Köktoğaydıñ qıtay bastığın Öltiru
Erteñinde biz Sarterekten bergi el Aqıt meşitindegi jiınğa keldik. Jinalıstıñ ötu ahualı qauipti boldı. Kelgenimiz 200-dey adam edik. Adamdardı däretke şığarmadı. Esikten kirgen jerden auızdan uäde aldı.
- Mıltıqtı beremiz, – dep şulap kirdik. Şän sözinde:
- Senderde mıltıq köp. Tauğa da tığıp otırsıñ, üyge de tığıp otırsıñ. Biz bilemiz, qolımızda mälimet bar, – dep soqtı.
- Bir atım däri, bir jez qalmaydı, – dep wqtırdı. Qısım jasay kelip alpıs adamnıñ atın oqıdı.
- Osı adamdar bizben birge audanğa baradı, – dep wqtırdı.
Bwl alpıs adam Aqıttı alıp qalsaq degen alpıs adam ekenbiz. İşimizde tıñşılar bolğandıqtan (14) bwl habar äldeqaşan saqşı mekemesine jetip barğan eken. Esimhan şänge barıp:
- Bir swmğa qwl boldıq. At kölik azıqtarımızdı äzirlep kiimderimizdi jöndep alıp arttarıñızdan barsaq, – dep rwqsat swrap aldı.
Sonımen şänge uäde berip qalıp qoydıq. Al şän keşinde Oqan zäñginiñ üyinde qonbaq bolıp sol jerge adam jiberip, üydi dayın etip mal soyğızıptı. Oqan zäñginiñ üyinde bir täuir qız bar edi. Şän tarbağataylıq jergilikti qıtay, qazaq tilin bilgendikten sol qızdan ümit kütedi eken. Şän adamdarı bizden ayrılıp Düreniñ Köktem mektebine barıp, onda ügit ayttı. Onda da joğarıdağı bizge qoldanğan täsilderdi qoldanıp attanıp ketti. Köktem mektebinen şığıp, Karabwlğındağı Qalel aulındağı bilim mektebine bardı. Ol kezde Qalel wstalıp ketken edi. Bwl arada Zaqobadağı Oqan zäñginiñ üyi şänniñ bwyrığı boyınşa dayındalıp qoyıldı. Qıtaylar Ju Wyanjañ, şän bolıp barlığı 37 adam edi. Negizinen saqşı adamdarı bolatın. Şän eki mekteptegi ügitin ayaqtatıp, keşinde Oqan zäñginiñ üyine keldi. Oqan Äsimbekwlı, Molqı işinde Maşan edi. Al Maşan işinde Eset edi. Biz özimiz 60 adam osı keşte Ju Wyanjañdı şänmen qosıp öltiruge Öndirqaradağı Imanbay üyinde serttestik. Qoldağı mıltıqtı tügel beremiz dep Ju Wyanjañğa kök qasqa tay soyıp kütip, olardı beyğamdandırıp tastadıq. Jüz adam Oqannıñ üyiniñ Qwm jağındağı bir keriş tauğa bekindik. Jas balalardı jiberip Oqannıñ qızınan habar alıp twrdıq.
Bwl uaqıt 1940 jılı 6 aqpan küni[12] bolatın. Şän wyıqtağan kezde qızdan habar keldi.
- Mağan şän kelsin dep adam jiberip jatır, – dedi. Jer qar edi. Tün qattı suıq. Ayaq tıqırın bildirmeu üşin etik sırtınan kigiz twyıq tigip, kiip aldıq. Oqtauday qayınnıñ basın jarıp qayıñ toz ötkizip alıp üyge kirgende (15) tozdı mayğa malıp jarq etip kirdik. Öytkeni öz adamdarımızdı öltirip aludan saqtandıq. Şän adamdarınıñ qolında eki orıs besatar, eki qayban mırış, eki sarbauır beren, tört nağan bar edi.
Biz 37 adamdı bir jüz on adammen qamap aldıq. Tört ret oq atıldı. Odan äri qaru qıla almadı. Bizdiñ qolımızda şoqpar, temir kürek, balta bar edi. Osı küşpen otız jeti adamdı öltirip tastadıq. Däl osı tüni Qalel aulında jatqan Sarnoğaydı[13] Sayıp pen Şamğwn öltirdi. Asıl twqımdı mal bağıp jatqan Uan attı bir qıtaydı, Süleymen, İbiş Maşeywlı öltirdi. Bwlar ol kezde Twrımnıñ Sartereginde bolatın. Osı eki adam eñ alğaşqı aqıldasılğan alpıs adamnın işinde bolatın. Kärim sart osı 37 adammen[14]birge öltirildi.
Erteñinde “men de osı aqıldıñ işindemin” dep Şäri zäñgiden qağaz keldi. Şäri auılı ol jılı Şäkürti boyında edi. Eki künnen keyin Sarsümbeden tört adam keldi: Noğaybay, Zätelbay, Aqteke bi, Mwsa mergen. Bwl adamdar el işindegi mıltıqtardı jinap beruge kelipti. Mwsa mergen eki oğım bar depti. Sonı äkelip beruge Noğaybay ertip kelipti. Aqteke Aralda tört mıltıq bar sonı aparıp bermek. Zätelbey Qwldıñ mıltığın jinap bermek bolıp qaytadı eken.
Bwl tört adamnın sözi mınau boldı:
- Bizdiñ istegeli kelgenimiz sol edi. Bwzıludan basqa jol qalmadı. Komissiyanı öltirip jaqsı istep qoydıñızdar, – dep qosıla ketti.
Sonımen Noğaybay, Zätelbey, Mwsa Şiñgil elin bwzatın bolıp jürip ketti. Biz 300 adam bolıp Köktoğay Saqşı mekemesin aluğa jürip kettik. ükirday Esimhan basşı boldı. Ospan ekeumiz otardağı maldı jinauğa jürip kettik. Merkit Tiyanaqtıñ wlı bir orıs besatar äkelip berdi. Orıs Sarbeli, 200 oğı bar edi. (16)
Saqşı mekemesi bizdiñ komissar men şändi öltirgenimizdi älden estip qoyğan eken. Sol twñğış soğısta Säriş Keleñwlı bastağan tört adam şäyit boldı. Altı mıltıq tüsirip aldıq. Saqşı ornı alınbadı. Däl osı kezde, Şeruşi Süleymen Tileubaywlı[15] sol şaqşı mekemesinde jwmısşı eken. Süleymen bizdiñ qolımızğa tüsken soñ Esimhan ükirday alıp kelip kisendep qoydı. Bwl kezdegi bwzılğanımız az adam edi. Eldiñ köbi äli bwzıla qoymağan bolatın. Qarabwlğın, Şäkürti mañındağı az ğana Aytuğan, az ğana Şaqabay edi. Az auıl Şeruşi, az auıl Qaraqas, az auıl Sarbas Ümitbay tobı edi. Esimhandar qaytıp elge kelgende, biz de otardan maldı köşirip qayta oraldıq. Barlığımız Öndirqarağa jinaldıq. Bwzılmağan eldermen aramız aşılıp qaldı. Bwl uaqıtta Şiñgildegi elden til ala almadıq. Osı jağday kezinde Bimış degen kempirdi Şatırtastağı Salıq täyji auılına jiberdik. Kempir aman barıp qaytıp keldi. Salıq täyji:
- Saq bolsın. Sarsümbeden Bwlğındağı Irısbek Dajwybañğa ämir jiberilipti. Barlıq äskerdi alıp Öndirqaradağı şändi öltirgen bwzıqtardı öltirip, tiri tüskenderdi Sarsümbege alıp kelsin dep bwyrıq berilipti deydi, – depti.
Bwl sözderdi estigennen keyin biz dayındıq körip qarulanıp Sartoğayğa köşpekşi boldıq. Auır jük qaldı. Kiseñdeuli jatqan Süleymen tüsimde mağan ayan berdi:
- Mwsılman oğınan qaza boluım mümkin. Käpir oğınan qaza bolmaymın. Soğısqa şığamın, – dep ötindi.
Süleymendi bosatıp aldıq.[16] Bwl kezde el bolıp erikti türde äskeri mindet öteuge 700 adam jazılıp qoydı. Qapsämet molla men Mälikajdar mollanı alğızıp bütin äskerge janazasın oqıttırdıq. Janaza oqığan künimiz 1940 jılı 19 naurız küni edi. Däl sol küni jılağan qatın-balanıñ dausı äli künge esimnen ketpeydi. Bükil Altay tauı dürildep iman aytqanday boldı. Bükil Sartoğaydan (17) Jeti Aralğa deyin sonşama qaşıqtağı ağıp jatqan Burıltoğay özeni aq qırau mwz jamılıp, ormandardı süñgimen twman bastı. Şalqaya sırğıp ağıp jatqan qos Şiñgil özeni de aza bildirip twrğanday sezilip, it wlıp, siır möñirep, kündiz kün twtılıp, tünde ay twtılıp, jılqı jal qwyrığın süzip, aldağı künde bolatın auırtpalıqtardıñ barlığın köz aldımızdan ötkizip jattı.
Biz täuekeldiñ atına mindik. Iesiz ien jatqan qazaq, qwrıp alğan memleketimiz joq, jinap qoyğan qorımız joq, salıp qoyğan qalamız joq, tipti osınday jağdayda jaratıp alarlıq jaratqan Qwday bizge ekonomikalıq negizderde äueli adamzatqa enşi bölgende bizge onday ğılımi käsipterdi bermegen eken. Qwday tağala äueli adamzatqa enşi bölgende bizge onday ğılımi tabıstardı bölmegen eken. Bizdiñ şaruaşılığımızdıñ negizin qwrağan tört tülik mal, Altaydıñ swrapıl suıqtarında är on eki jılda bir aqsüyek bolıp twradı. Sol maldı otardan şulatıp qıs üstinde aydap keldik. Jılqılar jalın tarap, qwyrığın süzedi. Arıqtap şıqqan maldar saudırap öle bastadı. Arıq maldar ne işse iş tastay bastadı. Şıñ Sısay banditterimen birge Qwdaydıñ mol beretin qazaqqa enşisi osı bolğanday. “Jwtağan jwrtın maqtaydı” dep qazaq sorlap otırsaq ta, äli de mal käsibin düniedegi bar käsipke teñemeytin nadandığımız da özimizben birge jasap kele jatır.
Biz tuıp oylamağan isterdi isteuge jolığıp qaldıq. Biz qarulı orıspen de, qarulı Şıñ Sısay banditterimen de maydanğa tüsip alısatın bolıp qaldıq. Biraq sorğa qaray Töre Şäriphannıñ äskeri Irısbek keletin sekildi. Endi qaytu kerek? Täuekel, jan ayasañ jaralı qalasıñ. Ol jau ğoy, onday bolsa täuekel. (18) Täuekel atına rasında minuge mäjbür boldıq. Bwl dünie bizge beynet pen ajalın birdey äkeldi. Orıs pen Şıñ Sısay banditteriniñ bizdi ayamaytının tüsinip jattıq. Orıstıñ maqsatı olarğa qazaq kerek emes, Altay kerek. Ondağı tas pen altın kerek. Al qıtaydıñ maqsatı da osı edi. Bizde küş joq. Tipti järdem qılatın orın da joq. Onıñ üstine, orıs pen qıtay bizdi alğanda, qazaqpen alıp jatır. Öziñdi öziñe saladı eken. En qorlığı, eñ auır is osı boldı. Sol zaman sol jılı, sol ay, sol küni, bizdiñ qızıl qolımızdı eriksiz türde öz jauımızğa qarsı twruğa itermelep sağım quğanday aparıp osı qandı uaqiğağa engizip jiberdi.[17]
Ejelden Qwdaydıñ qazaqqa bergen enşisi az emes edi. Ejelden qazaqtı jaqsı jarılqap kele jatqan Allanıñ tağı bir qazınasına iline kettik. Bwrın tışqan öltiruden qorqatın qazaq, bandılardı öltirgende laqtan beter äri oñay, tispen de, tırnaqpen de bauızday salatın bolıp aldıq.
Jauğa qarsı soğıs komitetiniñ qwrıluı
Biz tağı da Allağa siındıq. Şiñgildi qwldap kele jatqan bandit Şıñ Sısaydıñ äskeriniñ aldınan 150 adamdı örletip jiberdik. Özenniñ oñtüstik jağımen Süleymen batır men Şamğwn äskerleri örledi. Olar 200-dey adam edi. Al özenniñ soltüstik jağınan Qaraqas Kökey men Sarbas Ümitbay mergen, Qaharman mergen bolıp 200 adam örledi. Eñ aldımen soğıstıñ tuğan jeri Şäkürtiniñ oñtüstik jağındağı jol üstindegi qısañda edi. Osı jerden Şıñ Sısay äskerleri kelip pulemet qoydı. Bizden 60 adam şäyit boldı. Oñtüstik [adam atı jazılmay qalğan] (19) batır men Şamğwn mergen äskerleri orap keldi. Men osı äskerdiñ işinde edim.
Biz 30 adam aq qalpaq, aq şapan kiip qardıñ arasınan jürip, sol äsker jatqan jerge jaqın barıp atıs bergende, olardan 30 adam öltirip, 13 japon besatar tüsirip aldıq. Qandı soğıs bolıp jatqanda, oñtüstik jağımızdan eki qosar atpen Idırış keldi. Ol Noğaybay ükirdaydan “Biz sizderdi tosıp twrmız, jaudı soğıspen alğanda qanday täsilder bar. Biz birgemiz. Senderge Mwsa mergen baratın boldı” dep jazılğan hat äkelipti. Köp ötpey bizge Mwsa mergen 20 adammen kelip qosıldı. Mwsağa olja mıltıqtan mıltıq berdik. Olardıñ qolında mıltıq bolmağandıqtan üş mıñ oq äkelipti. Osı küşterdiñ järdemimen bandit Şıñ Sısay äskerleri jeñildi.
Alğaşqı soltüstik bölikke ketken äskerlerimiz qaytıp özimizge kelip qosıldı. Olar jürgen jaqta jau äskerleri bolmaptı. Bandit Şıñ Sısay armiyasın talqandap, Qayırqın Qadan Swmnan asırıp, Şiñgil audanına tüsirip jiberdik. Sol küni tünde Öndirqarada bizge bağınbay twrğan Salıq elin küşpen köşirdik. Bwl kezde Salıq täyji Altay Sarsümbege Äbdiqani zalıñdı jiberip äsker swrap jatqan eken. Biz olardı özimizben qosıp aydap otırıp Sartoğayğa keldik. Say auzındağı jazıqqa aparıp qondırdıq. Şamamen 2.800 üy edi. Noğaybay ükirday, Näzir täyji eli qıstauınan äli köşpegen eken. Qaptağay Qaraqas Dwğalısınıñ auılı bizge kelip birikti. Elmen birge endi Bwlğınğa qaray örley köştik.
Aldımızdağı Tarınıñ qıstauınıñ tübindegi üş töbeniñ bauırında jau äskeriniñ qorı bar edi. “Osı qordı alsaq. Tezirek äsker jiberilse” degendikten bizdiñ toptan Esimhan qozğalısındağı Süleymen, Noğaybay, Irıshan, Mwsa mergen tört adamnıñ basşılığında barıp qordı qorşadıq. Aqırı jaulap aldıq. Ol qorda 30 adam bar eken. (20) Olarda Qaşuın jaqtağı Qara töbege jinaldı. Kün boyı atıstıq. Aldırmadı. Aqşamnan keyin wran salıp, töbeniñ tört jağınan biraq bas saldıq. Jaudı tügel öltirdik. Bir adam qaşıp qwtıldı. 30 besatar, 300 tüye jäne äskerdiñ bükil azıq-tüligi men kiim-keşegin tüsirip aldıq. Birer mıñ adamdıq äskeri jabdıq tüsirip aldıq. Osı jerden barlıq el bastıqtarı jinalıp, keñes aşıp Soğıs Komitetin qwrıp şıqtıq.
Soğıs Komitetiniñ üş bastığı Irıshan, Esimhan, Kädirbay boldı. Äskeri azıq-tülik dayındauğa Aqteke, Noğaybay, Salıq täyji belgilendi. Tört jaqtı küzetetin 400 adam qarauıl äskerleri belgilendi. Soğıs armiyaları tizimdeldi. Sanı anıqtaldı. Oñ jaq qarauıldı Süleymen batır, sol jaq qarauıldı Mwsa mergen, artqı şep qarauıldı Şamğwn mergen, aldıñğı şep qarauıldı Ümitbay, Qaharman mergender öz üstine aldı. Qaşanda tört jaqtağı qorğanıs küşin basqaru osılayşa twraqtaldı.
Wyımdastıru isteri ayaqtalğannan keyin Jänibektiñ tuı[18] sandıqtan[19] şığarılıp tu tigip, aqsarbas soyıp, tileu tilep, mäulit oqıp, hatım şığarıp, kök qasqa tay, aqsarbas qoy soyıp, bütin erler birtwtas äskeri mindet öteuge tizimdeldi. El adamdarı qızıl qanğa qol matırıp, bwzılmasqa sert berildi.
Biz osınday istep jatqan kezde Şiñgildegi jau äskerinen Sarsümbege habar beruge ketip bara jatqan 10 äskerdi Qarasaydan tosıp wstap alıp barlığın öltirip, Jänibek tuın eñ alğaş ret qadadıq. Äsker bastap barğan adam Jänibek nemeresi Zarıqqan bolatın. Osıdan bir jwma ötkennen keyin Nasır Noğay, Şaqabay Şıbar qajınıñ balası Qasen zäñgi, Jamiliqa müpti bastıq üş adam ökil bolıp jetip keldi. Olar bizge Şıñ Sısaydıñ sälemin jetkizdi. Zalım Şıñ Sısay bılay depti:
- Men ükimetmin, sizder bwqarasızdar. Äkeli-balalı qatınasımız bar. Ötkendegi qatelik sizderdiñ emes, (21) Köktoğaydağı mıltıq jinau komissiyasınıñ bastığı Ju Wyanjañ men Köktoğay şäniniñ özderiniñ qatelikteri. Soğıs qılmañızdar. Tınış twrıp mekenge kelip ornalasıp, mal töldetip alıñızdar.
Ol kezde Esimhan nauqas – sarı auru edi. Sondıqtan bükil qozğalıstıñ bastığı Irıshan boldı. Onıñ orınbasarı Kädirbay edi. Biz “Şıñ Sısay ükimetimen söylesu kerek pe, älde soğısu kerek pe?” dep Noğaybay üyinde jiın aşıp otırğanımızda, Şiñgil audanına Köksegen ükirday, Bayanbay 13 adammen jetip keldi. Biz bwzılğalı 37 kün bolğan edi. Şiñgil şänin qamap twrmız. Şonjığa ketken bizdiñ bazarşılarımız keldi. Olardıñ aytuınşa, Şonjı jolımen köp äskerler kelip Dabısınğa tüsken. Bwl äskerdiñ bir bölimi Narmantını jağalap, Kümiske kelip, odan örlep Bwlğındağı bizdiñ äskermen soğısıp qalğan.
Bizdiñ äskerimizdiñ qolında mıltıq joq edi. 400-dey adamdıq partizan qwrağan edim. Irıshan bwl habardı estigennen keyin “qırılıp qalar ma eken?” dep jılağanday bolıp dereu qimıl körsetip tünimen äsker jürgizdi. Süleymen basşılığında 400 adam jürip ketti. Olar Sartoğaydı örlep Kümis qwyğannan şıqpaq boldı. Biz de Mwsa mergen basşılığındağı 300 adammen Döñti jolımen tötelep jürip, Kümis qwyğanına bardıq. Mwsa mergen bwl jerdiñ ahualın äbden biledi eken. Beyitsayı qwyğanınan barıp tüskenimizde sağat 11 mölşeri edi. Jasırın joldarmenen Beyitsayınıñ auzınan kirdik te basına qaray örledik. Ükimet äskeri bölim-bölim bolıp Köksegen äskerin qorşap alıp, soğu aldında twr eken. Biz Beyitsayınıñ basında otırğan ükimettiñ 50-dey äskeriniñ janına jaqın keldik. Bwl jerdiñ qorğanısı azıraq jalañ töbe eken. Mwsa, Qaharman mergender ata bastadı. Jau sıtırlap qwlay bastadı. Baylaulı twrğan 50-dey attı Mwsa körip ürkitip atqılap edi. At qaşıp bizge keldi. Atqa kelgen jayau äskerlerdi qırıp jiberdik. Men bir äskerdi quıp (22) öltirip mıltığın aldım. Jäne bir asker twra qaştı. Onı qualap barsam, aldında Aqtaylaq bir äskerdi qualap baradı eken. Men özim quğan äskerdi jäne atıp öltirdim. Aqtaylaq bir äskerdi öltirdi. Üş mıltıq olja alıp qaytıp keldim.
Däl osı kezde muzika dausı estildi. Äskerler qoparıla qaşa bastadı. Bizdiñ äskerler ökşeley qualay tüsti. Bwl armiyanıñ bastığı general Balğau Lijan eken. Osı general qılışpen bes adamdı öltirip jiberdi. Eñ aqırı Qaraqas Kişkeydi attan jerge bir-aq ala tüsip ekeui birdey öldi. Osı general ölgennen keyin äsker birtwtas şegindi. Onıñ mauzerin Kişkeydiñ inisine berdik. Sol küni bes jüz tüye tüsirip aldıq. Biz özimiz jiırma tüye oljaladıq. Bwl äsker Kümisten asıp Narmantınıñ şığıs twmsığın basıp Dabısınğa barıp, Bäytikti boylap tar jolmen jürip Şonjığa qaytıp ketti. Mıñdağan granat, 500-den astam besatar, 300 jäşik oq, 300-den astam er toqım, bes jüz tüye tüsirip aldıq.
Biz bwdan bwrınğı barıstarda äskeri oljalardı rularğa bölgen edik. Irıshan bwl joldı qate dep özgertip “jaudan kim ne tüsirse alsın” dep bwyrıq jariyaladı.
Bwdan soñ Şiñgil elimen birlesip köşetin boldıq. Däl osı jwrtta otırğanımızda Ürimji jaqtan 50 ayırplan keldi.[20] Biri tömendey wşqanda Mwsa atıp edi, ol ayırplan janıp jerge tüsti. Ol mıñ qoydıñ üstine kelip tüsip örtenip ketti. 200-dey qoy şığın boldı. Biz örley köştik. Şiñgilden eki mıñday üy qosılıp Bwlğınğa qaray örley köşkenimizde eki ayırplan kelip qağaz tastadı. Qağazda “Gansuge ketpeñder, joldıñ bäri şöl, sulardıñ bärin äskerler ielep aldı. Qoldarıña tüsken general Li Ğandı azığın berip Şonjığa jiberip beriñizder.” dep jazıptı. Kündiz jatıp, tünde köşip Monşıq Qızıldıñ baurına kelip qondıq. Bwl uaqıt säuir ayınıñ (23) soñı edi.
Osı kezde Dabısındı basıp Üş Qızdıñ jelkesinen şekara äskerleri keldi. Bwl äskerler Üş Qızdıñ jelkesinen jürip, eki memlekettiñ şekarasına kelip Jarıntığa ornalastı. Biz Monşıq tübinde edik. Bükil erlerdi äskeri qızmetke alıp, Jarıntıdağı ükimet äskerlerimen soğıstıq. Alğaşqı soğısta eki pulemet, 300 mıltıq tüsirdik. Üş Qız jağımen Mwsa äskeri kirgen edi. Jarıntı jağımen Süleymen äskeri kirdi. Mwsa jağındağı äskerdi Aqteke bi aydadı. Süleymen jağındağı äskerdi Noğaybay ükirday aydadı. Jarıntınıñ Altay jağındağı töbeni tartıp aldıq. Eki pulemet tüsirdik. Jänibek tuın sol töbege aparıp tigip qoydıq.
Al Üş Qız jağına ötu üşin jol qiın boldı. Qalıñ toğay, qır jäne jerde qatqan mwz boldı. Bwl jerde bizdi twzaqqa tüsirmek üşin jau äskerleri toğay arasına kirip jasırınıp alıptı. 300 adam Süleymen bastauımen ol ormandı jarıp şıqtıq. Bizden, işinde Noğaybay bastıq bar, 20 adam şäyit boldı. Mwsa äskerlerimen jaudıñ üş jüz adamın qorşap aldıq. Kün batar aldında basıp kirip, tiridey jüz adamdı wstap alıp qırıp tastadıq. Qıtaylar mıltığın tastay-tastay salıp taspen wrdı. Bizden de köp adam şäyit boldı. Zatelbay, Noğaybay, Seyilhan (Molqı), Dağıstan (Şaqabay) işinde alpıs adam öldi. Aqteke auır jaralandı.[21] Jau äskerleri bwdan keyin toğaydı tastap jazıqqa şığıp aldı da, toğay bizde qaldı. Osı barısta 11 kün soğıstıq. Eki ayırplan tüsirdik. Üş ayırplan jaralı bolıp ketti. 11 künnen keyin Şıñ Sısay banditteri Monğoliyamen birlesip twzaq qwrdı. Qalqadan tört adam ökil keldi. Älqisa, Baltabay, Tümenbay, tağı biriniñ atın wmıttım. Olar:
- Qalqa men Japoniya birlesip ketti. Bizde kommunizm qalmadı, – degennen keyin Sarbwlaq ben Şuırğınnıñ tauına asıp Bwlgın jalpağına qaray köştik.
Mwsa mergen, Süleymen basşılığındağı 750 adam Jarıntıdağı (24) ükimet äskerimen atısıp twrdı. El bir kün, bir tün köşip jalpaqqa qondı. Biz Jarıntıda twrğanımızda Ürimjiden 40 tank järdemge kelgen edi. Jau äskeri tağı da äldenip aldı. Tankten oq ötkize almadıq. Irıshan eldi bastap Jalpaqqa köşip ketti. Men Mwsa mergenniñ janında edim. Mwsanıñ atın da wstay bilemin. Özim de jaumen atısa bilemin. Mwsa mergenniñ bir oğı jauğa zaya ketpeytin. Tipti bir oqpen qabattap birneşe adamdı tüsirip otıratın. Mwsa mergen Bwlğın jazığına barmadı. “Monğoldar aldap otır. Men äzirge Ökbe tauında twrayın. Jağday naşar bolsa, Irıshan mağan habar bersin. Onda tüyemen Gansuge ötip ketemiz” dep Irıshanğa hat berdi. Men sol hattı alıp Irıshanğa äkelip berdim. Men Jalpaqqa jaqındağanda aldımnan köş şıqtı. Bwl Köjebay Swltannıñ köşi eken. Ol adam mağan:
- Moynındağı mıltığıñdı tığıp bar. Qalqa mıltıqtardı jinap jatır, – dedi.
Men mıltığımdı Köjebaydıñ tüyesiniñ qomına tığıp kettim. Jalpaqqa tüse qalsam, bes äskerdiñ janında eki şal otır eken. Olardı ımdap şegindirip alıp, Mwsanıñ qağazın berdim. Men:
- Mına bes adamdı öltireyik, – dep edim.
- Twra twr kün batsın, – dedi.
Osıdan keyin men üyimdi tauıp alıp demaldım. Altı atımız bar edi. Olardı Käbilden suğa jiberdim. Ekinti mölşerinde bas jaqtan da, ayaq jaqtan da mıltıq dausımen birge ört şıqtı. Pulemettiñ oqtarı kökten de, jerden de bwrşaq bolıp jauıp ketti. Bireudi bireu bilmeydi. Örttiñ arasınan Aral Şaqabayınan 60 üy qaşıp şıqtıq. İşimizde Şamğwn bar edi. Ol mıltıq bermey qalğan eken. Tünde qayta barıp, qalğan jügimizdi alıp, şıqtıq. At köligimizdi tauıp alıp Şwbırğın tauına keldik. Bir jastağı Mafura degen qız balam qaytıs boldı. Sol jerde eldi toptap Irıshan twr eken. Ürkip şıqqan eldiñ ölgeni ölipti, (25) tirisi sol jerge jinalğan eken. Irıshan men Aqteke:
- Qatın balanıñ arasında jürip soğısu qiın eken. Şetke äsirese Bäytik Qaptıqqa şığıp alıp soğısu kerek, – dedi. Irıshanğa eretin erkekter qatın-balasın tastadı. Jiını 600-dey adam boldıq. “Eşqanday adam äyel de, bala da almaydı” dep aytıldı. Biz Särsembiniñ wrqınan 40 adam erdik. Bir qısañnan sanap erlerdi ötkerip aldıq. Qaleldiñ qızı Mapaş rwqsatpen alıp şığıldı. Öytkeni ol qız Qojambergenniñ kelini edi. Tiri aldıñğı elge jetsek, aparıp beretin boldıq. Sarbas Ümitbay:
- Wlım joq edi, – dep bir qızın erkekşe kiindirip ertip aldı.
Qiyamet-qayım bolğanday ärkim qatın-balasınan tiri ayrılıp, jılasular bolıp jattı. 600 adam tünimen jürip, Kök Adırğa keldik. Odan ötip Ökpege qaray jürgende, aldımızdan Mwsa mergen şıqtı.
- Meniñ janımdağı adamdardan da bağınıp ketkenderi boldı. Biz sizderdi tosıp jatırmız. Qıtay men Qalqa äskerleri birigip bükil eldi ortağa alğanda bireudi bireu bilmey qaldı. Süleymenniñ qayda ketkenin eşkim bilmeydi. 200 neşe adam Adamqwl, Köksegen ükirday Qapşıqqa qaşıp şığıp ketipti. Men de arttarıñnan baramın. Biraq qazir tuıstarımdı tosamın dep qalıp qoydım, – dedi.
Ökbe tauınan kün-tün demey jürip, Ilamjıqqa bardıq. Onda bizdiñ adamdardan qarauıl bar eken. Olarğa biz de:
- Osı jerde twra berseñder, artımızdan tağı da adam keledi, – dedik. Jäne bir adamnıñ qarası köringen soñ oğan adam jibersek 30 kisimen qaşıp kele jatqan Ospan Islamwlı eken. Olarda bes mırış, besatar bar eken. Osılarmen birigip alıp Kişi Qaptıqqa bardıq. Özimizben birge bara jatıp jolda adasıp ketken ağamız Jaqaybaydı tört künnen keyin tauıp aldıq. (26)

Tüsindirmeleri:

[12] Dälelhan Sügirbaevtiñ wlı Patıhan bwl uaqiğanıñ 1940 jılı 2 qañtar küni bolğanın aytadı. Sügirbaev P. Altay Arpalıstarı. Ürimji, 1995, 16-bet.

[13] Halıq tatar tekti bolğanı üşin Sarnoğay dep atap ketken. Şın atı Mwqametqali bolğan.

[14] Sügirbaev 11 adamnıñ öltirilgenin aytadı. Sonda.

[15] Sügirbaev, Süleymenniñ atategin Nüsipwlı dep aytuda jäne onıñ äsker bastap kelgenin rastauda. Biraq ol onıñ özdiginen köterilisşiler jağınan şıqqanın atap ötedi. Sonda, 17-18-bet.

[16] Şınay Rahmetwlı Süleymenniñ köterilisşilerge qosıluın bılay dep bayandauda: “Ölgender men baylanğandardı körgende Süleymen quanıp ketti:

- Iä Qwday, tilegenim osı edi! – dedi otıra ketip.

- El – jwrtım, keşiñder, märtebe üşin emes, kün üşin osılarğa ergen edim. Endi el bostandığı jolında basımdı bäygege tigemin! (Süleymen batır osı sertinen taymadı, köterilistiñ köş basına köterildi.) Rahmetwlı Ş. Ospan batır. Bayan Ölgi, 1995, 19-bet.

[17] Tarihşı Linda Bensınnıñ pikirinşe, Şıñ Sısaydıñ qudalau jäne zorlıq-zombılıqtarı Altay aymağındağı köpşiliktegi mwsılman halıqtar men azşılıqtağı mwsılman halıqtar arasında birdey qıtaylarğa qarsı dwşpandıq piğıldı tuğızdı. Bwl sonımen qatar aymaqta türikşildik ideyanı da küşeytti. Sondıqtan köterilisşiler arasında keyin täulesiz Şığıs Türkistan memleketin qwrudı jaqtaytındar köbeygen. Benson L. The Ili rebellion the moslem challenge to chinese authority in Xinjiang 1944-1949, 29-bet.

[18] Er Jänibek (1714 – 1792) Abılay han däuirinde Kereyden şıqqan ataqtı batır. Kerey qazaqtarı Jänibek batırdıñ tuı kieli sanağan. Ol tu turalı añızda, Abılay Han bir şayqasta ülken erlik körsetken Jänibek batırğa “erdiñ eri” degen ataq beredi. Sonday-aq odan qalauın swraydı. Sonda Jänibek batır:

-Anamız Abaqtıñ jelkildegen jelegin tu qıp kötergen Kerey eli edik. Sardar saylap jasaq jasağanda tüsken töbeme, şıqqan tauıma tigetin tuımdı belgilep beriñiz, – deydi. Qalıñ qoldıñ aldında Abılay Han üş qwlaş qara tamaq nayzağa saptalğan, eni kere qwlaş qızıl sarı jibek şaşaqtı, aq torğınnan jasalğan ülken tudı wsınadı. Aqboz atına minip sauıtınıñ sırtınan aq jamılıp twrğan Jänibek tudı qolına aladı. Abaq Kerey: – Tar jol, tayğaq keşude janımızdı qwrbandıqqa bersek te, Jänibektiñ aldınan kese köldeneñ ötpeymiz! – dep ant beredi. Rahmetwlı Ş. Ospan batır. Bayan Ölgi, 1995, 26-bet. Esimhan – Irıshandardan keyin Ospan batırdıñ da köterilisinde köterilgen bwl tu 1958 jılğa deyin wrpaqtarında saqtalıp keldi. Sol jılı Köktoğayda dürbeleñ şığuınan alañdağan ükimet Şingil audanına arnayı adam jiberip Er Jänibektiñ tuın Altay saqşı mekemesine alğızdı. Qazir bwl tudıñ qayda ekeni belgisiz. Şäkenwlı J. “Eline wran bolğan Er Jänibek”. Er Jänibek. Almatı, 2008, 8-22-bet; Rahmetwlı Ş. Ospan batır. Bayan Ölgi, 1995, 27-bet.

[19] Bwl sandıq osı künde Şınjañ Wyğwr Avtonomiyalı Respublikası Şingil audanında twratın Mırzahmet otbasında saqtaulı. Er Jänibek kitabında sol sandıqtıñ sureti de berilgen. Şäkenwlı J. Er Jänibek. Almatı, 2008, 224-225-better arasındağı foto al'bomda.

[20] Sügirbaev, 3-5 soğıs ayırplanınıñ künine eki – üş ret pulemetpen atqılap twrğanın aytadı. Sügirbaev P. Altay Arpalıstarı. Ürimji, 1995, 20-bet.

[21] Sügirbaev Aqtekeniñ ayağınan jaralanğanın aytadı. Sonda, 21-bet.

[22] Sügirbaev de bwl uaqiğanı rastaydı. Ol Mwsa mergenniñ jaralı jatqan jau äskeriniñ qaq mañdayınan atıp şäyit etkenin jazadı. Sonda, 22-bet.

[23] Bwl uaqiğada jaudıñ qattı soqqı jegenin Jaqsılıq Sämitwlı bılay dep suretteydi: “Eñ soñında qamauda qalğan qalıñ äsker basqa eşbir amal taba almay, özderin özenge tastadı. Sol kezde közimen köruşilerdiñ aytuına qarağanda, özenniñ beti qara-şobır adam bolıp ketken. Azdağan su işeri barları özenmen ağıp barıp, ayaq jaqtan jağağa şıqqanı bolmasa, basım köpşiligi asau özenniñ aduın tolqınında kömilip ölgen. Tobınan bölinip qalıp, adasıp, toğay arasında qañğıp jürgen biren-saran äskerlerdi qoyşılar körip auılğa aydap äkelgen. Alğaşında ayqwlaqtanıp, qazaqtı qırıp salmaq bolıp, aybındanıp kelgen Qıtay äskerleriniñ keyingi küni osığan qalğan. Sämitwlı J. Qıtaydağı qazaqtar. Almatı, 2000, 113-114-bet.

[24] Bwl jerde 49 jazılğan. Biraq tömende bwl san eki ret 47 dep atalğan. Sondıqtan onı 47 qıp özgerttik.

[25] Qanşa ayırplan ekeni jazılmay bos tastalğan.

[26] Bwl jağday bizge Şınjañ qazaqtarınıñ Qazaqstandağı jağdaylardan habardar ekenin körsetedi. Tipti Irıshannıñ Alaş qayratkerlerinen birqatarın körgen boluı da mümkin. Öytkeni, Alaş kösemderi 1918 jılı köktemde Semeyde jinalıp Şınjañ qazaqtarına barıp Alaş ideyasın nasihattau turalı şeşim qabıldağan-dı. Osı şeşimge say sol jıldıñ jazında Ahmet Baytwrsınov, Mirjaqıp Dulatov, Salıq Amanjolov, Rayımjan Märsekov Şäueşek jäne Ürimji qalalarına barıp qaytqan-dı. Qayrat B. Altay asqan alaş arıstarı // Altın besik. 2008, № 2, 38-39-bet.

Jalğası bar

baq.kz