ءبىز اڭگىمە ەتكەلى وتىرعان جانىمحان 1888 جىلى التاي ايماعىنىڭ سارسۇمبە اۋدانىندا تىلەۋبايدىڭ شاڭىراعىندا دۇنيە كەلدى. 23 جاسىنا قاراعان شاعىندا اكەسىنىڭ قايتىس بولۋىنان سوڭ كوپشىلىك تاراپىنان تىلەۋبايدىڭ ورنىنا “زالىڭ” ەتىلىپ بەلگىلەنگەن جانىمقان، مەيرىمدىلىگى، پاراساتتىلىعى جانە كىشى پەيىلدىلىگىنە بايلانىستى حالىقتىڭ قۇرمەتىنە بولەندى. جانىمحان جاستايىنان رۋحاني قۇندىلىقتاردى ساقتاۋ مەن ءبىلىم الۋ سالاسىندا قىزمەت كورسەتتى. وسى ورايدا ول “سارعۇسىن” اۋىلىندا شامامەن ءبىر مىڭ شارسى مەترلىك اۋماعى ءبىر ءدىني كومپلەكس سالدىرادى. ونىڭ قۇرامىندا بەس ۋاقىت پەن جۇما نامازى وقىلاتىن 500 ادامدىق مەشىت، 100 بالا وقيتىن مەدرەسە، جاتاقحانا جانە يمام وتىراتىن ءۇي دە بار ەدى. وعان ىرگەلەس تە ءبىر زيرات سالىنعان. اۋىل، ەرتىس وزەنىنىڭ جاعاسىنا جاقىن قالىڭ توعايى بار ءبىر اۋداندا بولعانىمەن، مەشيت، تەگىستەلگەن ءبىر توبەدە سالىنعان. ويتكەنى، ەرتىستىڭ ازعىن-تاسقىن سۋى كەي كەزدەرى جان جاقتى جايپاپ كەتەتىن. مەشىت سۋ اپاتىنان امان بولۋ ءۇشىن سولاي ىستەلىنگەن. “جانىمحان مەشىتى” دەپ اتالعان بۇل مەشىت كوپ جىلدار قۇلشىلىق عيبادات ىستەۋشىلەرگە قىزمەت اتقارىپ كەلگەن.

1937 جىلعى قاجىلىق ساپار. 2 قاتار ورتاداعى كىسى جانىمقان قاجى
بەس ۋاقىت نامازىن قازا جىبەرمەي ۋاقتىندا وقىيتىن، كۇن سايىن “دالەل حايرات” زىكىر كىتابىن وقىپ تۇراتىن، جىلىنا 3 اي ورازا ۇستاۋدى ادەتكە اينالدىرعان جانىمحان 1937-شى جىلى، ۇلدارىنان 15 جاسار دالەلحاندى ەرتىپ ءبىر توپ قازاقپەن بىرگە مۇسىلمانداردىڭ قاسيەتتى ورنى مەكەگە يسلام ءدىنىڭ بەس پارىزىنىڭ بىرىنەن سانالاتىن قاجىلىق مىندەتىن ورىنداۋعا اتتاندى. ول كەزدە قاجىلىققا قازاقستان، ۋكراينا، تۇركيانى كەمە جانە پويىز ارقىلى كوكتەي ءوتىپ ءبىر جىلعا سوزىلاتىن-دى. جانىمحان قاجىمەن قاسىنداعىلار ىستامبۇلدا قاراكوي كەمە پورتىنا جاقىن ماڭدا ءبىر قوناق ۇيدە جاتىپ سوندا فوتوعا تۇسكەن ەكەن. جانىمحان قاجىنىڭ ۇلى دالەلحان جانالتاي 1969 جىلى ىستامبۇلعا بارعاندا، سول قوناق ءۇيدى تاپقان. سوندا قوناق ءۇيدىڭ قوجايىنى ۇلىنا الگى فوتونى اماناتتاپ كەتىپتى، ولاردىڭ ۇرپاقتارى ءبىر كۇن ىستامبۇلعا كەلەدى، سوندا فوتونى بەر دەپ. بۇگىن وسى فوتو ۇلكەن مۇرا بولىپ وتىر.

جانىمقاننىڭ قولى قويىلعان اقشا
پاراساتتى جانىمحان قاجى تەك ءدىن جولىندا عانا ەمەس، سول قاتاردا زاماناعا ساي ساياسي ىستەرگە، اسىرەسە وقۋ-اعارتۋ ىستەرىنە دە ەرەكشە كونىل بولگەن. وسىعان بايلانىستى قىستاۋعا جاقىن جەردە ۇل جانە قىزدارعا ارناپ ەكى باستاۋىش مەكتەبى سالدىرعان. قىزدار مەكتەبى “جاڭا گۇل”، ۇلدار مەكتەبى دە “جاڭا كۇش” دەپ اتالعان. ارالارى جاقىن بولعان مەكتەپتەردىڭ ىرگەسىندە ءبىر تەاتر زالى جانە مۇعالىمدەر جاتاققاناسى بولعان. جوسپارلى تۇردە سالىنعاندىقتان مەكتەپتەر ءالى كۇنگە دەيىن قزمەت ەتۋدە كورىنەدى.
1911-شى جىلعى توڭكەرىستىڭ ناتيجەسىندە قىتايدا پاتشالىق جۇيە قۇلاپ رەسپۋبليكالىق جۇيە ورناسا دا، بىراق شىڭجانداعى مانچۋ حاندىعىنىڭ زاڭ-جۇيەسى ءبىرشاما ۋاقىتقا دەيىن ساقتالدى. سوعان ساي التاي ايماعىندا “زالىڭ”، “ۇكىرداي” جانە “تايجىلىك” مارتەبەگە دەيىن كوتەرىلگەن جانىمقان تىلەۋبايۇلى كەيىن ۇلتتىق كوتەرىلىستەر ناتيجەسىندە قۇرىلعان قازاق، ۇيعۇر جانە قىتاي ارالاس ۇكىمەتتە قارجى ءمينيسترى قىزمەتىن دە اتقاردى.

شىنجاڭدى تۇنشىقتىرىپ قاندى قولمەن باسقارعان شىڭ شى ساي تۇسىنداعى ادىلەتسىز، زورلىق-زومبىلىق ساياسات-شارالارى جەرگىلىكتى حالىقتاردىڭ اشۋ-ىزالارى مەن نارازىلىقتارىن تۋدىرۋمەن بىرگە كوتەرىلىستىك ارەكەتتەردىڭ پايدا بولۋىنا سەبەپ بولدى. مۇنداي الاساپىراندىق، تۇراقسىز جاعدايلاردى بەيبىت جولدارىمەن شەشۋ جونىندەگى ءىس-ارەكەتتەرگە، كەلىسسوزدەرگە ات سالىسقان جانىمحان قاجى الدىمەن 1940-شى التاي گۋبەرناتورى، كەيىن 1946-جىلى ۇرىمشىدە قۇرىلعان “شىنجاڭ ارالاس ولكەلىك ۇكىمەتتە” قارجى ءمينيسترى ەتىلىپ تاعايىندالدى. 1946-49 جىلدارى شىققان ولكەلىك قاعاز اقشالاردا قارجى ءمينيسترى رەتىندە قول تاڭباسى ورىن الدى.

قاجىلىق ساپار كەزىنەن. ارتتا تۇرعان بالاسى دالەلقان
ولكەدەگى شيەلەنىستىكتەردى باسەڭدەتىپ ساياسي، شارۋاشىلىق جانە الەۋمەتتىك جاعدايلاردى دۇرىستاۋ بارىسىندا شارالار جاسالىپ جاتقانىمەن، بىراق ىشكى قىتايداعى تۇراقسىزدىق اسىرەسە، 1949 جىلعى ماو تسزە دۋن باسشىلىعىنداعى كوممۋنيستىك توڭكەرىستىك ارەكەت ۇلعايىپ شىنجاڭعا ەداۋىر قاۋىپ-قاتەر توندىرە باستادى. مۇنىڭ الدىن الۋ ءۇشىن ۇرىمشىدە “كوممۋنيزيم جانە كوممۋنيستتەرگە قارسى قوعام” قۇرىلدى. ونىڭ قۇرامىندا التاي گۋبەرناتورى وسپان باتىر مەن قارجى ءمينيسترى جانىمحان قاجى دا بولدى. قىزىل ارميا ۇرىمشىگە باسىپ كىرىپ بۇرحان ءشاحيدى ۇكىمەتىن وزىنە باعىندىرماس الدىن بۇل قوزعالىس باركول جاققا ويىستى.
بىراق وكىنىشكە وراي وسپان باتىر جەتەكشىلىگىندەگى انتي-كوممۋنيستىك قوزعالىستىڭ اسكەري كۇش-قۋاتىنىڭ ازدىعى، دۇشپان قۋاتىنىڭ باسىمدىلىعى سالدارىنان وسپان باتىردىڭ سىرتىنداعى باسشىلار “ازات دۇنيەگە” كوشۋگە بەل بايلادى. كوش جولىندا 1950 جىلى 1 شىلدە كۇنى بيسان تاۋىنىڭ داراقتى دەگەن اۋدانىندا جانىمحان تىلەۋبايۇلى قىزىل اسكەرلەر جاعىنان قولعا تۇسىرىلەدى. ءبىرشاما ۋاقىتتان كەيىن وسپان باتىر دا قولعا تۇسەدى. ۇرىمشىگە اپارىلىپ تەرگەلىپ سوتتالعان جانىمحان تىلەۋبايۇلى مەن وسپان باتىر 1951 جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا اتىلادى. اقپارات بويىنشا، جانىمقان قاجى 1951 جىلدىڭ ءساۋىر ايىنىڭ ءتورتىنشى كۇنى، ال وسپان باتىر بولسا ءساۋىر ايىنىڭ 29-ءى كۇنى اتىلىپ ءشايىت بولدى. وتانى ءۇشىن قىرشىن ەتكەن ەسىل ەرلەردىڭ جاتقان جەرى تورقا، بارعان جەرى ۇجماق بولعاي!
جانىمحان قاجىنىڭ ونەرحان، سەتەرحان، حاميت، دالەلحان، ءماجيت جانە شاپاعات اتتى التى ۇلدارىنان تاراعان ۇرپاقتارى قازىرگى تاڭدا شىعىس تۇركىستان، قازاقستان، تۇركيا جانە ەۋروپا ەلدەرىندە ءومىر سۇرۋدە.
ءاليحان جانالتاي جانىمحانۇرپاعى
ميۋنحەن – گەرمانيا