جاڭالىقتار تۇلعالار قازاق حاندىعىنا 550 جىل قازاق شەجىرەسى

ۇلى كوش: اڭىز بەن اقيقات

kerey.kz

 |  Apr 7, 2016

 بيىل-تاۋەلسىزدىكتىڭ 25 جىلدىعى،ۇلت كوسمى ءاليحان بوكەيحان مەن باتىر زۋقا قاجى ءسابيتۇلىنىڭ تۋعانىنا 150جىل، العاش قازاق كوشىنىڭ باستالعانىنا  17 ناۋرىزدا 25 جىل تولدى. وسىنداي ايتۋلى مەرەكەلەر قارساڭىندا، ۇلى كوشتى باستاعان ازاماتتاردى تانىستىرۋدى ءجون كوردىك. انە سول ازاماتتاردىڭ بىرەگەيى ساعات زاحانقىزى.

   kerey.kz پورتالى ساعات زاحانقىزىنىڭ  “ۇلى كوشتىڭ اڭىزى مەن اقيقاتى ” تۋرالى جازىلعان كىتابىن ۇسىنادى.

ۇلى كوش:

اڭىز بەن اقيقات

ساعات زاحانقىزى

1991 جىلى موڭعوليا ەلىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان قازاقتار «سوتسياليستىك» جۇيە كەلمەسكە كەتىپ قوعامدا، زاماندا جاڭا تالپىنىس، سەرپىلىس بولىپ ءار ەل ءوز تاۋەلسىزدىگىنە قول  جەتكىزىپ، الەمگە ايان ەتىپ جاريالاپ جاتقان كەزدە  «اتامەكەندەرىنە» اعىلا كوش باستاعانى تاريحي وقيعا بولىپ قالعانى راس. ارادا 20 جىل وتكەندە ەلباسىمىز وسى كوشتى «ۇلى كوش» دەپ باعالادى. وسى ۇلى كوشتى 1990-1991 جىلدارى جار قۇلاعى جاستىققا تيمەي ەكى ەل اراسىندا ەر ازاماتتاردان قالىسپاي ءوزىنىڭ وجەتتىلىگى، بىلىكتىلىگى، پاراساتتىلىعىنا سۇيەنە وتىرىپ قازاقتىڭ ءبىر قىزى باستاعانىن بىرەۋ بىلسەدە بىرەۋ بىلمەيدى. مىنەكي وسى كىتاپتان كوش باستالعان اقيقاتىن تولىققاندى ناقتى تاريحي دەرەكتەرمەن بىرگە بىلە الاسىزدار. كىتاپ جالپى وقىرمان قاۋىم جانە كوشتى زەردەلەپ ساراپتاۋشىلارعا ارنالادى.

اۆتوردان القيسا

     «تاريحقا يەك ارتپاعان ادام الىسقا بارا المايدى. سوندىقتان تاريحتى ءبىلۋ وتە قاجەت. تاريحتا ورىن العان ۇلكەندى كىشىلى وقيعالار جەردىڭ بىلىنبەي اينالعانى سياقتى وزگە تۇرعىسىنان اينالىپ كەلىپ وتىرادى» – دەپ  ساعات اشىمباەۆ اعامىزدىڭ ايتقانىنداي موڭعوليا قازاقتارى باستاعان «ۇلى كوش» قالاي باستالعانىن ناقتى تاريحي دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ بۇگىنگى وقىرمان قاۋىمعا، كەلەر ۇرپاققا اقيقاتتى تۇرعىدا جەتكىزۋ كوشتى باستاۋعا اتسالىسىپ قيىندىق كەدەرگىلەرىن باستان كەشكەن ازاماتتاردىڭ مىندەت پارىزى دەپ بىلەمىن. تاريح كەيبىرەۋلەردىڭ قالاۋىمەن نەمەسە بىرەۋدىڭ نۇسقاۋىمەن جازىلمايتىن، شىنايلىقتى، دەرەكتىلىكتى تالاپ ەتەتىن كيەلى ۇعىم.              2001 جىلى جارىق كورگەن «ۇرپاقتار توعىسى» اتتى كىتابىمدا كوش قالاي باستالعانىنا تولىققاندى توقتالعان بولاتىنمىن.تاعدىرى تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ تاريحىمەن ۇشتاسقان ۇلى كوش باستالعانىنا 2016 جىلى 17 ناۋرىزدا 25 جىل تولادى. سوڭعى كەزدەردە كوش باستالۋىنا ءار ءتۇرلى كوز قاراستاعى تۋىندىلار جازىلىپ ايتىلىپ جاتقانىنا قاتىستى بۇرىنعى كىتابىمدى تاريحي دەرەكتەرمەن تولىقتىرا وتىرىپ بولعان جاعدايلاردى ءوز بولمىسىمەن وتكەن تاريحتىڭ ەنشىسىنە قالۋى ءۇشىن قايتالاپ جازۋىما تۋرا كەلدى.

اتا-بابالارىمىزدىڭ عاسىرلار بويى ارمانداپ وتكەن اتامەكەنىندەگى قانداس باۋىرلارىنا قوسىلۋ دەگەن تىلەك مۇراتتارىن ورىنداۋ يدەياسى مەنىڭ ويىما 1990 جىلدارى ورالدى. ول كەزدە قوعامدا  جاڭا كوز قاراس تولقىندارى پايدا بولىپ زامان اعىمى وزگەرىسكە ەنەتىندەي اسەرلەر سەزىلە باستالعان بولاتىن. زاتىم ايەل بولسادا قانداستارىمدى قازاقستانعا  كوشىرۋدى  ارمانداپ زەردەلەي باستادىم.

موڭعول حالىق رەسپۋبليكاسى دۇنيە جۇزىندە كەڭەس وداعىنان كەيىن 1921 جىلى حالىق رەۆوليۋتسياسى جەڭگەن دەربەس سوتسياليستىك مەملەكەت بولاتىن. 1961 جىلى بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنا مۇشەلىككە ءوتتى. 1974 جىلى ەكونوميكالىق ءوزارا جاردەم كەڭەسىنە (سەۆ) مۇشە بولدى. جەر كولەمى 1,5 ملن.شارشى كيلومەتر. ادام سانى 2,5 ملن. حالقىنىڭ 6 پايىزى قازاقتار، قالعاندارى موڭعولدىڭ حالحا، بۋريات، ۋرانحاي، دوربەت تاعى سول سياقتى كىشى رۋ تايپالارى. موڭعوليا ەلى كاپيتاليزمدى اتتاپ، فەوداليستىك قۇرىلىمنان سوتسياليزمگە تۋرا وتكەن ەلدەردىڭ ءبىرى. نەگىزگى كاسىبى -  مال شارۋاشىلىعى. 1960 جىلدان باستاپ ەلدە ءوندىرىس، ونەركاسىپ سالاسى جولعا قويىلدى.           1980 جىلدارى مال شارۋاشىلىعى ونىمدەرىن وزىندە وڭدەيتىن جەڭىل ونەركاسىپ، ازىق-تۇلىك كاسىپورىندارى جانە تاۋ-كەن، قۇرىلىس، كولىك، كوممۋنيكاتسيا سالاسى قارقىن الىپ، ءىرى ەلەكتر ستانتسيالارى سالىندى.

كەڭەس وداعىمەن بىرىككەن ءىرى كاسىپورىندار پايداعا بەرىلدى. پولشا، بولگاريا، چەحوسلوۆاكيا، گەرمانيا، رۋمىنيا، جاپونيا سياقتى ەلدەردىڭ كومەگىمەن جەڭىل وندىرىستىك كاسىپورىندارى ىسكە قوسىلدى. 1960 جىلدارداعى قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى مەن كەڭەس وداعى اراسىنداعى قارىم-قاتىناسقا بايلانىستى اۋىل شارۋاشىلىعى جانە تاۋ-كەن كاسىپورىندارى ونىمدەرىنىڭ  80 پايىزدان استامى كەڭەس وداعىنىڭ ۇلەسىنە ءتيدى. شىعارعان ونىمدەرىنىڭ ورنىنا وندىرىسكە كەرەكتى ماتەريالدار، قۇرال-جابدىقتار، قوسالقى بولشەكتەر، ماشينا، تەحنيكالار، حالىق تۇتىناتىن تاۋارلار، جاعار-جانار ماي الىپ تۇردى. ساۋدا باسەكەلەستىگى بولماعان سوڭ، سىرتقى ساۋدا باعاسىنىڭ دەڭگەيىن ءىس جۇزىندە كەڭەس وداعى بەلگىلەيتىن ەدى. سوندىقتان موڭعوليادان سىرتقا جىبەرىلەتىن اۋىل شارۋاشىلىق شيكىزاتى، تاۋ-كەن  كاسىپورىندارى ونىمدەرىنىڭ باعاسى ءتيىستى دەڭگەيدەن تومەن بولدى. كەڭەس وداعىنان كەلەتىن تاۋارلاردىڭ باعاسى جوعارى بولىپ كەلدى. بۇل جاعداي، موڭعوليا ءۇشىن اسا ءتيىمسىز بولاتىن. 1980 جىلدىڭ اياعىندا دۇنيە جۇزىندە جاعار-جانار ماي باعاسىنىڭ كوتەرىلۋىنە بايلانىستى كەڭەس وداعىنان الىپ وتىرعان تاۋارلارىنىڭ باعاسا ەكى-ءۇش ەسەگە جوعارلاۋىنا بايلانىستى مونعوليا ەلىنىڭ سىرتقى ساۋدا اينالىمىنان مەملەكەتكە تۇسەتىن كىرىس مولشەرى وتە تومەندەپ كەتتى. سوتسياليستىك جۇيە بۇزىلىپ، نارىققا كوشۋ ماقساتىمەن باعانى ىرىقتاندىرۋعا ارنالعان ەكونوميكالىق وزگەرىستى جاساۋ مەملەكەتتىك باعا كوميتەتىنە جۇكتەلىپ وسى ۇلكەن تاريحي ءىس جۇمىستىڭ اتقارىلۋىنا تىكەلەي اتسالىسىپ،    تاۋ-كەن، قۇرىلىس ماتەريالدارى، ەنەرگيا قۋاتى، اعاش وڭدەۋ، سياقتى سالالاردىڭ ەسەبىن تىكەلەي ءوز قولىما الىپ جاسادىم. جانەدە  سالا ارالىق بالانس جاساۋ، مەملەكەتتىك بيۋدجەتتىڭ كىرىس-شىعىسى، باعا وزگەرىسىنىڭ ناتيجەسىن ايقىنداۋ جۇمىستارىنىڭ تياناقتى ورىندالۋىنا ءوز ۇلەسىمدى قوستىم. ءبىزدىڭ باعا كوميتەتىندە جاسالعان وسى ۇلكەن باعدارلامانىڭ نەگىزىندە 1991 جىلى قاڭتار ايىندا مونگوليا ۇكىمەتىنىڭ «باعا ساياساتى» تۋرالى  قاۋلىسى شىعىپ، حالىق تۇتىناتىن بارلىق تاۋاردىڭ باعاسى ەكى ەسەگە ءوستى. سونىمەن قاتار حالىقتىڭ بارلىق اقشالاي كىرىسى جانە بانكدەگى ساقتالعان اقشا قاراجاتتارىنىڭ مولشەرى دە ەكى ەسەگە ارتتىرىلدى. باعا ماسەلەسى بەلگىلى مولشەردە ەركىندىككە جىبەرىلدى. ءوندىرىس كاسىپ ورىنداردى مۇمكىندىگىنشە جەكەشەلەندىرىپ، سالىق ساياساتىن تۇبەگەيلى وزگەرتۋ كوزدەلدى.

مال شارۋاشىلىعىنان باسقا سالالاردىڭ بارلىعىندا جۇمىسسىزدىق ەتەك الدى. حالىق تۇتىناتىن تاۋارلار ازايىپ، دۇكەن سورەلەرى بوسادى. نان، قانت، ماي، سابىن، ۇن، ت.س.س. قاجەتتى زاتتار تىزىممەن بەرىلەتىن جاعدايعا كەلدى.

حالىقتىڭ جاڭاشا ويلاۋ مۇمكىندىگى ويانىپ، ەلدە جاپپاي دەموكراتيالىق قوزعالىس قانات جايدى. تىعىرىقتان شىعۋدىڭ جولىن قاراستىرىپ ءوز تاعدىرىن وزدەرى شەشۋ ءۇشىن وزدەرى كۇرەسۋ كەرەك ەكەنىن ايقىن سەزىنە باستادى.

1989 جىلى 10-جەلتوقساندا جاڭاشىل جاستار توبى العاش رەت اشىق الاڭعا جينالىپ، «موڭعولدىڭ دەموكراتيالىق قوزعالىسى» قۇرىلعانىن حالىق الدىنا جاريا ەتتى. مۇنداي توسىن ۇسىنىستى پارتيا مەن ۇكىمەت قابىلدامادى. اقىرى اشىنعان دەموكراتياشىل جاستار 1990 جىلى 7 ناۋرىزدا سۋحەباتور الاڭىندا اشتىق جاريالادى. بۇل جولى اشتىق جاريالاعان جاستار قاتاڭ تالاپ قويدى.  دەموكراتياشىل جاستاردىڭ ەل ءۇشىن، حالقى ءۇشىن باستارىن بايگەگە تىككەن باتىل قيمىلى حالىق اراسىندا كەڭىنەن قولداۋ تاپتى. موڭعوليا حالقى 1986 جىلعى الماتىداعى «جەلتوقسان وقيعاسىن» قازاق جاستارىنىڭ ەرەن دە وجەت قيمىلىن اسا ۇلكەن سۇيىسپەنشىلىكپەن قابىلدادى، الەمدە قازاق دەگەن وجەت ۇلت بار ەكەنىن مويىندادى. بۇل وقيعا موڭعولياداعى قازاقتاردىڭ ۇلتتىق نامىسىنا تۇرتكى بولدى. موڭعوليا ۇكىمەتى باسىنداعى بيلىك يلەرى دەموكراتياشىل كۇشتەرگە قارسى قاتىگەزدىككە بارمادى. سەبەبى، موڭعوليادا كوپ ۇلت جوق 96 پايىزى ءتىلى، ءدىنى، ءدىلى بىردەي باۋىرلاس موڭعولدار عانا بولاتىن.  موڭعوليا ۇكىمەت  باسشىلارىنىڭ كوبىسىنىڭ ۇلتتىق كوزقاراسى دەموكراتياشىل جاستارمەن ءبىر ارناعا توعىسىپ موڭعوليادا  دەموكراتيالىق كۇشتەر جەڭىسكە جەتتى.

موڭعوليادا دەموكراتيالىق جاڭا مەملەكەتىنىڭ العاشقى پرەزيدەنتى پ.وچيربات، پرەمەر–مينيسترى د.بيامباسۇرەن مىرزالار موڭعولياداعى از قازاققا ۇلتتىڭ رۋحاني جانە مادەني قازىناسىن تۇگەندەپ، ۇلت رەتىندە جاڭعىرۋىنا ەشقانداي كەدەرگى جاساعان جوق. بىراق كوپتىڭ ىشىندە ازشىلىق ەتەتىن تابيعي زاڭدىلىق، كىسىنىكىنىڭ كىلتى اسپاندا دەگەندەي  قازاقتاردىڭ اتاجۇرتىنان تىسقارى جەردە ۇلتتىق بولمىسىن كوركەيتۋگە، سالت ءداستۇرى، وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ سانا سەزىمىنىڭ قازاقي بولمىستا قالىپتاسۋىنا، ءتىلى مەن ءدىنى ءدىلىنىڭ بۇزىلماۋىنا مۇمكىندىك بولا بەرمەيتىنىن سەزىندىم…

مىنەكي، ءبىر قوعامنان ەكىنشى قوعامعا اۋىسقان جاڭا زاماننىڭ وزگەرىس تىرلىك تىرشىلىكتەرىن موڭعوليالىق قانداستارىم ءوزىنىڭ اتامەكەنىندە كورسە ەكەن ەلگە ەل قوسىلسا قازاق ۇلتىنىڭ باسى بىرىكسە جاڭا قازاقستاننىڭ وركەنى ءوسىپ ورەسى بيىك بولار دەگەن وي مازالاپ كوش باستاۋىما سەبەپكەر بولدى.. كوش باستاۋ وڭايعا تۇسپەدى. كوشتى باستاپ ۇيىمداستىرۋدا قيىندىقتار از بولماعانىمەن جاپپاي حالىق قولداپ كەتكەننەن سوڭ شەشىمىن كۇتكەن ماسەلەلەردىڭ كەيبىرى ەلىن، قازاعىن ساعىنعان قانداستارىمىزدىڭ قانىنداعى قاسيەتتەرىمەن وزدىگىنەن شەشىلىپ حالىق ارتىمىزدان ەردى.. باستاۋشىلار مەن قوستاۋشىلاردىڭ قاي-قايسىسى دا رۋحاني جانە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق قيىنشىلىقتاردى باستارىنان وتكىزدى. ولاردىڭ كوزدەگەن ماقساتى دا، اڭساعان ارمانى دا بىرەۋ. ول، كەلەر ۇرپاق تاعدىرىن ءوز وتانىمەن ۇشتاستىرۋ ەدى… سوندىقتان كوشكە قاتىسۋشىلاردىڭ ۇرپاق ءۇشىن اتقارعان ابىرويلى ەڭبەكتەرىن، سانا سەزىمىندەگى سان قيلى ماقساتتارىن ناقتى دەرەكتەردى كەلتىرە وتىرىپ شىندىقتىڭ شامىن جارقىراتا جاعىپ بايانداپ بەرۋ ءبىزدىڭ تاريح الدىنداعى ابىرويلى مىندەتىمىز ەكەنىن ءتۇسىندىم.

قازاق ەلىنىڭ ءوز تاۋەلسىزدىگىن العاننان بەرى قارقىنداپ دامىپ كەلە جاتقانى ەلدىڭ ەكونوميكالىق جاعدايى ءوسىپ-وركەندەپ  دۇنيەجۇزى وركەنيەتىندە ءوز ورنىن تاپقان جەتىستىگى ەلباسىمىز تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىز نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆتىڭ سىندارلى ساياساتى ەل باسقارۋداعى بولمىسى، قازاق ۇلتىنا دەگەن قامقورلىعى ەكەنىن وسكەلەڭ ۇرپاق بىزدەن جاقسى بىلەدى. سول ۇشىندە شەت ەلدەگى ەتنيكالىق قازاقتارمەن ەلگە ورالعان ورالمانداردىڭ ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنا دەگەن قۇرمەت قوشامەتى شەكسىز! ونى وزدەرى دە  اقپاراتتىق قۇرىلىمدار ارقىلى جار سالىپ جەتكىزۋدە.  بۇعان نەگىزگى سەبەپ، ۇلى يمپەريا قيراعان جيىرماسىنشى عاسىردىڭ اياعى قيىن قىستاۋ زاماندا ن.ءا.نازارباەۆ تاعدىر تاۋقىمەتىن كەشىپ، اتامەكەننەن الىس شەتتە قالعان قانداستارىنىڭ كوشىن اتاجۇرتقا بۇرۋ ءۇشىن «الىستاعى اعايىنعا اق تىلەك» دەپ جار سالىپ ۇران تاستاعانى ەدى.

تاريح ءوز زامانىڭداعى جاعدايعا باعا بەرەدى. ۋاقىت دەگەن كاتەگوريا زامانعا ساي ولشەممەن باعالانادى. ءاربىر تاريحي پروتسەسس سياقتى كوش ماسەلەسى دە ناقتىلى ادامداردىڭ ۇرپاق قامى ءۇشىن جار قۇلاعى جاستىققا تيمەي كيەلى مىندەت اتقارعان تاريحي ەڭبەكتەرىمەن تىعىز بايلانىستى.

كوش تاريحىن جالپىلاما سوزگە ايلاندىرىپ، كوش قوزعالىسىنىڭ وقيعالارىن بۇرمالاپ،  ىلگەرىندى-كەيىندى جىبەرىپ ساپىرىستىرۋ كوش پروتسەسىنە قاتىسۋشىلاردىڭ ادال ەڭبەكتەرىنە ءوز باعاسىن بەرۋگە كەرى اسەرىن تيگىزىپ كەلەدى.

كوشتىڭ جولى اشىلىپ ونىڭ العا ءجۇرۋ ماسەلەسى سوناۋ 1990 جىلدان باستاپ، ءتيىستى مەكەمەلەردىڭ مۇراعاتتارىمەن، باسپا بەتتەرىندە كەڭ ورىن الدى. سول مۇراعاتتارداعى دەرەكتەرگە كوز جۇمبايلىق جاساۋ، نەمەسە كوش پروتسەسىنىڭ جەكە ءبىر بولىگىن الىپ تاريحي دەڭگەيگە كوتەرىپ قويۋدىڭ ءوزى ۇلى كوشتىڭ تاريحي ماڭىزىن جوعالتۋى ابدەن مۇمكىن.

اتا جۇرتقا اۋعان ۇلى كوش ءالى دە ءوز جولىمەن جالعاسا بەرەتىنى ءسوزسىز. وعان سەبەپ شەت ەلدەگى ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ ءبىر ميلليوننان استامى تاريحي وتانىنا كەلگەنىمەن ارتتا قالعان بەس ميلليون قانداستارىمىزدىڭ جىل سايىنعى دەموگرافيالىق ءوسىمى كەتكەن قازاقتاردىڭ سانىن تولتىرماسا ازايتپايتىنى دا ءومىر شىندىعى.  ونىڭ قارقىنى بىردە باسەڭدەي، بىردە جەدەلدەۋى مۇمكىن. كوشكە باستاماشى بولعان مەنىڭ بىراق ارمانىم بار: «قازاق ەلىنىڭ ۇكىمەتى، شەت ەلدەگى ەتنيكالىق قازاق ۇلت وكىلدەرىنەن ەلگە ورالعىسى كەلەتىن قانداستارىمىزدى سوناۋ 1991-1993 جىلعى قارقىنعا كەلتىرىپ ارنايى جاسالعان جوسپار باعدارلاما بويىنشا اپىر-توپىر كوشىرىپ السا!!!» دەر ەدىم. ويتكەنى ۇكىمەتتىڭ قاجەتتى دەپ اكەلگەن وبلىستارىنا ۇيىمداسقان تۇردە كەلگەن قانداستارىمىز قيىندىق كورە قويماس جانە ولاردىڭ ءوز وتانىنا كەلىپ جەكە كاسىپكەرلىك، شاعىن بيزنەستەرىمەن ەل ەكونوميكاسىنا قوسار ەرەن ەڭبەكتەرى جانە وسىندا كەلىپ ءوسىپ ونگەن ۇرپاقتارى ناعىز تاۋەلسىز قازاق ەلىنىڭ قاعيداسىن قالىپتاستىرعان قانى دا جانى دا تازا قازاقتىڭ سانىن ەسەلەپ ارتتىرىپ ەل ەرتەڭىنە ەلەۋلى  ۇلەس قوسىپ ەلباسىمىز ايتقانىنداي دوسىن ءسۇيىندىرىپ، دۇشپانىن كۇيىندىرەرى  ءسوزسىز!!

1990 جىلدان باستالىپ 1991-1992 جىلدارى اياتقان تۇرىسبەك ەكەۋىمىزدىڭ ەكى ەل اراسىندا كوش باستاپ ءار نارسەگە توزىمدىلىك تانىتا سابىرلى ساليقالىقپەن  ۇلى كوشكە جول اشۋ جولىندا سوۆحوز-كولحوز باسشىلارىنان باستاپ ەكى ەلدىڭ ۇكىمەت باسشىلارىنا دەيىنگى ارالىقتاعى جوعارى لاۋازىم يەلەرىنىڭ ەسىگىن توزدىرىپ، ولارعا كوشى-قونعا قاتىستى سان الۋان ماسەلەلەردى كەزەك-كەزەگىمەن ۇتىمدى ساتتەردە قويىپ، وڭ شەشىمىن تابۋعا ىقپال جاساتا العانىمىز بۇگىندەرى تەك ايتۋعا عانا وڭاي بولىپ وتىر. بۇل ماسەلەلەر تۋراسىندا كىتاپتىڭ ءار بولىمىندەگى دەرەكتەر مەن مالىمەتتەر جازبالاردان وقىپ بىلە الاسىزدار. ەكى ەلدىڭ ۇكىمەتتىك مەكەمەلەرىنىڭ اراسىندا بولعان كەزدەسۋلەر، كەلىسسوزدەر قالاي جۇرىلگەنى دە باياندالدى. ناتيجەسىندە ۇلى كوشكە قالاي جول اشىلعانىن، ارىقاراي كوشتىڭ پارمەندىلىگىن ارتتىرىپ كۇن تارتىبىنە تۇسكەن ماسەلەلەردى قازاق ەلىندە وتىرىپ شەشۋ ءۇشىن الماتى قالاسىندا كوشتى باسقارۋ وكىلدىگىن اشۋ جولىنداعى كەدەرگىلەرمەن جەتىستىكتەر جايىندا تولىققاندى مالىمەتتى دە وقىپ بىلەسىزدەر. بۇگىنگى قوعامدا دەموكراتيانىڭ اشىق تۇستارى ءسوز جانە ءوز ەركىندىگىڭىزگە ساي ءار ەلدىڭ ءار ۇلتتىڭ مادەنيەتىن، ادەبيەتىن، سالت ساناسىن، قوعامدىق كوز قاراسىن قاجەتتى مولشەرىندە قاس قاعىم ساتتە بىلە الاتىن جاعدايعا جەتتىك. زەردەلەپ پايىمداپ قاراپ وتىرساق قىزعانىش، كورە الماۋشىلىق، قاناۋشىلىق، توناۋشىلىق، ۇستەمشىلدىك، كورسەقىزارلىق كوز الدىن عانا ويلاۋشىلىق دەگەن پالەكەتتەردىڭ جەتەگىندە قاي ۇلت وكىلدەرىنىڭ اراسىنان كىمدەرى كەتە باراتىنىن سەزىنەسىز دە بىلەسىز. وسىنداي، پەندەشىلىككە بارعان كەيبىر ادامدار كوش باستالعاننان اق ءوز ارەكەتتەرىن ىسكە اسىرۋعا جاسىرىن تۇردە ات سالىسىپ وكىلدىكتى قۇرتپاقشى ارەكەتتەرىن جۇرگىزسە، كەيبرەۋى كوش ماسەلەسىن’” ”قازاقستان ۇجماق ەمەس…”، ”قازاقستاننان جۇققان ىندەت!..”دەپ،ايقايلاپ اشىق قارسى شىققانى دا ءومىر شىندىعى. مەنىڭ تۇسىنگەنىم، ۋاقىت وتە كەلە ۇكىمەتكە دە، حالىققا دا،  “كوز الدىن ويلاۋشىلىق“ ايقىندالىپ، وتىرىكتى، جالعان جاسامپازدىقتى ۋاقىت ءوز ورنىنا قويىپ بەرەدى ەكەن. ال، ءار نارسەگە سابىرلىق تانىتىپ پاراساتتىلىقپەن قاراۋدىڭ شەبەرلىگىن كوش باستاپ جۇرگەن كەزدە اياتحان تۇرىسبەكۇلىنان ۇيرەنە ءبىلىپ، كوپتەگەن جەتىستىكتەرگە جەتتىك دەپ سەنىمدى ايتا الامىن.

كوشتىڭ باستاۋى مونگوليا ەلىنىڭ استاناسى  ۇلانباتىر قالاسى مەن ونىڭ توڭىرەگىندە تۇرىپ جاتقان قازاقتاردىڭ ءوز قاراجاتتارىمەن اتاجۇرتىنا قوپارىلا كوشۋىنەن باستالعان ەدى.  ولار تۋىپ وسكەن جەرىنە، تۇرىپ جاتقان ۇيىنە، قوراداعى مال مۇلكى داۋلەتىنە، اتقارىپ كەلگەن لاۋازىمدى قىزمەتىنە دە قاراپ بايلانعان جوق. تاۋەلسىز قازاق ەلىنە جەتسەك بولدى دەگەن ىزگى نيەتپەن ءبارىن تارىك ەتتى. مىنە بۇلدا كوشپەلى قازاقتىڭ كورەگەندى قاسيەتتەرىنىڭ بىرەگەيى بولسا كەرەك.

كوش باستاۋىما سەبەپكەر بولعان تاعى ءبىر جاعداي: موڭعوليا مەملەكەتىنىڭ باعا جونىندەگى كوميتەت توراعاسى ە. بيامباجاۆ باستاعان دەلەگاتسيا 1990 جىلى 19 ناۋرىزدا موڭعوليا ەلىنىڭ استاناسى ۋلان-باتىر قالاسىنان رەسەي استاناسى موسكۆاعا رەسمي ءىس-ساپارمەن كەلدى. دەلەگاتسيا قۇرامىندا مەن دە بولعان ەدىم.

مەن بۇل ءىس ساپاردان ەندى ءار ەل قانداي كەلىسىمدەدە ءوز مۇددەسى ءوز كۇشىنە سەنىمدى بولۋ قاجەتتىگىن سەزىندىم. كەڭەس وداعىنىڭ باعا كوميتەتىنىڭ باسشىسى ن.ي.گلۋشكوۆ، ا.ن.كومين سياقتى بەلگىلى ەكونوميستەر ءبىزدىڭ جاساعان باعدارلامالارىمىزعا جوعارى دەڭگەيدە جاسالعان دەگەن باعا بەردى.   كەلە جاتقان نارىقتىق قاتىناستار باعانىڭ ەركىن بولۋىن قالاۋى زاڭدىلىق دەي كەلە، ەندى موڭعوليا تاۋەلسىز ەل بولعاندىقتان،باعا ماسەلەسىن ءوز بەتىمەن شەشۋى كەرەك دەپ تۇيىندەدى. جانە موڭعوليادان الىپ جاتقان شيكى زاتتىڭ باعاسى   دۇنيەجۇزىلىك باعاعا نەگىزدەلگەندىكتەن، ونى كوتەرۋ دە مۇمكىن ەمەس دەپ توقتاستى. اسەرلەنگەنىم سونشالىق ءوز قاراجاتىممەن ارنايى رۇقسات ۆيزام بولماسا دا جولىن تاۋىپ الماتىعا كەلىپ كوش ماسەلەسىن تالقىلاپ كەتتىم. بۇل جايىندا موسكۆادان الماتىعا ساپار ماقالاسىنان وقي الاسىزدار.

كوشتى، قازاقستانعا ەڭبەك كۇشى رەتىندە بارىپ جۇمىسسىز قالعان قازاقتار جۇمىسپەن قامتىلادى، دەگەن جەلەۋمەن باستاعانىمىز سول كەزدەگى تىعىرىقتان شىعۋدىڭ، اسىرەسە، وتانىنان قاشىپ كەتىپ جاتىر، دەگەن موڭعوليالىق اعايىنداردىڭ وكپە نازىنا قالماۋدىڭ بىردەن-ءبىر پاراساتتى جولى ەدى.

كوش وسىلاي باستالدى، قازاق كوشى جالعاسا دا بەرەدى جاراسىمىن تابا بەرەدى دەپ سەنىممەن ايتۋعا تولىق نەگىزى قالانعان!!

حالقىمنىڭ تالاپ تىلەگىن ارقالاپ موڭعوليا ۇكىمەت باسشىسىنىڭ الدىنا بارعاندا، جولداسىم- مارقۇم توتيلاۇلى دوربەتحاننىڭ العان ابىرويى، بيىك بەدىلى ماعان ۇلكەن سەنىم، جىگەر بەردى.

جولداسىم دوربەتحاننىڭ قۇلاگەر عۇمىرى
دوربەتحان 1948 جىلى بايان-ولگەي ايماعىنىڭ تۇلبا ولكەسىندە دۇنيەگە كەلگەن. اكەسى توتيلا ماۋەبايۇلى كوپ جىلدار مەملەكەتتىك قىزمەت اتقارعان قوزى قاراقتى، ءبىلىمدى ادام بولعاندىقتان جالعىز ۇلىن جاسىنان كىتاپقا، بىلىمگە، ەڭبەكقورلىققا باۋلىعان ەكەن. دوربەتحان 1966 جىلى ولگەي قالاسىنىڭ ونجىلدىق ورتا مەكتەبىن «التىن مەدالمەن» ءبىتىرىپ، ەسىمى «قۇرمەت كىتابىنا» جازىلىپتى. سول كەزدەگى كەڭەس وداعىنىڭ لەنينگراد قالاسىنداعى ورمان شارۋاشىلىق اكادەمياسىنا وقۋعا ءتۇسىپ، 1971 جىلى اتالمىش وقۋ ورنىن ينجەنەر-ەكونوميست ماماندىعى بويىنشا «قىزىل ديپلوممەن» ءبىتىرىپ، ەسىمى اكادەميانىڭ قۇرمەت كىتابىنا جازىلعان. ول ورتا مەكتەپتە وقۋشىلار كوميتەتىن باسقارسا، اكادەميادا وقىپ جۇرگەندە ستۋدەنتتەر كەڭەسىنىڭ باستىعى بولىپ قوعامدىق جۇمىسقا بەلسەنە ارالاسقان. وقۋ ءبىتىرىپ كەلگەن سوڭ موڭعوليا ۇكىمەتىنىڭ مەملەكەتتىك ستاندارت جانە مەتەرولەگيا جونىندەگى باس باسقارماسىنا قىزمەتكە ورنالاستى. كەشىكپەي كانديداتتىق ديسەرتاتسياسىن قورعادى. دوربەتحاننىڭ باستاماسىمەن ستاندارتتاۋ عىلمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى قۇرىلىپ، ءوزى سول مەكەمەنىڭ العاشقى عىلمي قىزمەتكەرىنەن از ۋاقىت ىشىندە ديرەكتور لاۋازىمىنا دەيىن كوتەرىلدى. سوڭىندا ستاندارتتاۋ ماسەلەسىنە باعا ساياساتى قوسىلىپ «باعا جانە ستاندارتتاۋ عىلمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى» بولىپ قۇرىلدى. دوربەتحان توتيلاۇلى سول كەزدەگى موڭعوليانىڭ ەكونوميكاcىن باسقارىپ باعا ساياساتىن جۇرگىزىپ وتىرعان پ.جاسراي، د.بيامباسۇرەن سياقتى بەدەلدى دە بىلىكتى ەكونوميستەرمەن بىرگە قىزمەت اتقارىپ، ەكونوميكالىق ماسەلەلەردى شەشۋگە تىكەلەي ارالاساتىن مۇمكىندىككە يە بولدى. دوربەتحان توتيلاۇلى 1982 جىلى مينيسترلەر كەڭەسىنە جاۋاپتى قىزمەتكە اۋىسقاندا ەسىمى كوميتەتتىڭ قۇرمەتتى كىتابىنا جازىلدى.
وزىنە جۇكتەلگەن مىندەت، قىزمەتتەردى جاۋاپكەرشىلىكپەن ادال اتقارعانى ءۇشىن مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ قۇرمەت كىتابىندا دا ەسىمى قالدى.
دوربەتحان توتيلاۇلى پرەمەر-ءمينيستردىڭ كەڭەسشىسى قىزمەتىن اتقارىپ جۇرگەندە ونىڭ بىلىمدىلىگى جۇمىسقا قوياتىن قاتاڭ تالابى توزىمدىلىگى، ۇستامدىلىعى بيازى مىنەزى قىزمەتتەستەرى ورتاسىندا ۇنەمى قولداۋ تاباتىن ەدى. دەم الۋعا ۋاقىتى وتە از بولۋشى ەدى. بالالارى بىرنەشە كۇن قاتارىنان كورە الماي، كەيدە ۇيىقتاماي اكەلەرىن ساعىنىپ قالعىپ-شۇلعىپ كۇتىپ وتىراتىن.
دوربەتحان توتيلاۇلى 1986 جىلدان باستاپ اۋىر ناۋقاسقا شالدىعىپ، دەنساۋلىعى كۇرت ناشارلاۋىنا بايلانىستى مامىر ايىندا ماسكەۋدىڭ ورتالىق كلينيكالىق اۋىرۋحاناسىنا ءتۇسىپ، وتا جاساتسادا دەنساۋلىعى جاقسارىپ كەتپەدى. وعاندا مويىماي كوپ جىلعى جازعان عىلمي ەڭبەگىنىڭ ناتيجەسىن تۇيىندەپ «ساپانى كەشەندى باسقارۋ» جونىندەگى دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسىن تولىقتىرىپ ءبىتىردى. بۇكىل وداقتىق ستاندارتتاۋ عىلمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ باس ديرەكتورى، دوكتور، پروفەسسر ا.ۆ.گليچوۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن 1987 جىلى 13 شىلدەدە دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسىن موسكۆادا بۇكىلوداقتىق عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىننىڭ عىلمي كەڭەسى تالقىلادى. تالقىلاۋعا موسكۆادا، موڭعوليا ەلىنەن وتىرعان توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشى تس.گۇربادام مىرزانىڭ ءوزى قاتىستى. جازىلىپ دايىن بولعان باياندامانى حاتشىعا وقىتىپ، كورنەكتى قۇرال رەتىندە دايىندالعان ماڭىزدى تاقىرىپتاردى ءوزى تۇرىپ، تەحنيكالىق قۇرالدار ارقىلى كورسەتىپ ءتۇسىندىرىپ، دالەلدەپ بەردى. عىلمي كەڭەس مۇشەلەرى «بارەكەلدى! جارايسىڭ!» دەپ ىستىق ىقىلاس نيەتتەرىن ءبىلدىرىپ جاتتى. ءسويتىپ دوكتورلىق عىلىمي ەڭبەگىن ابىرويمەن تابىستى قورعاپ شىقتى. اۋىرۋحاناعا ورالعاندا لور ءبولىمىنىڭ 466-پالاتاسىندا قىزىمەتكەرلەر مەن ەمدەۋشى دارىگەرلەرى ن.وستروۆسكيدىڭ كوركەم بەزەندىرىلگەن بەس تومدىق جيناعىن ۇسىنىپ «سەن عىلىم سالاسىنان شىققان وسى زاماننىڭ وستروۆسكي»ى بولدىڭ دەپ ۇلكەن قۇرمەتپەن قۇتتىقتادى. بەلگىلى عالىم يۋ.ش. ياكوۆەتس ءوزىنىڭ عىلمي ەستەلىگىندە «مۇنداي قايراتتى ادامدى مەن بۇرىن سوڭدى كورمەپپىن» دەپ دوربەتحان توتيلاۇلىن قيماستىقپەن ەسكە العان ەدى.
1987 جىلى 28 تامىزدا موسكۆادان ەمدەۋشى دارىگەرى جولداسىم دوربەتحاندى ۋلان-باتورعا ۇيىمىزگە الىپ كەلدى. ءبىر جىلداي تىلەۋىن تىلەپ ساعىنىپ كۇتىپ وتىرعان اتا-انا، بالا-شاعا، تۋعان-تۋىس، دوستارى جاپىرىلا كەلىپ كوڭىل سۇرادى. ەلدىڭ الدىمەن جەتكەن مينيستر احمەت، قالا اكىمى شاكەرحان اعايلار، جۇبايلارى ساناي، قازيرا اپايلار «سەن ءبىزدىڭ موڭعول قازاقتارىنان شىققان وستروۆسكيىمىزسىڭ!» دەگەندە دوربەتحاننىڭ ءجۇزى ءسال نۇرلانىپ، تىنىستاپ ەدى. ۇزاق ۋاقىت اۋىرۋحانادا جاتىپ ابدەن قالجىراعان دەنەسى ءبىرسات جەڭىلدەگەندەي بولىپ قالعانىمەن، جولدان شارشاپ ورالعاندىقتان حال جاعدايى جاقسى ەمەس ەدى. تۋىسقاندارىنا ايتار سالەمىن، ىقىلاس نيەتىن قاعازعا ءتۇسىرىپ ماعان ۇسىندى. وندا بىلاي دەپ جازىلىپتى:
«قىمباتتى تۋىس-تۋعاندارىم مەن دوس جاراندارىم!ادام ءومىرى ۇنەمى جاز، جاتتىق جول ەمەس ەكەنى بارىمىزگە ءمالىم . كەشە باسقا ءىس تۇسكەندە تۇتاس كوتەرىلىپ،جۇمىس اتقارىسىپ،قايعىنى بىرگە كوتەرىسىپ ەدىڭدەر. ء(بىر جىل بۇرىن كەنجە ۇلى مۇحيت دۇنيە سالعان ەدى) اۋىرۋ ايتىپ كەلمەيدى.پارتيا مەن ۇكىمەت قامقورلىعىمەن مەن سوۆەتتىك دارىگەرلەردىڭ ارقاسىندا بۇگىن ءوز ورتالارىڭىزعا ورالىپ وتىرمىن. قيىن قىستاۋ كەزدە اق نيەتپەن قولدان كەلگەن كومەكتى اياعان جوقسىزدار. وسى ءۇشىن اق جۇرەگىمىزبەن راحمەت ايتامىز! ەلىم بار، اعايىن تۋعان بار، زامانداس دوس-جارانىم بار دەگەن وي ۇنەمى العا دەمەپ،ومىرگە قۇشتارلىعىڭدى ارتتىرا بەرەتىن كۇش، جان تىرەگى ەكەن. جان قالسا ءبىر كۇنگىدەي بولمايدى دەمەي مە؟ تىلەگىمىزدى تىلەككە جەتكىزسىن. ەندى ەكىنشى جول بار. ول، اۋىرۋدىڭ سالدارىنان ايىعىپ،ءوز ورتالارىڭىزدا وتىرۋ.ول كۇنگە دە جەتكىزەر دەگەن تىلەكتەمىن.بارلەرىڭىزبەن بىرگە كوڭىل كوتەرىپ، شالقىپ وتىرعانعا نە جەتسىن.ەش نارسەگە الاڭ بولماي، ويناپ كۇلىپ وتىرىڭىزدار! …قاراپ جاتپاي، وي ورتاق ازاماتتارمەن بىرگە ىستەپ جۇرگەن عىلمي ەڭبەگىمدى ءبىتىرىپ كەلدىم. «ەل عىلىممەن وسەدى.كەيىنگى كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ جاستارعا جول بولسىن» دەگەن نيەتتەن تۋعان ۇلەسىم ەدى. حالقىم ءۇشىن جاساعان جاقسىلىعىم وسى عانا…
مەن بۇل جەردە اۋىرۋدان ءبىر جىل ءۇش اي بويى توسەك تارتىپ،ءومىر مەن ءولىم الىسقان قيىندىق جايلى، قالاي ەمدەلگەنىم تۋرالى ايتپايمىن. ونى باستان كەشكەن ادام عانا تۇسىنەدى. اۋىرۋعا توتەپ بەرەتىن سەنىم،كۇشتىڭ بارىندە سىزدەر بەردىڭىزدەر. ەل تاتۋ، اعايىن جاقسى بولعانى ەر ازاماتتىڭ ىرىسى ەكەن. بىرەۋىنىڭ جانى اۋىرىپ قينالعاندا وعان الاقان جايىپ الار وتان ءۇشىن، ەلدىڭ وزدەرىڭىزدەي مەيىرىن توگەر اتا-اناسى، ۇلكەن-كىشى ەر ازاماتتارى، قىز-كەلىنشەكتەرى ءۇشىن، عۇمىر بولاشاعىمىزدىڭ اياۋلى بالعىن بوبەكتەرى ءۇشىن وسى توستىنى الىپ قويىڭىزدار!
وتكەن ءوتىپ،جاڭا تىلەك، جارقىن جاستار ءوسىپ جەتىلە بەرگەي!
بارلەرىڭىزگە راحمەت!
د.بيامباسۇرەننىڭ جەكە كىتاپ بولىپ باسىلىپ شىققان «تاڭعى ىزعار» دەگەن تاريحي-دەرەكتى اسا قۇندى ەڭبەگىندە «مەن، سوتسياليزم تۇيىققا تىرەلدى، دەگەن پىكىردى العاش رەت سول كەزدەگى تالانتتى جاس عالىم، مارقۇم دوربەتحان توتيلاۇلىنان ەستىگەن ەدىم» دەپ جازادى. ال، پ.جاسىراي «دوربەتحاندى موڭعوليا اسپانىندا جارقىراپ كورىنگەن جۇلدىزعا تەڭەگىم كەلەدى» دەپ ەسىنە الادى. ولاردىڭ ساياسي ەكونوميكالىق، قوعامدىق پىكىرلەرى ۇنەمى ءبىر جەردەن شىعىپ ءتۇيىسىپ جاتاتىن. ۇكىمەت باسشىسى د.بيامباسۇرەنىڭ بىردە جىلدىق جۇمىس جوسپارىن تالقىلاپ بەكىتەتىن جينالىستا «جۇكتىڭ بارلىعىن ارقاسىنا ارتا بەرەتىن دوربەتحان تۇيە ەمەس!» دەگەن ءسوزى ەلگە ۇلگى بولدى.
دوربەتحاننىڭ «تەڭ بولساڭ كەم بولاسىڭ، ارتىق بولساڭ تەڭ بولاسىڭ» دەگەن ءسوزى وسى كەزدە تۋىنداعان ەدى.
مىنەكي بۇگىندەرى مارقۇم دوربەتحاننىڭ ارتىندا قالعان ابىرويلى ەڭبەگىنىڭ شاپاعاتى حالقىنا ءتيىپ وتىر.سەبەبى،ۇكىمەت باسشىسىنا حالقىمنىڭ تالاپ تىلەگىن ارقالاپ بارعانىمدا مەن دوربەرحاننىڭ بەدەلىن بەتكە ۇستادىم.
1992-1996-شى جىلدارى موڭعوليا ۇكىمەتىنىڭ پرەمەر ءمينيسترى بولعان، ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، موڭعوليانىڭ ەڭبەگى سىڭگەن ەكونوميسى پ.جاسراي مىرزا «دوربەتحاننىڭ تەرەڭ ءبىلىمى، ىسكەر قاسيەتى، قاراپايىم، سالماقتى مىنەز-قۇلقىن جاقسى بىلەمىن. سونداي-اق موڭعول، ورىس تىلدەرىندە ەركىن تازا سويلەۋى ونىڭ رۋحاني تالانت قابىلەتىن ايقىن بايقاتاتىن. دوربەتحان تەوريالىق، پراكتيكالىق ءبىلىم جاعىنان باسقادان ايرىقشا تانىلعانى ەسىمدە. وكىنىشتىسى تىم قىسقا عۇمىر كەشپەگەن بولسا حالقى ءۇشىن قىرۋار ءىس تىندىرار ەدى»-دەپ ەسكە السا، دوربەتحاننىڭ تۋعانىنا 50 جاس تولۋىنا وراي بەرگەن سۇحباتىندا «وسىدان 23 جىل بۇرىن، 1975 جىلدىڭ باسىنان دوربەتحانمەن ءبىر مەكەمەدە بىرگە قىزمەت جاسايتىن تاعدىردى ماعان ءتاڭىر جازسا كەرەك. سول جىلدارى ۇكىمەتتىك ورتالىق ورگانداردىڭ ۇيىمداستىرۋ قۇرىلىمىن جاڭالاپ، وزگەرتۋ ارقىلى مەملەكەتتىك باعا كوميتەتى مەن ساپا جانە ستاندارت جونىندەگى كوميتەتى قوسىلىپ «باعا جانە ستاندارت جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميتەتى» قۇرىلدى. وسى كەزدە «ساپا بايقاۋىنا دايىندالۋ» جونىندە ۇكمەتتىك جيىن وتكىزىلگەندى. مەن جيىندى جاۋىپ ءسوز سويلەدىم. جيىننىڭ سوڭىندا، ۇكىمەتتىك دارەجەدەگى وسىناۋ كەڭەس وتە اسەرلى بولدى، دەگەن لەبىزدى جانارى تۇنىق، سارعىلت ءجۇزدى، سەزىمتال، بيازى ءبىر ازامات ءبىلدىردى. ول دوربەتحان ەدى. سول كۇننەن دوربەتحان باقيلىققا اتتانعانعا دەيىن ءبىز ۇنەمى پىكىر الماسىپ، ەتەنە جاقىن ارالاسىپ اڭگىمەلەسىپ، ءبىر ءبىرىمىزدى قۇرمەت تۇتكان جولداستار بولدىق. سول جىلدارى دوربەتحان «باعا، ستاندارت جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميتەتى جانىنداعى عىلىمي ينستيتۋنىڭ ديرەكتورى بولىپ ىستەيتىن. ينستيتۋت كوميتەتتىڭ باسى، ويلاۋ جۇيە ميى سپەتتى بولاتىن. ەكونوميكالىق، باسقارۋ جۇيەسىندە ساپا-ءتۇسىم ماسەلەسىن، ستاندارت-ولشەم-باعا ۇشەۋىنىڭ ءوزارا بايلانىس قىزمەتى ارقىلى ناقتى ۇيلەستىرۋگە ءتيىستي ەدى. دوربەتحان ۇلتتىق ستاندارتتى حالىق ارالىق دارەجەگە جاقىنداتۋ، ولشەمنىڭ بىرلىگىن بەكەمدەۋ، حالىقارالىق ولشەمىنىڭ “سي” سيستەماسىن جۇزەگە اسىرۋ دايىندىعىن ءتيىستى تالاپقا ساي جاساپ وسى سالادا حالىقارالىق قاتىناستى ۇلعايتۋ جاعىنان سۇبەلى ۇلەس قوسقانىن اتاپ ايتقىم كەلەدى. ول باسقارۋ جونىندەگى تەوريالىق بىلىمىنە سۇيەنە وتىرىپ ساپا، كىرىس باعا ساياساتىمەن شۇعىلدانىپ كوپ تاجىريبە جيناقتادى.قازىر وتكەن-كەتكەننىڭ ءبارىن سالماقتاپ ويلاسام دوربەتحاندى موڭعوليا اسپانىندا جارقىراپ تۇرعان جۇلدىزعا تەڭەگىم كەلەدى» -دەپ تولعانادى.
1992-2000 جىلدارى موڭعوليانىڭ تۇراقتى پارلامەنتى ۇلى قۇرىلتاي مۇشەسى بولعان سۇلتان تاۋكەيۇلىنىڭ، 1998 جىلعى «زاسگين گازرىن مەدەە» گازەتىندە جارىق كورگەن ماقالاسىندا دوربەتحاننىڭ عالىم رەتىندە ارىپتەس بولعان كەڭەس وداعىنىڭ اتاقتى عالىمدارى مەن قىزمەتتەس بولعان موڭعوليا ۇكىمەتىنىڭ بەلگىلى ۇكىمەت، قوعام قايراتكەرلەرىنىڭ ەستەلىكتەرىن تەبىرەنە باياندايدى. 39 جاستاعى عالىمنىڭ اتاعى ەلگە ايان، ون التى-اق جىل قىزمەت ىستەپ قايراتكەر دارەجەسىنە كوتەرىلگەن، ارتىنا عۇمىرلىق ءىز قالدىرىپ سونشاما اۋىر جۇك ارقالاپ قارىمدى ءىس تىندىردى. ونىڭ جازعان ەڭبەگى، ارمان تىلەك قۇلشىنىسى تەك “ساپا” دەگەن جالعىز سوزگە سيىپ تۇرعانداي. ول ءونىمنىڭ عانا ەمەس ءومىردىڭ ءمانى، باسقارۋ ءىسىنىڭ ساپاسى، تۇتىنۋ ساپاسى، قوعام قۇرىلىمىنىڭ ساپاسى، يدەالىق كوز قاراستىڭ ساپاسى، ءوسۋ وركەندەۋ جولىنىڭ تۇبەگەيلى پروبلەماسى بولعانى تاڭعالدىرادى. وسىلار ارقىلى قوعامدىق وركەندەۋ جۇيەسىنىڭ سول كەزدەگى دەڭگەيىن جاڭارتۋ تۋرالى باتىل يدەانىڭ باستاماسىن كوتەرگەن ەكەن. كەڭەستىك ايگىلى عالىم، دوكتور پروفەسسور يۋ.ش.ياكوۆەتس، م.ي.كرۋگوۆ، يا.ش.كوتليكوۆتار مەن قاتار دوربەتحان توتيلاۇلى تۋرالى ەستەلىك، لەبىز جازعان عالىم، جازۋشى، قاراپايىم ادامداردىڭ اتىن تىزسەك جەكە كىتاپ بولارى ءسوزسىز. دوربەتحانمەن ۇزاق جىلدار بويى ارىپتەس، پىكىرلەس بولىپ قىزمەت ىستەگەن ادامنىڭ ءبىرى موڭعوليا ۇكىمەت ورنىنىڭ باس ءۋاليى بولعان د.بيامباسۇرەن ەكەنىن ءوز باسىم جاقسى بىلەمىن. د.بيامباسۇرەن ول تۋرالى اڭگىمەلەگەندە «اسا ءتوزىمدى، ارتىق اۋىس ءسوزى جوق، باسقادان بۇرىن الىپ ۇشىپ سويلەمەيتىن، قانداي ءبىر ماسەلەگە جان جاقتى قاراپ سالماقتايتىن، ءبىلىمى كولەمدى، ورمان شارۋاشىلىعى ماسەلەسى مەن ەكونوميكالىق ءبىلىمدى ۇشتاستىرا بىلگەن ادام. موڭعوليادا ساپالىق باسقارۋ جۇيەسىن تەوريالىق جاعىنان نەگىزدەپ، وندىرىستە جۇزەگە اسىرعان دوربەتحان دەسەك ورىندى بولماق. ول ساپا، ستاندارتتىڭ تەوريالىق نەگىزىن، مەتوديكاسى مەن پراكتيكالىق تاجريبەسىن ىسكە اسىردى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا ونىڭ قىزمەت ەتكەن جىلدارىندا موڭعوليادا ستاندارت دەگەن ۇعىم بۇرشىك جارىپ، گۇلدەندى. ت.دوربەتحان ىسكەر ۇيىمداستىرۋشى دا ەدى. ول مەملەكەتتىك قانداي ءبىر مەكەمەدە دە جۇمىستاۋعا تالانتى تولىق قانىمدالعان ازامات ەدى. ەگەر ونىڭ كوزى ءتىرى بولعان بولسا مەن باس مينيسترگە تاعايىندالعاندا ءبىرىنشى ورىنباسارىما دوربەتحاندى الار ەدىم» دەگەن-ءدى. بۇل د.بيامباسۇرەننىڭ باعالاۋى.
دوربەتحان توتيلاۇلىنىڭ دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسىنىڭ عىلمي جەتەكشىسى يۋ.ش.ياكوۆەتستىڭ «مۇنداي ءتوزىمدى جاندى مەن بۇرىن سوڭدى كەزىكتىرمەگەنمىن. ناعىز بولاتتاي بەرىك ءتوزىم دەگەن وسى شىعار» دەگەن ءسوزى ءۇن تاسپاسىندا جازىلىپ قالىپتى. ءيا ونىڭ بولاتتاي بەرىك ءتوزىمى ولىمنەن باسقانى جەڭدى. وسىنداي ءتوزىم، بيىك رۋح، كەڭ پەيىل پيعىلدى التايدىڭ سەڭگىر شىڭدارى مەن موڭعولدىڭ جازيرا دالاسى، حالقىنىڭ قادىر قۇرمەتى بويىنا دارىتقان شىعار دەسەم شىندىققا سايىپ كەلەر-اۋ. مارقۇمنىڭ ارتىندا قالعان وتباسى، اتا-انا، اعا-باۋىرلارى دوربەتحان قورىن جاساپ، قازاقتىڭ تالانتتى ۇل، قىزدارىنا دەمەۋ كورسەتۋ نيەتىن بىلدىرسە، قاتارلاس دوستارى ولگەيدىڭ ءبىر ورتا مەكتەبىن ونىڭ اتىمەن اتاۋ تۋرالى پىكىر كوتەرگەنى دە ورىنسىز ەمەس دەپ ويلايمىن» دەپتى.
محرپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىسى، مونگوليادان كەڭەس وداعىندا توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشىسى بولعان، عىلىم دوكتورى تس.گۇربادام «ونىڭ تەرەڭ ءبىلىمى، ىسكەر قاسيەتى، قاراپايىم، سالماقتى مىنەز قۇلقىن جاقسى بىلەمىن. دوربەتحاننىڭ تەوريالىق، پراقتيكالىق ءبىلىم جاعىنان باسقادان ايرىقشا تانىلعانى ەسىمدە. وكىنىشتىسى تىم قىسقا عۇمىر كەشپەگەندە حالقى ءۇشىن قىرۋار ءىس تىندىرار ەدى» دەپ ەسكە الادى.
گۇربادام مىرزا ءبىزدىڭ جانۇيامىزبەن ارالاسىپ، وكىل اعامىز بولىپ كەتكەن ەدى. ول دوربەتحان ماسكەۋدە ناۋقاستانىپ جاتقاندا موڭعول ەلىنىڭ كەڭەس وداعىنداعى توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشىسى قىزمەتىن اتقارىپ تۇردى. سول كىسىنىڭ ارقاسىندا ماسكەۋگە دوربەتحاننىڭ كوڭىلىن سۇراي بارعان قايىن اتام، قايىن ءسىڭىلىم، ۇشەۋىمىز ءتورت اي ۋاقىت بويى ەلشىلىكتىڭ عيماراتىندا ءوز ۇيىمىزدەي الاڭسىز جاتتىق. گۇربادام ءبىزدىڭ جاعدايىمىزدى ۇنەمى سۇراپ، اقىلىن ايتىپ، دوربەتحانعا حابارلاسىپ حالىن ءبىلىپ، رۋحاني دەمەۋ كورسەتىپ تۇردى.
بايان-ولگەي ايماعىنىڭ پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى پروفەسسور قۇرمەتبەك مىرزا «دوربەتحان باۋىرىم! تۋعان حالقىڭ امان ساۋ ورالۋىڭدى كۇتەدى. “كۇن جاۋسا جەر ىرىسى ەر تۋسا ەل ىرىسى” دەگەن. تۋىپ وسكەن وتانىڭ مەن تۋىس تۋعان، ەل جۇرتىڭ سەنى ساعىنا كۇتۋدە. امانشىلىقپەن كەزىگەيىك، قۇرمەتبەك اعاڭ» – دەپ ەل اتىنان ءوز تىلەگىن جولداعان ەكەن.
موڭعول حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى د.سودنوم «جولداس دوربەتحان سىزگە! دوكتورلىق ديسەرتاتسيانى تابىستى قورعاۋىڭىزبەن قىزۋ قۇتتىقتاپ، ومىرىڭىزدەن باقىت، جاقسىلىق، دەنىڭىزدىڭ ساۋلىعىن تىلەيمىن! 1987 جىلى 13 شىلدە» دەگەن اق تىلەكتى جەدەل حاتى.

ا.تۇرىسبەكۇلى:دوربەتحاننىڭ جاراتۋشى قول تارتپاي بەرە سالعان تەڭىزدەي تەرەڭ اقىل ويى، دارياداي دارحان مىنەزى، اشىق كۇنگى توگىلىپ تۇرعان كۇن نۇرىنداي ادامعا دەگەن اق جارقىن مەيىرىمى، ويلى دا الىستى بولجاعان اقىل تۇنعان كوزى، راحىمشىلىق نۇرىن شاشقان جارقىن جۇزىمەن، كورگەن ادامنىڭ كوڭىل كۇيىنە قۋانىش سيلاعان قۇدىرەت يەسى ەدى .دوربەتحانمەن بەتپە بەت كەلگەن ادام، قانداي كۇيدە كەلسە دە، ساباسىنا ءتۇسىپ، تاۋبەسىنە كەلىپ، بار كوڭىل قوشىمەن ريزاشىلىعىن جاۋدىرىپ، العىسىن ءبىلدىرىپ جاتاتىنى، ونىڭ كارى جاس ۇلكەن كىشى دەمەي، ادامدارمەن تەرەزەسى تەڭ ادامداي سويلەسەتىن جوعارعى مادەنيەتى بولاتىن. ول، ىسكە مىعىم، سوزگە ساراڭ ۇلكەن جۇرەكتىلىگى، كەڭ مول دۇنيەدەن ويىپ العانداي سوم تۇلعاسىنا ساي زەرەكتە زەردەلى اقىل ويىن، ءبىلىم-عىلىممەن جەتىلدىرىپ، جۇمىس بابانداعى ءىس تاجىريبەسىمەن بايىتىپ،ۇنەمى ىزدەنىس جولىندا سانالىق-دانالىق جولىمەن عۇمىر كەشتى، دەپ ەسكە الادى.
دوربەتحان تۋرالى رىسحان ومىرزاقۇلى 1989 جىلى “كوكەيكەستى” دەگەن ەسسە جازسا، 2010 جىلى ەلەمەس توتيلاقىزى “قازاقتىڭ وستروۆسكيى” دەگەن كىتاپ شىعاردى.
كوش تىزگىنىن قولىما الامىن دەگەن وي مەنىڭ ءۇش ۇيقتاسام تۇسىمە دە كىرمەگەن بولاتىن. اۋمالى-توكپەلى زاماندا كۇردەلى ىسكە كىرىسىپ كەتۋىمە، بىرىنشىدەن دوربەتحاننىڭ قاجىماس قارا نارداي قاجىرلى قايراتى، بيىك پاراساتى، ارمانشىل رۋحى ەرىكسىز ماجبۇرلەپ، جىگەرلەندىرىپ، يتەرمەلەپ وتىرسا، ەكىنشىدەن – ونىڭ جارق ەتكەن جۇلدىزداي قىسقا عۇمىرىندا العان قامالى، شىققان بيىگى، ابىروي اتاعى مەدەۋ بولدى. وسى سەنىم ماعان تاۋداي تالاپ، وشپەس قايرات، تالماس قانات ءبىتىرىپ «ۇرپاق ءۇشىن العان بەتىڭنەن قايتپا، قولدا بار مۇمكىندىگىڭدى پايدالانىپ قال، ۋاقىتتى ۇت!” دەگەندەي جەبەپ وتىردى. دوربەتحاننىڭ ماڭگى وشپەيتىن بەينەسى اسقاق رۋحى، بيامباسۇرەننىڭ پاراسىتتىلىعى، قامقورلىعى ماعان كوش جولىن اشۋعا مۇمكىندىك بەردى. «شابا الماساڭ ساعان سەرت، جەبەمەسەك بىزگە سەرت» دەپ تۇرعانداي قۇدىرەتتى كۇش قيال كوگىندە شارق ۇردى.
حالىقارالىق كوشى-قون اسا كۇردەلى قوعامدىق ماسەلە. ول حالىقارالىق ساياساتقا ، ەكونوميكالىق –الەۋمەتتىك ماسەلەلەرگە، ۋاقىتقا بايلانىستى ىسكە اسىرىلادى.ءبىر كىسىنىڭ قولىنان كەلمەيتىن شارۋا. ءبىزدىڭ بۇل جولعى كوشىمىز، باعى زامانداعىداي بەيبەرەكەت دۇربەلەڭ ەمەس، ءبىر كەزدە ءبىر بىرىنەن الىستاپ كەتكەن ۇرپاقتاردى، عاسىرلار توعىسىندا اتاجۇرتتا توعىستىرعان ، جاڭا سيپاتتاعى تاريحي وقيعا بولدى. وسى كوشتى باستاپ ۇيىمداستىرۋ تاعدىردىڭ ءبىزدىڭ بۋىن وكىلدەرىنە ۇسىنعان قيىن دا ابىرويلى مىندەتى بولسا سول ءىستى باستاپ جۇزەگە اسىرۋ مەنىڭ تاعدىر پەشەنەمە جازىلىپتى…
اۆتور.

ساعات زاحانقىزى كىم ەدى… دەسەڭىز؟

موسكۆا. 1969 جىل. ب.جايناعان، ز.ساعات، ت. دوربەتحان

كوش باسشىسىمەن كورىكتى

“كوش باسشىسىمەن كورىكتى”، “كورگەنى جاقسى كوش باستار”، دەيدى اتام قازاق.وسى ەكى اۋىز ءسوزدىڭ استارىنا ءۇڭىلىپ قاراساق، ۇلكەن ءمان ماعىنا بار ەكەنىنە كوز جەتكىزەمىز.

بۇرىنعى اۋىل كوشىنىڭ وزىندە كوش باسشىلارى، بەس تۇلىك مالدىڭ ءورىسىنىڭ جايىلىمدىق احۋالىنان تارتىپ، ءار مەزگىلدەگى اۋا رايىنىڭ وزگەرىسىن ەسكەرە وتىرىپ،جىلدىڭ ءتورت مەزگىلىندەگى كوشتىڭ ۋاقىتىلى جۇرگىزىلۋىن شەشۋ بارىسىندا، ءبىر باسىنا جەتىپ ارتىلار جاۋىپكەرشىلىك جۇكتەسە، قانداستارىمىزدىڭ ءبىر جارىم عاسىر عۇمىر كەشكەن ەلىنەن، تاريحي وتانىنا قوپارىلا كوشكەن ۇلى كوشىنىڭ تاۋقىمەتىن ارقالاپ تىزگىنىن قولعا العان ادامنىڭ جاۋاپكەرشىلىگى، اسىرەسە مەملەكەت ارالىق دارەجەدەگى ىستەردىڭ شەشىمىن تابار ىسكەرلىك مۇمكىندىگى بەكەم بولۋى ەرەكشە ماڭىزدى.

ءىستىڭ وڭ باعىت الىپ جۇيەلى قولعا تۇسەرىنە، ءبىر كەزدەرى كەڭەس وداعىنا شىعىپ، سول ەلدىڭ جۇرەگى بولعان ماسكەۋ قالاسىنىڭ ماڭداي الدى جوعارعى وقۋ ورنىنا ءتۇسىپ، ءبىلىم الۋعا جۇرتتىڭ ءبارىنىڭ قولى جەتە بەرمەيتىن زاماندا موڭعولياداعى قازاق جاستارىنىڭ ورتاسىنان العاشقىسى رەتىندە قول جەتكىزىپ، پلەحانوۆ اتىنداعى حالاق شارۋاشىلىق اكەدەمياسىن ءبىتىرىپ، ەلگە ورالعان بويدا مەملەكەتتىك جوعارعى ەكونوميكالىق باسقارۋ مەكەمەسى جوسپارلاۋ كوميتەتىنە قىزمەتكە ورنالاسىپ،مەملەكەتتىك مۇددە مەن حالىق مۇددەسىن ۇشتاستىرا شەشىم شىعارۋ جولىندا، قىزمەت ەتىپ ءبىلىم تاجىريبەسىن جەتىلدىرىپ ۇكىمەت باسشىلارىمەن ەتەنە بىرگە جۇمىستاپ ابىروي بەدەلگە يە بولعان ساعات زاحانقىزىنىڭ ءرولى وتە زور بولدى.

موسكۆا. 1969 جىل. ب.جايناعان، ز.ساعات، ت. دوربەتحان

شەت ەلدەردە ءومىر سۇرگەن قازاقتار ءۇشىن، سول ەلدىڭ مۇددەسىنە قابىسپايتىن قادام جاساۋ وڭايعا تۇسپەيتىن شارۋا. حالقىنىڭ سانى 3 ميلليونعا جەتپەيتىن موڭعول  ەلى ءۇشىن، تاتۋ ءتاتتى بەيبىت ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان وتانداستارىن اۋىل ايماعىمەن شەت ەلگە اسىرىپ كوشىرىپ جىبەرۋ وڭاي شەشىلمەيتىن ماسەلە.

كوشۋشىلەرمەن كوشكىسى كەلمەيتىندەردىڭ يدەيالار ايقاسىندا سان ءتۇرلى تولقۋلار توعىسىنا تاپ بولعان، ەركىن ويدىڭ تيەگى اعىتىلعان الاساپىران الماعايىپ زاماندا ،قوعامعا ءدۇمپۋ تۋدىرعان، ءبىر ويدى سان-ساققا جۇگىرتكەن تولقۋلى كەزەڭدە، ۇلتسىزدانىپ بارا جاتقان ۇرپاق تاعدىرىنا دەگەن، كوزگە ۇرىپ تۇرعان حالىق جان ايقايىنا جاۋاپ ىزدەپ، بار مۇمكىندىكتى سارقا پايدالانا وتىرىپ، تۇبەگەيلى ۇتىمدى شەشىمگە قول جەتكىزۋ،ءبىزدىڭ دۇرىس قابىسقان اقىل ويلارىمىزدىڭ توعىسىنىڭ جەمىسى ەدى.

ساعاتتىڭ ەلدىڭ الەۋمەتتىك- ساياسي جاعدايىن زەرەكتىكپەن پارلاپ، رەسمي اتقارار شارالاردىڭ زاڭدىق نەگىزىن وكىمەت ساياساتىنا قابىستىرا تۇيىندەپ، كوش جولىنىڭ اشىلۋىنا سەبەپكەر بولۋى بىرىنشىدەن، ونىڭ اتا-بابا سالتىنا ادال، ۇلتجاندى دا ادامي شىنايىلىققا تولى بولمىسى مەن، ءومىر بويعى العان ءبىلىم تاجىريبەسىنىڭ جەمىسى بولسا، ەكىنشىدەن، جان جارى- مارقۇم توتيلاۇلى دوربەتحاننىڭ از عۇمىرىندا مونعول ەلى ءۇشىن جان اياماي جاساپ كەتكەن جارقىن ەڭبەگىنىڭ، شىققان بيىگىنىڭ شاپاعاتى تىكەلەي اسەرى ەتتى.

ساعات زاحانقىزى تابيعاتىنان تۋرا ، ادۋىندى ءور مىنەزدى.كوپشىلىك باس قوسۋلاردا، شەشۋشى ساتتەردە جۇرتتىڭ اڭىسىن اڭداپ، قالىڭ قاۋىم نە دەيدى دەپ قاراپ وتىرۋدى بىلمەيدى. تەز ويلاپ، تەز تۇجىرىم جاساپ، تەز شەشىم جاساۋ قابىلەتىنە يە. جۇمىس بابىنداعى كەزەك كۇتتىرمەيتىن ىستەرگە دۇدامالدىعى جوق. ارتىق ايتىپ، كەم سويلەمەيدى.قىسقا دا نۇسقا وي پىكىرى شەشىمدى دە كەسىمدى. كۇرمەۋى قيىن كۇردەلى ىستەردە تاۋەكەلشىلدىگى باسىم. تۋراشىل، باتىل، ايتقان سوزىنەن العان بەتىنەن قايتپايدى. ادامي ەرەكشەلەنىپ تۇراتىن ءبىر بولمىسى – ناعىز قازاق قىزىنا ءتان سابىرعا قۇرىلعان تانىم تۇسىنىگىن، اقىل ويىنىڭ شەڭبەرىنەن شىعارماي ۇستاۋدى ەركىن مەڭگەرگەن. ادۋىندى ءور مىنەزدى.زەر سالىپ بايقاعان جانعا سىرلى سەزىمگە تولى جان دۇنيەسىنىڭ ار تازالىعىنا قىلاۋ تۇسىرمەس بەرىك قامالداي سەزىلىپ تۇرادى.السىزدىگى-وتىرىك ايتا المايدى، جامان ويعا بارا المايدى. ار نامىسىنا تيەر ءسوز ەستىسە ورلىگىن تانىتىپ، ۋاقىت وزدىرىپ تاڭ اسىرماي، كۇندەي كۇركىرەپ، جاي وتىنداي ورىپ-وسىپ ءوتۋى بەك مۇمكىن.قايتىمى تەز، كەكشىلدىگى جوق. تەكتىلىكپەن ورىلگەن اناسىنىڭ اق سۇتىمەن سۋارىلعان، تۇلا بويىنا جان تازالىعىنا، ءسابي سەزىمدى جۇرەك اعىمىنا باسقا ەش نارسەنىڭ قوناقتاۋىنا ورىن جوق. ءبىر بەتكەي، ءبىر مىنەز يەسى. بارعا تاسىمايدى، جوققا جاسىمايدى. العىرلىعىنا وتكىرلىگى، اقىلىنا زاتى ساي، جالىندى، جىگەرلى، سەزىمى سەل، كولگىر ەمەس، ءمولدىر.جان اشىرلىق، قامقورلىق جاساۋ سەزىمى ىزگى نيەتىنەن تۋىندايدى، دارحان پەيىلدى، داريا كوڭىلدى. جۇزىنە ادەپ پەن ادەمىلىك ۇيالاعان. ىزەتتى ىزگىلىگىمەن جۇرت قوشامەتىنە بولەنگەن، ماحاببات پەن سۇلۋلىقتى قاستەر تۇتقان، جاراتۋشىنىڭ نۇرى تۇنعان ادام.

ساعات، ارشىنىن اردا ەمىزىپ ايالاعان اتا-انا ماحابباتىنا شومىلىپ ءوستى. اناسى ءاپىشتىڭ تاسپاعا جازىلىپ قالعان:

ساعاتىم اينالايىن كەكىلدىم-اي!

اققۋدىڭ بالاپانى سەكىلدىم-اي!

بۇلاڭداپ اساۋ تايداي وسكەن قارعام!

كەتكەنسوڭ قولدان شىعىپ وكىندىم-اي!…دەپ انگە سالعان داۋىسىنان، ءاز انانىڭ  الپەشتەپ وسىرگەن پەرزەنتتىنىڭ ، قاس قاعىمدا بوي جەتىپ، جات جۇرتتىق بولىپ، كەتىپ باراجاتقانداعى قيماستىقتان قارىس ايرىلعان كوكىرەگىنىڭ ءدىرىلى سەزىلىپ تۇرادى.

ەر جەتىپ، بوي دۇزەپ، وي سالماقتاپ، وڭ مەن سولىن تانىعان، رەتىمەن كەلەر ءومىر زاڭدىلىعى الدىنان شىعىپ، ارىنى اسۋ بەرمەي، قىز عۇمىر سەزىم ايدىنىندا ءجۇزىپ، جار ماحابباتى جالىنى شارپىعان ىستىق قۇشاقتا بال-بۇل جايناپ نۇرلى ساعىمعا بولەنىپ، بوي بەرمەس بۋىرقانعان بىردە جالىن بىردە ساعىم، بۇلا سەزىمىنىڭ ءبىر كۇنى ءبىر عاسىرعا تاتىرلىق باقىت قۇشاعىندا وت بوپ جانعان قايتالانباس قىزىقتى شاقتاردى باستان كەشىپ، دۇنيەگە التىن اسىقتاي ەكى ۇل، ەكى قىز اكەلىپ، التىن قۇرساق انا باقىتىنا كەنەلدى. ەمىرەنىپ ءيىپ، بالا ەمىزىپ، ولاردىڭ العاش جىميىپ كۇلگەن جىلى سەزىمىمەن ەرجەتىپ ەسەلەپ قۋانتقان قۋانىشتارىنا بولەندى. اياۋلى جان سەرىگىنىڭ ايالى الاقانىندا جەمىستى ەڭبەك جاساپ، جۇرتقا تانىلدى. ەل الدىندا بەدەلى ءوستى.ءبىلىمى كەمەلدەندى، ءىس تاجىريبەسى شىڭدالدى.

تاعدىردىڭ وسىلاي جايماشۋاق كۇنى شىعىپ، بەيمازا باقىتتى كۇندەردى باستان كەشىپ، الاڭسىز جۇرگەندە، جايدىڭ بۇلتىنداي قايعى بۇلتىنىڭ الاي-دۇلەي سەلەبەلى –ويرانى جايپاپ وتەرى، ءبىر جاراتۋشىعا عانا ايان، بولجاۋسىز تىلسىم دۇنيە الاپاتى ەدى.

“ساپانى كەشەندى باسقارۋ” باعىتىندا عىلمي قۇندىلىق جاساپ،ۇلاعاتتى ىسىمەن موڭعول وكىمەتىنە وشپەس ءىز قالدىرعان تۋما تالانت دوربەتحانداي اسىلىن، ءتورت قۇبىلاسىن تەڭ عىپ بەرۋىندەي-اق بىرەگەي عىپ بەرىپ، كەمەلدەنگەن شاعىندا ورنى تولماس ورتاسىن ويسىراتىپ، الۋىنداي-اق الىپ كەتكەندە، سەرمەسەك سەمسەرىمىز، قورعانساق قورعانىمىز بولعان ەسىل ەر، اياۋلى ازاماتتان ايرىلىپ،   زار-زاپىران كۇي كەشتىك.

قابىرعاسى قايىسىپ، اۋىر قايعىنىڭ استىندا قالعان ءۇي ءىشى، اعايىن تۋىسى، قالىڭ قاۋىمعا توقتاۋ ايتىپ، بەكەمدىككە شاقىرا الماي، وزىمىزدە ەگىلگەن كەزىمىز از بولمادى.

اقىلدى جانداردىڭ ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن كۇرەسكەرلىك تانىتاتىنىنىڭ ايقىن دالەلى: اياۋلى جان- جارى، ومىرلىك سەرىگى مايراسىنان، ماپەلەپ، تاربيەلەپ وسىرگەن تالانتتى ۇلدارى ءمادي، ساعيداردان ايرىلىپ، اۋىرلىعى ءزىل- باتپان وكىنىشىن سابىرعا، اقىلعا جەڭدىرگەن، قازاق ونەرىنىڭ ەرەكشە جارقىن جۇلدىزى ء–اسانالى ءاشىموۆ:- ومىرگە وكپەلەۋگە بولمايدى. باسىنا قايعى –قاسىرەت تۇسپەگەن ادام دا باقىتسىز. ول ءومىر سىنى. ءومىر سىنىن كورمەگەن ادام ءومىر كوردىم دەمەسە كەرەك. تاعدىر ماعان اۋىر سىندى كوتەرەدى دەپ بەردى. كوتەرە الماسام سوڭىمنان ەرگەن ۇرپاق ءجۇنجىپ كەتپەي مە؟!،-دەپ اۋىر قايعىعا قارسى تۇرعان ەكەن.

ساعات، باۋىر ەتى، كەنجە ۇلى- مۇحيتتان اياق استى ايرىلىپ، جان دۇنيەسىنىڭ جارتىسىن جۇلىپ اكەتكەندەي  اسقىر تاۋى، جان سەرىگى ،  سۇيگەن جارىنان ايرىلىپ، اۋىرلىعى الاپات، كوزدى جاسقا ، جۇرەكتى قايعىعا تولتىرعان، ەستى الىپ، ويدى ويرانداعىن قابىرعانى قايىستىرىپ،ەڭسەنى باسىپ، دەنەنى جەر باۋىرلاتقان اۋىر حالدى ارقالاي ءجۇرىپ، ۇرپاق قامى ءۇشىن اتقا قونىپ، ۇلكەن ءىس اتقارىپ، كوش باستادى.

كوشكە قارسى بولعانداردان، وزدەرى وڭتايلى جولىن تاۋىپ كوش ارناسىن باسقا جاققا اۋدارعىسى كەلگەندەردە بولدى. وعان نەگىزگى سەبەپتەردىڭ ءبىرى قاراپايىم قازاق قىزىنىڭ كوشتى باستاعانىنا قىزعانىشپەن قاراپ وزدەرىنىڭ لاۋازىمدى قىزمەتتەرىن، اتاق ابىرويلارىن پايدالانىپ اسىرەسە الماتى قالاسىنان اشىلعان كوشتى باسقارۋ «وكىلدىگىن» ءوز يەلىكتەرىنە الۋ بولدى.    باقتالاستىقتان تۋىنداعان كەيبىر پەندەلەردىڭ ارام نيەتى كەرى اسەرىن قالدىرىپ ەلدى ەلىكتىرگەنىدە راس. وسىنداي كەرتارتپا كەلەڭسىزدىكتەردىڭ كەيىپكەرى بولعاندار ءىس ارەكەتتەردى كەش بولسادا بىزگە وزدەرى كەلىپ ايتىپ جەتكىزىپ قايسى ءبىرى ايىپتى بولىپ اقتالىپ تا جاتادى..قازىرگى كەزدە موڭعولدارعا كۇيەۋگە شىعىپ، ۇلدارى موڭعول قىزدارىمەن ۇيلەنىپ، از ۋاقىتتىڭ ىشىندە ءوزىنىڭ ۇلتتىق بولمىسىنان مۇلدە قول ءۇزىپ قالعان قاسىرەتتى تاعدىرلارىن كورگەندە، تەك قانا ات اتاقپەن ازعانا مانساپتارىنان ايرىلماۋ ءۇشىن، تاريحي وتانىنا باعىت دۇزەگەن ىرگەلى ەلگە توپىراق شاشقانداي بولىپ، “قازاقستان اۋىرۋىمەن اۋىرعاندار”، دەپ ات قويىپ، گازەتتەرگە جار سالىپ، مالىمدەمە جاساپ، ۇلى كوشكە قارسىلىعىن ءبىلدىرىپ، حالىققا تەرىس ۇگىت تاراتىپ، وبالىنا قالعان، جالعان قايراتكەرلىك تانىتىپ، قاراباسىنىڭ قامىن كۇيتتەپ قاراپايىم حالىققا وپاسىزدىق جاساعان ادامدارعا وكىنىشتەن باسقا نە قايىر…

اقيقات، ادالدىعىمەن العا وزىپ شىعاتىنىن ۋاقىتى كەلە ءومىر ءوز وزەگىنەن وتكىزىپ ونەگە ەتەتىنى تاعدىر تارازىسى ەكەنىن تۇسىندىك.  سول ۇشىندە كوشتى جولدا قالدىرماي ءوز مارەسىنە جەتۋىنە بارىنشا ادالدىقپەن ابىرويمەن ار ۇجاندىقپەن اتسالىستىق! ەڭبەگىمىز ەش كەتپەدى. كوش كولىكتى بولدى. ەلگە ەل قوسىلدى، قانداسىن ىزدەپ كەلگەن اعايىندار بۇگىندەرى قۇتتى مەكەنىندە الاڭسىز، ۇرپاعىنىڭ الدىندا ابىرويلى بولىپ ءجۇر. ۇرپاقتارى ومىردەن ءوز ورىندارىن تاپتى. كوشتىڭ سارا جولىن جالعاستىرار جالىندى جاستار موڭعوليا، قىتاي، وزبەكستان، ەۆروپا ەلدەرىنەن شىعىپ جاتسا نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى.

ساعاتتىڭ ادال ەڭبەگىنە كوز جۇمبايلىق تانىتقان، ءىسى از-ءسوزى كوپ، شالاسى ءپىسىپ- شيكىسى ارىلماعان، جاقسى جۇرسە كورە المايتىن، قينالىپ جۇرسە قول ۇشىن بەرە المايتىن، قىزعانىش سەزىمگە بوي الدىرعان   كەيبىر پەندەلەر، ونىڭ  الدىنداعى اق جولىن وسەك اياڭنىڭ تۇمانىمەن  بۋالدىرلاندىرىپ، اياعىنان شالىپ،   جۇمىس جوسپارىن بوگەۋگە ارەكەت جاساپ  تا باقتى.ولار ساعاتتىڭ  اتاجۇرتتاعى اعايىنداردان بەرىلگەن باسپاناسىنا دا كوزدەرىن تىكتى. حالقى ءۇشىن جاساعان ادال ەڭبەگىن كومەسكىلەندىرىپ، بار جەتىستىكتى ءوز باستارىنا شوعىرلاندارۋعا دا ارەكەت جاسادى. بىراق،ساعاتتاي رۋحى كۇشتى جان، سالىن سۋعا جىبەرىپ، مايىرىلىپ، جاسىپ، سىنىپ كەتپەدى.“جان ەتى جاقىنىنان ايرىلعان قاسىرەتپەن سالعاستىرعاندا، بۇل تۇككە تۇرمايدى”، “يت ۇرەدى كەرۋەن كوشەدى”، دەپ سابىرىن سەرىك، ءتوزىمىن تىرەك ەتىپ، قايراتقا باسىپ، اقىلعا جەڭدىردى.

قامشىنىڭ سابىنداي قىسقا عۇمىردا “ كەيدە بال، كەيدە ۋ بەرىپ وتەدى ءومىر، بارىندە قايراتىڭمەن كوتەرە ءبىل،” دەگەن حالىق ناقالىنا ساي قازاقتىڭ اعيىق اقىنى مۇقاعالي ماقاتاەۆتىڭ:

“ …وكىنبە وكپەلەمە بۇگىنىڭە،

ءومىر، ءومىر!  بولمايدى تۇڭىلۋگە،

ماڭگى سەنى جازباعان سۇرىنۋگە،

قايتا تۇرىپ قاقىڭ بار جۇگىرۋگە…”

دەگەنى زايا كەتپەگەندەي.

ساعات زاحانقىزى ۇرپاق تاعدىرىن ەل تاعدىرىنا ۇلاستىرىپ، ورايى كەلگەندە وڭتايلى قادام جاساپ، ۇلى كوشتىڭ تىزگىنىن قولعا الىپ، ۇلاعاتتى ۇلكەن ىسكە ارالاسىپ، باسقا تۇسكەن قايعى بۇلتىن سەيىلتەر دۇرىس قادام جاسادى. جەكە باسىنىڭ ارمان اڭسارىنان، ماقسات مۇراتىنان، ەلدىك مۇرات ەلدىك مۇددەنى بيىك قويىپ، ءومىر بويى جيناقتاعان ءبىلىم تاجىريبەسىن ەل يگىلىگىنە جۇمساي ءبىلدى.

اسىرەسە، ونىڭ موڭعولشا، ورىسشا،قازاقشا ءۇش ءتىلدى تەڭ دارەجەدە جەتىك مەڭگەرگەنى، ساياسي-ەكونوميكالىق تەرەڭ ءبىلىمى- ءوز ويپىكىرىن ەكى ەلدىڭ جوعارعى لاۋازىم يەلەرىنە، ۇكىمەت باسشىلارىنا تولىق تا قيسىندى جەتكىزىپ، مەملەكەت ارالىق كەلىس سوزدەردىڭ جوباسىن جاساۋ، ەل ارالىق كەزدەسۋلەردىڭ قاتتامالارىن دايىنداۋ، شارۋاشىلىق مەكەمەلەر مەن كەلىسىم-شارت جاساۋدى ەش قينشىلىقسىز اتقارۋىنا بىردەن ءبىر نەگىز بولدى.

قاراپايىم ادامداردان باستاپ، شارۋاشىلىق،اۋدان ، وبلىس، سالالىق مينيسترلەر،ۇكىمەت باسشىلارى، قوعام قايراتكەرلەرىمەن  بولعان وي سالماقتاعان كەزدەسۋلەردە، ءوزىنىڭ ساناسىندا قايناپ پىسكەن ىزگى ارماندارىن قىسقا دا نۇسقا،ۇتىمدى ويلارمەن جەتكىزە ءبىلۋىنىڭ ارقاسىندا، كوشكە قاتىستى قولايلى ساتتەردى ءمۇلت جىبەرمەي، وزەكتى ماسەلەلەردىڭ وڭتايلى شەشىمىن تاۋىپ،ۇلى كوشتىڭ دۇرىس جولعا باعىتتالىپ،ويداعىداي قارقىن الىپ،ناتيجەلى جۇرىلۋىنە مۇمكىندىك تۋعىزدى.

“كوش باسشىسىمەن كورىكتى، كورگەنى كوپ كوش باستايدى”دەيدى تۋعان حالقىمىز. ساعات، ۇلى كوشتىڭ كوركى بولۋمەن بىرگە، كورگەنى كوپ ەكەنىن تانىتا ءبىلدى.

دوربەتحان ءومىرىنىڭ سوڭعى ساتىندە تىلدەي قاعازعا:  “سىزدەر بولعانسوڭ الاڭسىز جاتىرمىن!” دەپ جازىپ ماعان ۇستاتتى.بۇل ونىڭ اقىرعى دەمى تاۋسىلارعا جاقىنداعان ساتتەگى ارتىندا قالاپ باراجاتقان باۋىر ەت بالالارى مەن جان جارىنا دەگەن سوڭعى قامقورلىعىنان تۋىنداعان اماناتى ەدى.ماعان سەنىم ارتقان وسى ءبىراۋىز ءسوز مەنىڭ موينىما جۇكتەلگەن ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك ەدى.

بۇل جاۋاپكەرشىلىكتى بۇلجىتپاي ورىنداۋ مەنىڭ ازاماتتىعىما سىن، ادامدىعىمنىڭ ولشەمىندەي بولدى.

دوربەتحاننىڭ ارتىنداعى شاڭىراعىن شايقالتپاي، ءتۇتىنى ءدۇزۋ ۇشۋىنا كومەك قولىمدى سوزىپ، بۇل پانيدەگى ءومىرىنىڭ جالعاسى اتجالىن تارتىپ مىنەر ۇرپاقتارىنىڭ اياعى ۇزەڭگىگە، قولى تىزگىنگە جەتكەنشە شاما-شارقىمشا قامقورلىق كورسەتىپ، ورنىندا باردىڭ وڭالۋىنا وڭ ىقپال جاساۋعا تىرىستىم.

1990 جىلداردىڭ باسى جالپاق جۇرت باستان كەشكەن داعدارىس جىلدارىنداعى جەتىسپەۋشىلىك كەزىندە، قانشا اۋىر  كۇندەر بولسادا ءبىر نارسە جەتىسپەي جاتىر دەگەندى ەشكىمگە سەزدىرمەي، امالداپ كۇن كورگەنىمىز وزىمىزگە عانا ايان…

وسى الماعايىپ زامانداعى ۇرپاق بولاشاعى تۋرالى ساعات ەكەمىزدىڭ يدەامىز ءبىر ارناعا توعىسۋى، ءبىزدىڭ ءومىر بويى جيناقتاعان ءبىلىم-تاجىريبەمىزدى بىرىكتىرىپ اقىل قوسىپ ،ەل تاعدىرى ءۇشىن قول ۇستاسىپ  كۇش بىرىكتىرىپ ءوزىمىزدىڭ كوزدەگەن ماقساتىمىزعا جەتۋ جولىنداعى كۇرەسىمىزدىڭ جەمىستى بولۋىنا نەگىز بولدى.

بۇگىندەرى ۇرپاقتار ەرجەتىپ، وقۋلارىن ءبىتىرىپ، ءۇيلى-باراندى بولىپ، بالا ءسۇيىپ ، شاڭىراقتارىن بيىكتەتىپ، كەرەگىلەرىن كەڭەيتۋدە.ىزگىلىككە قۇرىلعان اق ادال ءىس ارەكەتتەرىمەن ەل قاتارلى ەڭبەك ەتىپ، كاسىپكەرلىكپەن شۇعىلدانىپ، وت باسى اعايىن-تۋعاننىڭ ۇيتقىسى بولىپ، ەل وركەنىنە ءوز ەڭبەكتەرىنىڭ جەمىسىن قوسىپ جۇرگەندەرىن كورگەن دە كوزايىم بولىپ، ات تۇياعىن تاي باسار،دەگەن اتالى ءسوزدى اۋىزعا الىپ،تىلەۋلەرىن تىلەپ، شۇكىرشىلىك ەتەمىز.

قىسقاشا ءبىر اۋىز سوزبەن تۇيىندەسەك, قولعا العان ءىس-شارالاردى ىسكە اسىرۋعا جۇمساعان قاجىرلى ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا، كوش-كەرۋەن ساتىمەن جۇيەلى جۇرگىزىلىپ، اتامەكەنىنە قونىس اۋدارىپ كەلگەن ەل، قۇتتى قونىستاردا ارقا- جارقا عۇمىر كەشۋدە. باستاپقىداعى جاڭا ورتاعا دەگەن جىلقى مىنەزدى حالىقتىڭ كۇدىگى مول مۇڭلى كوڭىلىن ۋاقىت وتە كەلە قۋانىش باسىپ، شيرەك عاسىر كوڭىل جاي، ۇرپاق ءوربىتىپ، ۇلتتىق مۇددەلىك بولمىسىنا قادىر حالىنشە ۇلەسىن قوسىپ، قازاق دەگەن ۇلى حالىقتىڭ بايتاق دالاسىندا قازاق بولىپ كۇنى باتىپ، جايباراقات جايماشۋاق تاڭى اتىپ، بەيبىت عۇمىر كەشىپ جاتقان، اقىلدان سابىرىن،بايلىقتان قاناعاتىن ارتىق ساناعان تاۋبەشىل حالقىنىڭ اقجارما باتاسىن ارقالاپ، ۇرپاقتارىنىڭ قىزىعىنا بولەنىپ، اقباس الاتاۋدىڭ بوكتەرىنە تۇرعىزعان قوس قاباتتى كەڭ سارايىندا الاڭسىز وتكىزىپ جاتقان ساعاتتىڭ ءماندى  عۇمىرى ۇزاعىنان بولسىن!!!، دەپ تىلەيمىز.

ونىڭ قاۋمالاعان قاۋىمىنا جاساعان ۇلگى ىستەرى سىن ساعات، قىسىل تاياڭ كەزدەردەگى وڭتايلى وي-شەشىمدەرى ناتيجەسىندە قول جەتكىزگەن قوماقتى تابىستارىن، اتامەكەنىمىزدە ەلىمىزدە وتكىزگەن شيرەك عاسىردىڭ بۇگىنگى بيىگىنەن كوز جىبەرىپ، وي ەلەگىنەن وتكىزىپ پايىمدادىق.

ەلگە ۇلگى، ۇرپاققا ونەگە، وتانعا ورالعان قۇت بەرەكە ويسىراعان ورتانى تولتىرۋعا جاسالعان سۇبەلى ۇلەس، ۇلت بولىپ ۇيىسىپ، الەمگە قابىرعالى مەملەكەت بولىپ تانىلىپ، تاۋەلسىزدىكتىڭ تۇعىرىن بيىك، عۇمىرىن ۇزاق ەتۋ جولىندا جاسالعان ۇلاعاتتى ءىس، جۇرەك جاردى قۋانىش بولدى.

ساعات زاحانقىزىنا قاتىستى ۇزىك سىرىمدى مىنا جولدارمەن اياقتاۋدى ءجون كوردىم;

ورەلى وي مازالاعان ىشتە كوپتەن،

جارالعان جان ەكەنسىڭ اسىل تەكتەن.

سوققاندا سىن ساعاتى قاپيادا،

قادامىڭ سەن جاساعان كەتپەس ەستەن.

ءالىپتىڭ ارتىن باققان ءولىارا شاق،

جۇرگەندە جۇرتتىڭ ءبارى ءالىن پارلاپ،

ءبىر اللا تۇيسىگىڭە وي سالدى ما،

بەكىنىپ توپتى جاردىڭ سەن اتويلاپ.

قازاقتىڭ ارۋ قىزى، اسىل قىزى،

ماڭدايعا سيرەك قونار باق جۇلدىزى.

كەرەيدىڭ كوشىن باستاپ اتا جۇرتقا

ارمانعا قول جەتكىزدىڭ سان عاسىرعى.

سۇڭعىلا اقىلدىدان سارالاعان جول قالادى،

پايىمسىز پارىقسىزدان نە قالادى.

جاقسىنىڭ جاقسىلىعىن تاني بىلسەڭ،

جاقسى ءسوز جارىم ىرىس سول قالادى.

تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ مەرەيى وسە بەرسە ەكەن! دەگەن اق تىلەگىمىزدى ارقالاپ، ءوز وتانىمىز-قازاق ەلىندە  عۇمىر كەشىپ جاتقانىمىزعا ءتاۋبا! دەيمىز.

          اياتحان تۇرىسبەكۇلى.

kerey.kz  ۇسىنادى

جالعاسى بار…