كورىپ اۋىلعا ايداپ اكەلگەن. العاشىندا ايقۇلاقتانىپ، قازاقتى قىرىپ سالماق بولىپ، ايبىندانىپ كەلگەن قىتاي اسكەرلەرىنىڭ كەيىنگى كۇنى وسىعان قالعان. ءساميتۇلى ج. قىتايداعى قازاقتار. الماتى، 2000, 113-114-بەت.

[24] بۇل جەردە 49 جازىلعان. بىراق تومەندە بۇل سان ەكى رەت 47 دەپ اتالعان. سوندىقتان ونى 47 قىپ وزگەرتتىك.

[25] قانشا ايىرپلان ەكەنى جازىلماي بوس تاستالعان.

[26] بۇل جاعداي بىزگە شىنجاڭ قازاقتارىنىڭ قازاقستانداعى جاعدايلاردان حاباردار ەكەنىن كورسەتەدى. ءتىپتى ىرىسحاننىڭ الاش قايراتكەرلەرىنەن بىرقاتارىن كورگەن بولۋى دا مۇمكىن. ويتكەنى، الاش كوسەمدەرى 1918 جىلى كوكتەمدە سەمەيدە جينالىپ شىنجاڭ قازاقتارىنا بارىپ الاش يدەياسىن ناسيحاتتاۋ تۋرالى شەشىم قابىلداعان-دى. وسى شەشىمگە ساي سول جىلدىڭ جازىندا احمەت بايتۇرسىنوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، سالىق امانجولوۆ، رايىمجان مارسەكوۆ شاۋەشەك جانە ءۇرىمجى قالالارىنا بارىپ قايتقان-دى. قايرات ب. التاي اسقان الاش ارىستارى // التىن بەسىك. 2008, № 2, 38-39-بەت.

جالعاسى بار

baq.kz