Jañalıqtar Twlğalar Qazaq handığına 550 jıl Qazaq şejiresi

Wlı köş: Añız ben aqiqat

kerey.kz

 |  Apr 7, 2016

 Biıl-Täuelsizdiktiñ 25 jıldığı,Wlt kösmi Älihan Bökeyhan men Batır Zuqa qajı Säbitwlınıñ tuğanına 150jıl, Alğaş Qazaq köşiniñ bastalğanına  17 naurızda 25 jıl toldı. Osınday aytulı merekeler qarsañında, Wlı köşti bastağan azamattardı tanıstırudı jön kördik. Äne sol azamattardıñ biregeyi Sağat Zahanqızı.

   kerey.kz Portalı Sağat Zahanqızınıñ  “Wlı köştiñ añızı men aqiqatı ” turalı jazılğan kitabın wsınadı.

Wlı köş:

Añız ben aqiqat

Sağat Zahanqızı

1991 jılı Moñğoliya elinde ömir sürip jatqan qazaqtar «Socialistik» jüye kelmeske ketip qoğamda, zamanda jaña talpınıs, serpilis bolıp är el öz täuelsizdigine qol  jetkizip, älemge ayan etip jariyalap jatqan kezde  «Atamekenderine» ağıla köş bastağanı tarihi oqiğa bolıp qalğanı ras. Arada 20 jıl ötkende Elbasımız osı köşti «Wlı köş» dep bağaladı. Osı wlı köşti 1990-1991 jıldarı jar qwlağı jastıqqa timey eki el arasında er azamattardan qalıspay öziniñ öjettiligi, biliktiligi, parasattılığına süyene otırıp qazaqtıñ bir qızı bastağanın bireu bilsede bireu bilmeydi. Mineki osı kitaptan köş bastalğan aqiqatın tolıqqandı naqtı tarihi derektermen birge bile alasızdar. Kitap jalpı oqırman qauım jäne köşti zerdelep saraptauşılarğa arnaladı.

AVTORDAN ÄLQISA

     «Tarihqa iek artpağan adam alısqa bara almaydı. Sondıqtan tarihtı bilu öte qajet. Tarihta orın alğan ülkendi kişili oqiğalar jerdiñ bilinbey aynalğanı siyaqtı özge twrğısınan aynalıp kelip otıradı» – dep  Sağat Äşimbaev ağamızdıñ aytqanınday Moñğoliya qazaqtarı bastağan «Wlı köş» qalay bastalğanın naqtı tarihi derekterge süyene otırıp bügingi oqırman qauımğa, keler wrpaqqa aqiqattı twrğıda jetkizu köşti bastauğa atsalısıp qiındıq kedergilerin bastan keşken azamattardıñ mindet parızı dep bilemin. Tarih keybireulerdiñ qalauımen nemese bireudiñ nwsqauımen jazılmaytın, şınaylıqtı, derektilikti talap etetin kieli wğım.              2001 jılı jarıq körgen «Wrpaqtar toğısı» attı kitabımda köş qalay bastalğanına tolıqqandı toqtalğan bolatınmın.Tağdırı täuelsiz elimizdiñ tarihımen wştasqan Wlı köş bastalğanına 2016 jılı 17 naurızda 25 jıl toladı. Soñğı kezderde köş bastaluına är türli köz qarastağı tuındılar jazılıp aytılıp jatqanına qatıstı bwrınğı kitabımdı tarihi derektermen tolıqtıra otırıp bolğan jağdaylardı öz bolmısımen ötken tarihtıñ enşisine qaluı üşin qaytalap jazuıma tura keldi.

Ata-babalarımızdıñ ğasırlar boyı armandap ötken atamekenindegi qandas bauırlarına qosılu degen tilek mwrattarın orındau ideyası meniñ oyıma 1990 jıldarı oraldı. Ol kezde qoğamda  jaña köz qaras tolqındarı payda bolıp zaman ağımı özgeriske enetindey äserler sezile bastalğan bolatın. Zatım äyel bolsada qandastarımdı Qazaqstanğa  köşirudi  armandap zerdeley bastadım.

Moñğol Halıq Respublikası dünie jüzinde Keñes odağınan keyin 1921 jılı halıq revolyuciyası jeñgen derbes socialistik memleket bolatın. 1961 jılı Birikken Wlttar Wyımına müşelikke ötti. 1974 jılı Ekonomikalıq özara järdem keñesine (SEV) müşe boldı. Jer kölemi 1,5 mln.şarşı kilometr. Adam sanı 2,5 mln. Halqınıñ 6 payızı qazaqtar, qalğandarı moñğoldıñ halha, buryat, uranhay, dörbet tağı sol siyaqtı kişi ru taypaları. Moñğoliya eli kapitalizmdi attap, feodalistik qwrılımnan socializmge tura ötken elderdiñ biri. Negizgi käsibi -  mal şaruaşılığı. 1960 jıldan bastap elde öndiris, önerkäsip salası jolğa qoyıldı.           1980 jıldarı mal şaruaşılığı önimderin özinde öñdeytin jeñil önerkäsip, azıq-tülik käsiporındarı jäne tau-ken, qwrılıs, kölik, kommunikaciya salası qarqın alıp, iri elektr stanciyaları salındı.

Keñes Odağımen birikken iri käsiporındar paydağa berildi. Pol'şa, Bolgariya, Çehoslovakiya, Germaniya, Rumıniya, Japoniya siyaqtı elderdiñ kömegimen jeñil öndiristik käsiporındarı iske qosıldı. 1960 jıldardağı Qıtay Halıq Respublikası men Keñes odağı arasındağı qarım-qatınasqa baylanıstı auıl şaruaşılığı jäne tau-ken käsiporındarı önimderiniñ  80 payızdan astamı Keñes Odağınıñ ülesine tidi. Şığarğan önimderiniñ ornına öndiriske kerekti materialdar, qwral-jabdıqtar, qosalqı bölşekter, maşina, tehnikalar, halıq twtınatın tauarlar, jağar-janar may alıp twrdı. Sauda bäsekelestigi bolmağan soñ, sırtqı sauda bağasınıñ deñgeyin is jüzinde Keñes odağı belgileytin edi. Sondıqtan Moñğoliyadan sırtqa jiberiletin auıl şaruaşılıq şikizatı, tau-ken  käsiporındarı önimderiniñ bağası tiisti deñgeyden tömen boldı. Keñes odağınan keletin tauarlardıñ bağası joğarı bolıp keldi. Bwl jağday, Moñğoliya üşin asa tiimsiz bolatın. 1980 jıldıñ ayağında dünie jüzinde jağar-janar may bağasınıñ köteriluine baylanıstı Keñes odağınan alıp otırğan tauarlarınıñ bağasa eki-üş esege joğarlauına baylanıstı Monğoliya eliniñ sırtqı sauda aynalımınan memleketke tüsetin kiris mölşeri öte tömendep ketti. Socialistik jüye bwzılıp, narıqqa köşu maqsatımen bağanı ırıqtandıruğa arnalğan ekonomikalıq özgeristi jasau Memlekettik Bağa Komitetine jüktelip osı ülken tarihi is jwmıstıñ atqarıluına tikeley atsalısıp,    tau-ken, qwrılıs materialdarı, energiya quatı, ağaş öñdeu, siyaqtı salalardıñ esebin tikeley öz qolıma alıp jasadım. Jänede  sala aralıq balans jasau, memlekettik byudjettiñ kiris-şığısı, bağa özgerisiniñ nätijesin ayqındau jwmıstarınıñ tiyanaqtı orındaluına öz ülesimdi qostım. Bizdiñ Bağa komitetinde jasalğan osı ülken bağdarlamanıñ negizinde 1991 jılı qañtar ayında Mongoliya ükimetiniñ «Bağa sayasatı» turalı  qaulısı şığıp, halıq twtınatın barlıq tauardıñ bağası eki esege östi. Sonımen qatar halıqtıñ barlıq aqşalay kirisi jäne bankdegi saqtalğan aqşa qarajattarınıñ mölşeri de eki esege arttırıldı. Bağa mäselesi belgili mölşerde erkindikke jiberildi. Öndiris käsip orındardı mümkindiginşe jekeşelendirip, salıq sayasatın tübegeyli özgertu közdeldi.

Mal şaruaşılığınan basqa salalardıñ barlığında jwmıssızdıq etek aldı. Halıq twtınatın tauarlar azayıp, düken söreleri bosadı. Nan, qant, may, sabın, wn, t.s.s. qajetti zattar tizimmen beriletin jağdayğa keldi.

Halıqtıñ jañaşa oylau mümkindigi oyanıp, elde jappay demokratiyalıq qozğalıs qanat jaydı. Tığırıqtan şığudıñ jolın qarastırıp öz tağdırın özderi şeşu üşin özderi küresu kerek ekenin ayqın sezine bastadı.

1989 jılı 10-jeltoqsanda jañaşıl jastar tobı alğaş ret aşıq alañğa jinalıp, «Moñğoldıñ demokratiyalıq qozğalısı» qwrılğanın halıq aldına jariya etti. Mwnday tosın wsınıstı partiya men ükimet qabıldamadı. Aqırı aşınğan demokratiyaşıl jastar 1990 jılı 7 naurızda Suhebator alañında aştıq jariyaladı. Bwl jolı aştıq jariyalağan jastar qatañ talap qoydı.  Demokratiyaşıl jastardıñ el üşin, halqı üşin bastarın bäygege tikken batıl qimılı halıq arasında keñinen qoldau taptı. Moñğoliya halqı 1986 jılğı Almatıdağı «Jeltoqsan oqiğasın» qazaq jastarınıñ eren de öjet qimılın asa ülken süyispenşilikpen qabıldadı, älemde qazaq degen öjet wlt bar ekenin moyındadı. Bwl oqiğa Moñğoliyadağı qazaqtardıñ wlttıq namısına türtki boldı. Moñğoliya ükimeti basındağı bilik ileri demokratiyaşıl küşterge qarsı qatıgezdikke barmadı. Sebebi, Moñğoliyada köp wlt joq 96 payızı tili, dini, dili birdey bauırlas moñğoldar ğana bolatın.  Moñğoliya ükimet  basşılarınıñ köbisiniñ wlttıq közqarası demokratiyaşıl jastarmen bir arnağa toğısıp Moñğoliyada  demokratiyalıq küşter jeñiske jetti.

Moñğoliyada demokratiyalıq jaña memleketiniñ alğaşqı Prezidenti P.Oçirbat, Prem'er–ministri D.Byambasüren mırzalar Moñğoliyadağı az qazaqqa wlttıñ ruhani jäne mädeni qazınasın tügendep, wlt retinde jañğıruına eşqanday kedergi jasağan joq. Biraq köptiñ işinde azşılıq etetin tabiği zañdılıq, kisinikiniñ kilti aspanda degendey  qazaqtardıñ atajwrtınan tısqarı jerde wlttıq bolmısın körkeytuge, salt dästüri, öskeleñ wrpaqtıñ sana seziminiñ qazaqi bolmısta qalıptasuına, tili men dini diliniñ bwzılmauına mümkindik bola bermeytinin sezindim…

Mineki, bir qoğamnan ekinşi qoğamğa auısqan jaña zamannıñ özgeris tirlik tirşilikterin moñğoliyalıq qandastarım öziniñ atamekeninde körse eken elge el qosılsa qazaq wltınıñ bası birikse jaña Qazaqstannıñ örkeni ösip öresi biik bolar degen oy mazalap köş bastauıma sebepker boldı.. Köş bastau oñayğa tüspedi. Köşti bastap wyımdastıruda qiındıqtar az bolmağanımen jappay halıq qoldap ketkennen soñ şeşimin kütken mäselelerdiñ keybiri elin, qazağın sağınğan qandastarımızdıñ qanındağı qasietterimen özdiginen şeşilip halıq artımızdan erdi.. Bastauşılar men qostauşılardıñ qay-qaysısı da ruhani jäne äleumettik-ekonomikalıq qiınşılıqtardı bastarınan ötkizdi. Olardıñ közdegen maqsatı da, añsağan armanı da bireu. Ol, keler wrpaq tağdırın öz otanımen wştastıru edi… Sondıqtan köşke qatısuşılardıñ wrpaq üşin atqarğan abıroylı eñbekterin, sana sezimindegi san qilı maqsattarın naqtı derekterdi keltire otırıp şındıqtıñ şamın jarqırata jağıp bayandap beru bizdiñ tarih aldındağı abıroylı mindetimiz ekenin tüsindim.

Qazaq eliniñ öz täuelsizdigin alğannan beri qarqındap damıp kele jatqanı eldiñ ekonomikalıq jağdayı ösip-örkendep  düniejüzi örkenietinde öz ornın tapqan jetistigi Elbasımız twñğış prezidentimiz Nwrswltan Äbişwlı Nazarbaevtıñ sındarlı sayasatı el basqarudağı bolmısı, qazaq wltına degen qamqorlığı ekenin öskeleñ wrpaq bizden jaqsı biledi. Sol üşinde şet eldegi etnikalıq qazaqtarmen elge oralğan oralmandardıñ Elbası Nwrswltan Äbişwlına degen qwrmet qoşameti şeksiz! Onı özderi de  aqparattıq qwrılımdar arqılı jar salıp jetkizude.  Bwğan negizgi sebep, Wlı imperiya qirağan jiırmasınşı ğasırdıñ ayağı qiın qıstau zamanda N.Ä.Nazarbaev tağdır tauqımetin keşip, Atamekennen alıs şette qalğan qandastarınıñ köşin atajwrtqa bwru üşin «Alıstağı ağayınğa aq tilek» dep jar salıp wran tastağanı edi.

Tarih öz zamanıñdağı jağdayğa bağa beredi. Uaqıt degen kategoriya zamanğa say ölşemmen bağalanadı. Ärbir tarihi process siyaqtı köş mäselesi de naqtılı adamdardıñ wrpaq qamı üşin jar qwlağı jastıqqa timey kieli mindet atqarğan tarihi eñbekterimen tığız baylanıstı.

Köş tarihın jalpılama sözge aylandırıp, köş qozğalısınıñ oqiğaların bwrmalap,  ilgerindi-keyindi jiberip sapırıstıru köş procesine qatısuşılardıñ adal eñbekterine öz bağasın beruge keri äserin tigizip keledi.

Köştiñ jolı aşılıp onıñ alğa jüru mäselesi sonau 1990 jıldan bastap, tiisti mekemelerdiñ mwrağattarımen, baspa betterinde keñ orın aldı. Sol mwrağattardağı derekterge köz jwmbaylıq jasau, nemese köş procesiniñ jeke bir böligin alıp tarihi deñgeyge köterip qoyudıñ özi wlı köştiñ tarihi mañızın joğaltuı äbden mümkin.

Ata jwrtqa auğan wlı köş äli de öz jolımen jalğasa beretini sözsiz. Oğan sebep şet eldegi etnikalıq qazaqtardıñ bir millionnan astamı tarihi Otanına kelgenimen artta qalğan bes million qandastarımızdıñ jıl sayınğı demografiyalıq ösimi ketken qazaqtardıñ sanın toltırmasa azaytpaytını da ömir şındığı.  Onıñ qarqını birde bäseñdey, birde jedeldeui mümkin. Köşke bastamaşı bolğan meniñ biraq armanım bar: «Qazaq eliniñ Ükimeti, şet eldegi etnikalıq qazaq wlt ökilderinen elge oralğısı keletin qandastarımızdı sonau 1991-1993 jılğı qarqınğa keltirip arnayı jasalğan jospar bağdarlama boyınşa apır-topır köşirip alsa!!!» der edim. Öytkeni Ükimettiñ qajetti dep äkelgen oblıstarına wyımdasqan türde kelgen qandastarımız qiındıq köre qoymas jäne olardıñ öz otanına kelip jeke käsipkerlik, şağın biznesterimen el ekonomikasına qosar eren eñbekteri jäne osında kelip ösip öngen wrpaqtarı nağız täuelsiz Qazaq eliniñ qağidasın qalıptastırğan qanı da janı da taza qazaqtıñ sanın eselep arttırıp el erteñine eleuli  üles qosıp Elbasımız aytqanınday dosın süyindirip, dwşpanın küyindireri  sözsiz!!

1990 jıldan bastalıp 1991-1992 jıldarı Ayatqan Twrısbek ekeuimizdiñ eki el arasında köş bastap är närsege tözimdilik tanıta sabırlı saliqalıqpen  wlı köşke jol aşu jolında sovhoz-kolhoz basşılarınan bastap eki eldiñ ükimet basşılarına deyingi aralıqtağı joğarı lauazım ieleriniñ esigin tozdırıp, olarğa köşi-qonğa qatıstı san aluan mäselelerdi kezek-kezegimen wtımdı sätterde qoyıp, oñ şeşimin tabuğa ıqpal jasata alğanımız büginderi tek aytuğa ğana oñay bolıp otır. Bwl mäseleler turasında kitaptıñ är bölimindegi derekter men mälimetter jazbalardan oqıp bile alasızdar. Eki eldiñ ükimettik mekemeleriniñ arasında bolğan kezdesuler, kelissözder qalay jürilgeni de bayandaldı. Nätijesinde wlı köşke qalay jol aşılğanın, arıqaray köştiñ pärmendiligin arttırıp kün tärtibine tüsken mäselelerdi Qazaq elinde otırıp şeşu üşin Almatı qalasında köşti basqaru Ökildigin aşu jolındağı kedergilermen jetistikter jayında tolıqqandı mälimetti de oqıp bilesizder. Bügingi qoğamda demokratiyanıñ aşıq twstarı söz jäne öz erkindigiñizge say är eldiñ är wlttıñ mädenietin, ädebietin, salt sanasın, qoğamdıq köz qarasın qajetti mölşerinde qas qağım sätte bile alatın jağdayğa jettik. Zerdelep payımdap qarap otırsaq qızğanış, köre almauşılıq, qanauşılıq, tonauşılıq, üstemşildik, körseqızarlıq köz aldın ğana oylauşılıq degen päleketterdiñ jeteginde qay wlt ökilderiniñ arasınan kimderi kete baratının sezinesiz de bilesiz. Osınday, pendeşilikke barğan keybir adamdar köş bastalğannan aq öz äreketterin iske asıruğa jasırın türde at salısıp Ökildikti qwrtpaqşı äreketterin jürgizse, keybreui Köş mäselesin’” ”Qazaqstan wjmaq emes…”, ”Qazaqstannan jwqqan indet!..”dep,ayqaylap aşıq qarsı şıqqanı da ömir şındığı. Meniñ tüsingenim, uaqıt öte kele Ükimetke de, halıqqa da,  “köz aldın oylauşılıq“ ayqındalıp, ötirikti, jalğan jasampazdıqtı uaqıt öz ornına qoyıp beredi eken. Al, är närsege sabırlıq tanıtıp parasattılıqpen qaraudıñ şeberligin köş bastap jürgen kezde Ayathan Twrısbekwlınan üyrene bilip, köptegen jetistikterge jettik dep senimdi ayta alamın.

Köştiñ bastauı Mongoliya eliniñ astanası  Wlanbatır qalası men onıñ töñireginde twrıp jatqan qazaqtardıñ öz qarajattarımen Atajwrtına qoparıla köşuinen bastalğan edi.  Olar tuıp ösken jerine, twrıp jatqan üyine, qoradağı mal mülki däuletine, atqarıp kelgen lauazımdı qızmetine de qarap baylanğan joq. Täuelsiz Qazaq eline jetsek boldı degen izgi nietpen bärin tärik etti. Mine bwlda köşpeli qazaqtıñ köregendi qasietteriniñ biregeyi bolsa kerek.

Köş bastauıma sebepker bolğan tağı bir jağday: Moñğoliya Memleketiniñ Bağa jönindegi Komitet törağası E. Byambajav bastağan delegaciya 1990 jılı 19 naurızda Moñğoliya eliniñ astanası Ulan-Batır qalasınan Resey astanası Moskvağa resmi is-saparmen keldi. Delegaciya qwramında men de bolğan edim.

Men bwl is sapardan endi är el qanday kelisimdede öz müddesi öz küşine senimdi bolu qajettigin sezindim. Keñes Odağınıñ Bağa Komitetiniñ basşısı N.I.Gluşkov, A.N.Komin siyaqtı belgili ekonomister bizdiñ jasağan bağdarlamalarımızğa joğarı deñgeyde jasalğan degen bağa berdi.   Kele jatqan narıqtıq qatınastar bağanıñ erkin boluın qalauı zañdılıq dey kele, endi Moñğoliya täuelsiz el bolğandıqtan,bağa mäselesin öz betimen şeşui kerek dep tüyindedi. Jäne Moñğoliyadan alıp jatqan şiki zattıñ bağası   düniejüzilik bağağa negizdelgendikten, onı köteru de mümkin emes dep toqtastı. Äserlengenim sonşalıq öz qarajatımmen arnayı rwqsat vizam bolmasa da jolın tauıp Almatığa kelip köş mäselesin talqılap kettim. Bwl jayında Moskvadan Almatığa sapar maqalasınan oqi alasızdar.

Köşti, Qazaqstanğa eñbek küşi retinde barıp jwmıssız qalğan qazaqtar jwmıspen qamtıladı, degen jeleumen bastağanımız sol kezdegi tığırıqtan şığudıñ, äsirese, Otanınan qaşıp ketip jatır, degen moñğoliyalıq ağayındardıñ ökpe nazına qalmaudıñ birden-bir parasattı jolı edi.

Köş osılay bastaldı, qazaq köşi jalğasa da beredi jarasımın taba beredi dep senimmen aytuğa tolıq negizi qalanğan!!

Halqımnıñ talap tilegin arqalap Moñğoliya ükimet basşısınıñ aldına barğanda, joldasım- marqwm Totilawlı Dörbethannıñ alğan abıroyı, biik bedili mağan ülken senim, jiger berdi.

JOLDASIM DÖRBETHANNIÑ QWLAGER ĞWMIRI
Dörbethan 1948 jılı Bayan-Ölgey aymağınıñ Twlba ölkesinde düniege kelgen. Äkesi Totila Mäuebaywlı köp jıldar memlekettik qızmet atqarğan qözi qaraqtı, bilimdi adam bolğandıqtan jalğız wlın jasınan kitapqa, bilimge, eñbekqorlıqqa baulığan eken. Dörbethan 1966 jılı Ölgey qalasınıñ onjıldıq orta mektebin «Altın medalmen» bitirip, esimi «Qwrmet kitabına» jazılıptı. Sol kezdegi Keñes Odağınıñ Leningrad qalasındağı Orman şaruaşılıq akademiyasına oquğa tüsip, 1971 jılı atalmış oqu ornın injener-ekonomist mamandığı boyınşa «qızıl diplommen» bitirip, esimi Akademiyanıñ Qwrmet kitabına jazılğan. Ol orta mektepte oquşılar komitetin basqarsa, Akademiyada oqıp jürgende studentter keñesiniñ bastığı bolıp qoğamdıq jwmısqa belsene aralasqan. Oqu bitirip kelgen soñ Moñğoliya ükimetiniñ memlekettik Standart jäne meterolegiya jönindegi bas basqarmasına qızmetke ornalastı. Keşikpey kandidattıq disertaciyasın qorğadı. Dörbethannıñ bastamasımen Standarttau ğılmi-zertteu institutı qwrılıp, özi sol mekemeniñ alğaşqı ğılmi qızmetkerinen az uaqıt işinde direktor lauazımına deyin köterildi. Soñında Standarttau mäselesine Bağa sayasatı qosılıp «Bağa jäne standarttau ğılmi-zertteu institutı» bolıp qwrıldı. Dörbethan Totilawlı sol kezdegi Moñğoliyanıñ ekonomikacın basqarıp bağa sayasatın jürgizip otırğan P.Jasray, D.Byambasüren siyaqtı bedeldi de bilikti ekonomistermen birge qızmet atqarıp, ekonomikalıq mäselelerdi şeşuge tikeley aralasatın mümkindikke ie boldı. Dörbethan Totilawlı 1982 jılı Ministrler keñesine jauaptı qızmetke auısqanda esimi Komitettiñ qwrmetti kitabına jazıldı.
Özine jüktelgen mindet, qızmetterdi jauapkerşilikpen adal atqarğanı üşin Ministrler Keñesiniñ Qwrmet kitabında da esimi qaldı.
Dörbethan Totilawlı Prem'er-ministrdiñ keñesşisi qızmetin atqarıp jürgende onıñ bilimdiligi jwmısqa qoyatın qatañ talabı tözimdiligi, wstamdılığı biyazı minezi qızmettesteri ortasında ünemi qoldau tabatın edi. Dem aluğa uaqıtı öte az boluşı edi. Balaları birneşe kün qatarınan köre almay, keyde wyıqtamay äkelerin sağınıp qalğıp-şwlğıp kütip otıratın.
Dörbethan Totilawlı 1986 jıldan bastap auır nauqasqa şaldığıp, densaulığı kürt naşarlauına baylanıstı mamır ayında Mäskeudiñ Ortalıq Klinikalıq Auıruhanasına tüsip, ota jasatsada densaulığı jaqsarıp ketpedi. Oğanda moyımay köp jılğı jazğan ğılmi eñbeginiñ nätijesin tüyindep «Sapanı keşendi basqaru» jönindegi doktorlıq dissertaciyasın tolıqtırıp bitirdi. Bükil odaqtıq Standarttau ğılmi-zertteu institutınıñ bas direktorı, doktor, professr A.V.Gliçovtiñ jetekşiligimen 1987 jılı 13 şildede doktorlıq dissertaciyasın Moskvada Bükilodaqtıq ğılımi-zertteu institutınnıñ Ğılmi keñesi talqıladı. Talqılauğa Moskvada, Moñğoliya elinen otırğan tötenşe jäne ökiletti elşi C.Gürbadam mırzanıñ özi qatıstı. Jazılıp dayın bolğan bayandamanı hatşığa oqıtıp, körnekti qwral retinde dayındalğan mañızdı taqırıptardı özi twrıp, tehnikalıq qwraldar arqılı körsetip tüsindirip, däleldep berdi. Ğılmi keñes müşeleri «Bärekeldi! Jaraysıñ!» dep ıstıq ıqılas nietterin bildirip jattı. Söytip doktorlıq ğılımi eñbegin abıroymen tabıstı qorğap şıqtı. Auıruhanağa oralğanda lor böliminiñ 466-palatasında qızımetkerler men emdeuşi därigerleri N.Ostrovskiydiñ körkem bezendirilgen bes tomdıq jinağın wsınıp «Sen ğılım salasınan şıqqan osı zamannıñ Ostrovskiy»i boldıñ dep ülken qwrmetpen qwttıqtadı. Belgili ğalım YU.Ş. YAkovec öziniñ ğılmi esteliginde «Mwnday qayrattı adamdı men bwrın soñdı körmeppin» dep Dörbethan Totilawlın qimastıqpen eske alğan edi.
1987 jılı 28 tamızda Moskvadan emdeuşi därigeri joldasım Dörbethandı Ulan-Batorğa üyimizge alıp keldi. Bir jılday tileuin tilep sağınıp kütip otırğan ata-ana, bala-şağa, tuğan-tuıs, dostarı japırıla kelip köñil swradı. Eldiñ aldımen jetken ministr Ahmet, qala äkimi Şakerhan ağaylar, jwbayları Sanay, Qazira apaylar «sen bizdiñ Moñğol qazaqtarınan şıqqan Ostrovskiyimizsiñ!» degende Dörbethannıñ jüzi säl nwrlanıp, tınıstap edi. Wzaq uaqıt auıruhanada jatıp äbden qaljırağan denesi birsät jeñildegendey bolıp qalğanımen, joldan şarşap oralğandıqtan hal jağdayı jaqsı emes edi. Tuısqandarına aytar sälemin, ıqılas nietin qağazğa tüsirip mağan wsındı. Onda bılay dep jazılıptı:
«Qımbattı tuıs-tuğandarım men dos jarandarım!Adam ömiri ünemi jaz, jattıq jol emes ekeni bärimizge mälim . Keşe basqa is tüskende twtas köterilip,jwmıs atqarısıp,qayğını birge köterisip ediñder. (Bir jıl bwrın kenje wlı Mwhit dünie salğan edi) Auıru aytıp kelmeydi.Partiya men Ükimet qamqorlığımen men Sovettik därigerlerdiñ arqasında bügin öz ortalarıñızğa oralıp otırmın. Qiın qıstau kezde aq nietpen qoldan kelgen kömekti ayağan joqsızdar. Osı üşin aq jüregimizben rahmet aytamız! Elim bar, ağayın tuğan bar, zamandas dos-jaranım bar degen oy ünemi alğa demep,ömirge qwştarlığıñdı arttıra beretin küş, jan tiregi eken. Jan qalsa bir küngidey bolmaydı demey me? Tilegimizdi tilekke jetkizsin. Endi ekinşi jol bar. Ol, auırudıñ saldarınan ayığıp,öz ortalarıñızda otıru.Ol künge de jetkizer degen tilektemin.Bärleriñizben birge köñil köterip, şalqıp otırğanğa ne jetsin.Eş närsege alañ bolmay, oynap külip otırıñızdar! …Qarap jatpay, oy ortaq azamattarmen birge istep jürgen ğılmi eñbegimdi bitirip keldim. «El ğılımmen ösedi.Keyingi közi aşıq, kökiregi oyau jastarğa jol bolsın» degen nietten tuğan ülesim edi. Halqım üşin jasağan jaqsılığım osı ğana…
Men bwl jerde auırudan bir jıl üş ay boyı tösek tartıp,ömir men ölim alısqan qiındıq jaylı, qalay emdelgenim turalı aytpaymın. Onı bastan keşken adam ğana tüsinedi. Auıruğa tötep beretin senim,küştiñ bärinde sizder berdiñizder. El tatu, ağayın jaqsı bolğanı er azamattıñ ırısı eken. Bireuiniñ janı auırıp qinalğanda oğan alaqan jayıp alar Otan üşin, eldiñ özderiñizdey meyirin töger ata-anası, ülken-kişi er azamattarı, qız-kelinşekteri üşin, ğwmır bolaşağımızdıñ ayaulı balğın böbekteri üşin osı tostını alıp qoyıñızdar!
Ötken ötip,jaña tilek, jarqın jastar ösip jetile bergey!
Bärleriñizge rahmet!
D.Byambasürenniñ jeke kitap bolıp basılıp şıqqan «Tañğı ızğar» degen tarihi-derekti asa qwndı eñbeginde «Men, socializm twyıqqa tireldi, degen pikirdi alğaş ret sol kezdegi talanttı jas ğalım, marqwm Dörbethan Totilawlınan estigen edim» dep jazadı. Al, P.Jasıray «Dörbethandı Moñğoliya aspanında jarqırap köringen jwldızğa teñegim keledi» dep esine aladı. Olardıñ sayasi ekonomikalıq, qoğamdıq pikirleri ünemi bir jerden şığıp tüyisip jatatın. Ükimet basşısı D.Byambasüreniñ birde jıldıq jwmıs josparın talqılap bekitetin jinalısta «Jüktiñ barlığın arqasına arta beretin Dörbethan tüye emes!» degen sözi elge ülgi boldı.
Dörbethannıñ «Teñ bolsañ kem bolasıñ, artıq bolsañ teñ bolasıñ» degen sözi osı kezde tuındağan edi.
Mineki büginderi marqwm Dörbethannıñ artında qalğan abıroylı eñbeginiñ şapağatı halqına tiip otır.Sebebi,Ükimet basşısına halqımnıñ talap tilegin arqalap barğanımda men Dörberhannıñ bedelin betke wstadım.
1992-1996-şı jıldarı Moñğoliya Ükimetiniñ Prem'er ministri bolğan, ekonomika ğılımdarınıñ doktorı, Moñğoliyanıñ Eñbegi siñgen ekonomisi P.Jasray mırza «Dörbethannıñ tereñ bilimi, isker qasieti, qarapayım, salmaqtı minez-qwlqın jaqsı bilemin. Sonday-aq moñğol, orıs tilderinde erkin taza söyleui onıñ ruhani talant qabiletin ayqın bayqatatın. Dörbethan teoriyalıq, praktikalıq bilim jağınan basqadan ayrıqşa tanılğanı esimde. Ökiniştisi tım qısqa ğwmır keşpegen bolsa halqı üşin qıruar is tındırar edi»-dep eske alsa, Dörbethannıñ tuğanına 50 jas toluına oray bergen swhbatında «Osıdan 23 jıl bwrın, 1975 jıldıñ basınan Dörbethanmen bir mekemede birge qızmet jasaytın tağdırdı mağan täñir jazsa kerek. Sol jıldarı Ükimettik ortalıq organdardıñ wyımdastıru qwrılımın jañalap, özgertu arqılı Memlekettik bağa komiteti men Sapa jäne standart jönindegi komiteti qosılıp «Bağa jäne Standart jönindegi memlekettik komiteti» qwrıldı. Osı kezde «Sapa bayqauına dayındalu» jöninde ükmettik jiın ötkizilgendi. Men jiındı jauıp söz söyledim. Jiınnıñ soñında, ükimettik därejedegi osınau keñes öte äserli boldı, degen lebizdi janarı twnıq, sarğılt jüzdi, sezimtal, biyazı bir azamat bildirdi. Ol Dörbethan edi. Sol künnen Dörbethan baqilıqqa attanğanğa deyin biz ünemi pikir almasıp, etene jaqın aralasıp äñgimelesip, bir birimizdi qwrmet twtkan joldastar boldıq. Sol jıldarı Dörbethan «Bağa, Standart jönindegi memlekettik komiteti janındağı ğılımi institunıñ direktorı bolıp isteytin. Institut komitettiñ bası, oylau jüye miı spetti bolatın. Ekonomikalıq, basqaru jüyesinde sapa-tüsim mäselesin, standart-ölşem-bağa üşeuiniñ özara baylanıs qızmeti arqılı naqtı üylestiruge tiisti edi. Dörbethan wlttıq standarttı halıq aralıq därejege jaqındatu, ölşemniñ birligin bekemdeu, halıqaralıq ölşeminiñ “SI” sistemasın jüzege asıru dayındığın tiisti talapqa say jasap osı salada halıqaralıq qatınastı wlğaytu jağınan sübeli üles qosqanın atap aytqım keledi. Ol basqaru jönindegi teoriyalıq bilimine süyene otırıp sapa, kiris bağa sayasatımen şwğıldanıp köp täjiribe jinaqtadı.Qazir ötken-ketkenniñ bärin salmaqtap oylasam Dörbethandı Moñğoliya aspanında jarqırap twrğan jwldızğa teñegim keledi» -dep tolğanadı.
1992-2000 jıldarı Moñğoliyanıñ twraqtı parlamenti Wlı qwrıltay müşesi bolğan Swltan Täukeywlınıñ, 1998 jılğı «Zasgiyn gazrın medee» gazetinde jarıq körgen maqalasında Dörbethannıñ ğalım retinde äriptes bolğan Keñes odağınıñ ataqtı ğalımdarı men qızmettes bolğan Moñğoliya ükimetiniñ belgili ükimet, qoğam qayratkerleriniñ estelikterin tebirene bayandaydı. 39 jastağı ğalımnıñ atağı elge ayan, on altı-aq jıl qızmet istep qayratker därejesine köterilgen, artına ğwmırlıq iz qaldırıp sonşama auır jük arqalap qarımdı is tındırdı. Onıñ jazğan eñbegi, arman tilek qwlşınısı tek “Sapa” degen jalğız sözge siıp twrğanday. Ol önimniñ ğana emes ömirdiñ mäni, basqaru isiniñ sapası, twtınu sapası, qoğam qwrılımınıñ sapası, idealıq köz qarastıñ sapası, ösu örkendeu jolınıñ tübegeyli probleması bolğanı tañğaldıradı. Osılar arqılı qoğamdıq örkendeu jüyesiniñ sol kezdegi deñgeyin jañartu turalı batıl ideanıñ bastamasın kötergen eken. Keñestik äygili ğalım, doktor professor YU.Ş.YAkovec, M.I.Krugov, YA.Ş.Kotlikovtar men qatar Dörbethan Totilawlı turalı estelik, lebiz jazğan ğalım, jazuşı, qarapayım adamdardıñ atın tizsek jeke kitap boları sözsiz. Dörbethanmen wzaq jıldar boyı äriptes, pikirles bolıp qızmet istegen adamnıñ biri Moñğoliya Ükimet ornınıñ Bas uälii bolğan D.Byambasüren ekenin öz basım jaqsı bilemin. D.Byambasüren ol turalı äñgimelegende «Asa tözimdi, artıq auıs sözi joq, basqadan bwrın alıp wşıp söylemeytin, qanday bir mäselege jan jaqtı qarap salmaqtaytın, bilimi kölemdi, orman şaruaşılığı mäselesi men ekonomikalıq bilimdi wştastıra bilgen adam. Moñğoliyada Sapalıq basqaru jüyesin teoriyalıq jağınan negizdep, öndiriste jüzege asırğan Dörbethan desek orındı bolmaq. Ol sapa, standarttıñ teoriyalıq negizin, metodikası men praktikalıq täjribesin iske asırdı. Bir sözben aytqanda onıñ qızmet etken jıldarında Moñğoliyada standart degen wğım bürşik jarıp, güldendi. T.Dörbethan isker wyımdastıruşı da edi. Ol memlekettik qanday bir mekemede de jwmıstauğa talantı tolıq qanımdalğan azamat edi. Eger onıñ közi tiri bolğan bolsa men Bas ministrge tağayındalğanda birinşi orınbasarıma Dörbethandı alar edim» degen-di. Bwl D.Byambasürenniñ bağalauı.
Dörbethan Totilawlınıñ doktorlıq dissertaciasınıñ ğılmi jetekşisi YU.Ş.YAkovectiñ «Mwnday tözimdi jandı men bwrın soñdı keziktirmegenmin. Nağız bolattay berik tözim degen osı şığar» degen sözi ün taspasında jazılıp qalıptı. Iä onıñ bolattay berik tözimi ölimnen basqanı jeñdi. Osınday tözim, biik ruh, keñ peyil piğıldı Altaydıñ señgir şıñdarı men Moñğoldıñ jazira dalası, halqınıñ qadir qwrmeti boyına darıtqan şığar desem şındıqqa sayıp keler-au. Marqwmnıñ artında qalğan otbası, ata-ana, ağa-bauırları Dörbethan qorın jasap, qazaqtıñ talanttı wl, qızdarına demeu körsetu nietin bildirse, qatarlas dostarı Ölgeydiñ bir orta mektebin onıñ atımen atau turalı pikir kötergeni de orınsız emes dep oylaymın» depti.
MHRP ortalıq komitetiniñ bölim meñgeruşisi, Mongoliyadan Keñes odağında tötenşe jäne ökiletti elşisi bolğan, ğılım doktorı C.Gürbadam «Onıñ tereñ bilimi, isker qasieti, qarapayım, salmaqtı minez qwlqın jaqsı bilemin. Dörbethannıñ teorialıq, praqtikalıq bilim jağınan basqadan ayrıqşa tanılğanı esimde. Ökiniştisi tım qısqa ğwmır keşpegende halqı üşin qıruar is tındırar edi» dep eske aladı.
Gürbadam mırza bizdiñ janwyamızben aralasıp, ökil ağamız bolıp ketken edi. Ol Dörbethan Mäskeude nauqastanıp jatqanda Moñğol eliniñ keñes odağındağı Tötenşe jäne ökiletti elşisi qızmetin atqarıp twrdı. Sol kisiniñ arqasında Mäskeuge Dörbethannıñ köñilin swray barğan qayın atam, qayın siñilim, üşeuimiz tört ay uaqıt boyı elşiliktiñ ğimaratında öz üyimizdey alañsız jattıq. Gürbadam bizdiñ jağdayımızdı ünemi swrap, aqılın aytıp, Dörbethanğa habarlasıp halın bilip, ruhani demeu körsetip twrdı.
Bayan-Ölgey aymağınıñ Partiya komitetiniñ birinşi hatşısı professor Qwrmetbek mırza «Dörbethan bauırım! Tuğan halqıñ aman sau oraluıñdı kütedi. “Kün jausa jer ırısı Er tusa el ırısı” degen. Tuıp ösken otanıñ men tuıs tuğan, el jwrtıñ seni sağına kütude. Amanşılıqpen kezigeyik, Qwrmetbek ağañ» – dep el atınan öz tilegin joldağan eken.
Moñğol Halıq Respublikasınıñ Ministrler keñesiniñ törağası D.Sodnom «joldas Dörbethan Sizge! Doktorlıq disertaciyanı tabıstı qorğauıñızben qızu qwttıqtap, ömiriñizden baqıt, jaqsılıq, deniñizdiñ saulığın tileymin! 1987 jılı 13 şilde» degen aq tilekti jedel hatı.

A.Twrısbekwlı:Dörbethannıñ jaratuşı qol tartpay bere salğan teñizdey tereñ aqıl oyı, dariyaday darhan minezi, aşıq küngi tögilip twrğan kün nwrınday adamğa degen aq jarqın meyirimi, oylı da alıstı boljağan aqıl twnğan közi, rahımşılıq nwrın şaşqan jarqın jüzimen, körgen adamnıñ köñil küyine quanış silağan qwdıret iesi edi .Dörbethanmen betpe bet kelgen adam, qanday küyde kelse de, sabasına tüsip, täubesine kelip, bar köñil qoşımen rizaşılığın jaudırıp, alğısın bildirip jatatını, onıñ käri jas ülken kişi demey, adamdarmen terezesi teñ adamday söylesetin joğarğı mädenieti bolatın. Ol, iske mığım, sözge sarañ ülken jürektiligi, keñ mol dünieden oyıp alğanday som twlğasına say zerekte zerdeli aqıl oyın, bilim-ğılımmen jetildirip, jwmıs babandağı is täjiribesimen bayıtıp,ünemi izdenis jolında sanalıq-danalıq jolımen ğwmır keşti, dep eske aladı.
Dörbethan turalı Rıshan Ömirzaqwlı 1989 jılı “Kökeykesti” degen esse jazsa, 2010 jılı Elemes Totilaqızı “Qazaqtıñ Ostrovskiyi” degen kitap şığardı.
Köş tizginin qolıma alamın degen oy meniñ üş wyqtasam tüsime de kirmegen bolatın. Aumalı-tökpeli zamanda kürdeli iske kirisip ketuime, birinşiden Dörbethannıñ qajımas qara narday qajırlı qayratı, biik parasatı, armanşıl ruhı eriksiz mäjbürlep, jigerlendirip, itermelep otırsa, ekinşiden – onıñ jarq etken jwldızday qısqa ğwmırında alğan qamalı, şıqqan biigi, abıroy atağı medeu boldı. Osı senim mağan tauday talap, öşpes qayrat, talmas qanat bitirip «Wrpaq üşin alğan betiñnen qaytpa, qolda bar mümkindigiñdi paydalanıp qal, uaqıttı wt!” degendey jebep otırdı. Dörbethannıñ mäñgi öşpeytin beynesi asqaq ruhı, Byambasürenniñ parasıttılığı, qamqorlığı mağan köş jolın aşuğa mümkindik berdi. «Şaba almasañ sağan sert, jebemesek bizge sert» dep twrğanday qwdiretti küş qiyal köginde şarq wrdı.
Halıqaralıq köşi-qon asa kürdeli qoğamdıq mäsele. Ol halıqaralıq sayasatqa , ekonomikalıq –äleumettik mäselelerge, uaqıtqa baylanıstı iske asırıladı.Bir kisiniñ qolınan kelmeytin şarua. Bizdiñ bwl jolğı köşimiz, bağı zamandağıday beybereket dürbeleñ emes, bir kezde bir birinen alıstap ketken wrpaqtardı, ğasırlar toğısında atajwrtta toğıstırğan , jaña sipattağı tarihi oqiğa boldı. Osı köşti bastap wyımdastıru tağdırdıñ bizdiñ buın ökilderine wsınğan qiın da abıroylı mindeti bolsa sol isti bastap jüzege asıru meniñ tağdır peşeneme jazılıptı…
AVTOR.

SAĞAT ZAHANQIZI KİM EDİ… DESEÑİZ?

Moskva. 1969 jıl. B.Jaynağan, Z.Sağat, T. Dörbethan

KÖŞ BASŞISIMEN KÖRİKTİ

“Köş basşısımen körikti”, “Körgeni jaqsı köş bastar”, deydi atam qazaq.Osı eki auız sözdiñ astarına üñilip qarasaq, ülken män mağına bar ekenine köz jetkizemiz.

Bwrınğı auıl köşiniñ özinde köş basşıları, bes tülik maldıñ örisiniñ jayılımdiq ahualınan tartıp, är mezgildegi aua rayınıñ özgerisin eskere otırıp,jıldıñ tört mezgilindegi köştiñ uaqıtılı jürgiziluin şeşu barısında, bir basına jetip artılar jauıpkerşilik jüktese, qandastarımızdıñ bir jarım ğasır ğwmır keşken elinen, tarihi otanına qoparıla köşken Wlı köşiniñ tauqımetin arqalap tizginin qolğa alğan adamnıñ jauapkerşiligi, äsirese memleket aralıq därejedegi isterdiñ şeşimin tabar iskerlik mümkindigi bekem boluı erekşe mañızdı.

İstiñ oñ bağıt alıp jüyeli qolğa tüserine, bir kezderi Keñes Odağına şığıp, sol eldiñ jüregi bolğan Mäskeu qalasınıñ mañday aldı joğarğı oqu ornına tüsip, bilim aluğa jwrttıñ bäriniñ qolı jete bermeytin zamanda Moñğoliyadağı qazaq jastarınıñ ortasınan alğaşqısı retinde qol jetkizip, Plehanov atındağı Halaq şaruaşılıq akedemiyasın bitirip, elge oralğan boyda memlekettik joğarğı ekonomikalıq basqaru mekemesi Josparlau komitetine qızmetke ornalasıp,memlekettik müdde men halıq müddesin wştastıra şeşim şığaru jolında, qızmet etip bilim täjiribesin jetildirip ükimet basşılarımen etene birge jwmıstap abıroy bedelge ie bolğan Sağat Zahanqızınıñ röli öte zor boldı.

Moskva. 1969 jıl. B.Jaynağan, Z.Sağat, T. Dörbethan

Şet elderde ömir sürgen qazaqtar üşin, sol eldiñ müddesine qabıspaytın qadam jasau oñayğa tüspeytin şarua. Halqınıñ sanı 3 millionğa jetpeytin moñğol  eli üşin, tatu tätti beybit ömir sürip otırğan otandastarın auıl aymağımen şet elge asırıp köşirip jiberu oñay şeşilmeytin mäsele.

Köşuşilermen köşkisi kelmeytinderdiñ ideyalar ayqasında san türli tolqular toğısına tap bolğan, erkin oydıñ tiegi ağıtılğan alasapıran almağayıp zamanda ,qoğamğa dümpu tudırğan, bir oydı san-saqqa jügirtken tolqulı kezeñde, wltsızdanıp bara jatqan wrpaq tağdırına degen, közge wrıp twrğan halıq jan ayqayına jauap izdep, bar mümkindikti sarqa paydalana otırıp, tübegeyli wtımdı şeşimge qol jetkizu,bizdiñ dwrıs qabısqan aqıl oylarımızdıñ toğısınıñ jemisi edi.

Sağattıñ eldiñ äleumettik- sayasi jağdayın zerektikpen parlap, resmi atqarar şaralardıñ zañdıq negizin ökimet sayasatına qabıstıra tüyindep, köş jolınıñ aşıluına sebepker boluı birinşiden, onıñ ata-baba saltına adal, wltjandı da adami şınayılıqqa tolı bolmısı men, ömir boyğı alğan bilim täjiribesiniñ jemisi bolsa, ekinşiden, jan jarı- marqwm Totilawlı Dörbethannıñ az ğwmırında monğol eli üşin jan ayamay jasap ketken jarqın eñbeginiñ, şıqqan biiginiñ şapağatı tikeley äseri etti.

Sağat Zahanqızı tabiğatınan tura , aduındı ör minezdi.Köpşilik bas qosularda, şeşuşi sätterde jwrttıñ añısın añdap, qalıñ qauım ne deydi dep qarap otırudı bilmeydi. Tez oylap, tez twjırım jasap, tez şeşim jasau qabıletine ie. Jwmıs babındağı kezek küttirmeytin isterge düdämäldığı joq. Artıq aytıp, kem söylemeydi.Qısqa da nwsqa oy pikiri şeşimdi de kesimdi. Kürmeui qiın kürdeli isterde täuekelşildigi basım. Turaşıl, batıl, aytqan sözinen alğan betinen qaytpaydı. Adami erekşelenip twratın bir bolmısı – nağız qazaq qızına tän sabırğa qwrılğan tanım tüsinigin, aqıl oyınıñ şeñberinen şığarmay wstaudı erkin meñgergen. Aduındı ör minezdi.Zer salıp bayqağan janğa sırlı sezimge tolı jan düniesiniñ ar tazalığına qılau tüsirmes berik qamalday sezilip twradı.Älsizdigi-ötirik ayta almaydı, jaman oyğa bara almaydı. Ar namısına tier söz estise örligin tanıtıp, uaqıt ozdırıp tañ asırmay, kündey kürkirep, jay otınday orıp-osıp ötui bek mümkin.Qaytımı tez, kekşildigi joq. Tektilikpen örilgen anasınıñ aq sütimen suarılğan, twla boyına jan tazalığına, säbi sezimdi jürek ağımına basqa eş närseniñ qonaqtauına orın joq. Bir betkey, bir minez iesi. Barğa tasımaydı, joqqa jasımaydı. Alğırlığına ötkirligi, aqılına zatı say, jalındı, jigerli, sezimi sel, kölgir emes, möldir.Jan aşırlıq, qamqorlıq jasau sezimi izgi nietinen tuındaydı, Darhan peyildi, dariya köñildi. Jüzine ädep pen ädemilik wyalağan. İzetti izgiligimen jwrt qoşametine bölengen, mahabbat pen swlulıqtı qaster twtqan, jaratuşınıñ nwrı twnğan adam.

Sağat, arşının arda emizip ayalağan ata-ana mahabbatına şomılıp östi. Anası Äpiştiñ taspağa jazılıp qalğan:

Sağatım aynalayın kekildim-ay!

Aqqudıñ balapanı sekildim-ay!

Bwlañdap asau tayday ösken qarğam!

Ketkensoñ qoldan şığıp ökindim-ay!…dep änge salğan dauısınan, äz ananıñ  älpeştep ösirgen perzenttiniñ , qas qağımda boy jetip, jat jwrttıq bolıp, ketip barajatqandağı qimastıqtan qarıs ayrılğan kökireginiñ dirili sezilip twradı.

Er jetip, boy düzep, oy salmaqtap, oñ men solın tanığan, retimen keler ömir zañdılığı aldınan şığıp, arını asu bermey, qız ğwmır sezim aydınında jüzip, jar mahabbatı jalını şarpığan ıstıq qwşaqta bal-bwl jaynap nwrlı sağımğa bölenip, boy bermes buırqanğan birde jalın birde sağım, bwla seziminiñ bir küni bir ğasırğa tatırlıq baqıt qwşağında ot bop janğan qaytalanbas qızıqtı şaqtardı bastan keşip, düniege altın asıqtay eki wl, eki qız äkelip, altın qwrsaq ana baqıtına keneldi. Emirenip iip, bala emizip, olardıñ alğaş jımiıp külgen jılı sezimimen erjetip eselep quantqan quanıştarına bölendi. Ayaulı jan seriginiñ ayalı alaqanında jemisti eñbek jasap, jwrtqa tanıldı. El aldında bedeli östi.Bilimi kemeldendi, is täjiribesi şıñdaldı.

Tağdırdıñ osılay jaymaşuaq küni şığıp, beymaza baqıttı künderdi bastan keşip, alañsız jürgende, jaydıñ bwltınday qayğı bwltınıñ alay-düley selebeli –oyranı jaypap öteri, bir jaratuşığa ğana ayan, boljausız tılsım dünie alapatı edi.

“Sapanı keşendi basqaru” bağıtında ğılmi qwndılıq jasap,wlağattı isimen moñğol ökimetine öşpes iz qaldırğan tuma talant Dörbethanday asılın, tört qwbılasın teñ ğıp beruindey-aq biregey ğıp berip, kemeldengen şağında ornı tolmas ortasın oysıratıp, aluınday-aq alıp ketkende, sermesek semserimiz, qorğansaq qorğanımız bolğan esil er, ayaulı azamattan ayrılıp,   zar-zapıran küy keştik.

Qabırğası qayısıp, auır qayğınıñ astında qalğan üy işi, ağayın tuısı, qalıñ qauımğa toqtau aytıp, bekemdikke şaqıra almay, özimizde egilgen kezimiz az bolmadı.

Aqıldı jandardıñ ömiriniñ soñına deyin küreskerlik tanıtatınınıñ ayqın däleli: ayaulı jan- jarı, ömirlik serigi Mayrasınan, mäpelep, tärbielep ösirgen talanttı wldarı Mädi, Sağidardan ayrılıp, auırlığı zil- batpan ökinişin sabırğa, aqılğa jeñdirgen, qazaq öneriniñ erekşe jarqın jwldızı –Asanäli Äşimov:- Ömirge ökpeleuge bolmaydı. Basına qayğı –qasiret tüspegen adam da baqıtsız. Ol ömir sını. Ömir sının körmegen adam ömir kördim demese kerek. Tağdır mağan auır sındı köteredi dep berdi. Kötere almasam soñımnan ergen wrpaq jünjip ketpey me?!,-dep auır qayğığa qarsı twrğan eken.

Sağat, bauır eti, kenje wlı- Mwhittan ayaq astı ayrılıp, jan düniesiniñ jartısın jwlıp äketkendey  asqır tauı, jan serigi ,  süygen jarınan ayrılıp, auırlığı alapat, közdi jasqa , jürekti qayğığa toltırğan, esti alıp, oydı oyrandağın qabırğanı qayıstırıp,eñseni basıp, deneni jer bauırlatqan auır haldı arqalay jürip, wrpaq qamı üşin atqa qonıp, ülken is atqarıp, köş bastadı.

Köşke qarsı bolğandardan, özderi oñtaylı jolın tauıp köş arnasın basqa jaqqa audarğısı kelgenderde boldı. Oğan negizgi sebepterdiñ biri qarapayım qazaq qızınıñ köşti bastağanına qızğanışpen qarap özderiniñ lauazımdı qızmetterin, ataq abıroyların paydalanıp äsirese Almatı qalasınan aşılğan köşti basqaru «Ökildigin» öz ielikterine alu boldı.    Baqtalastıqtan tuındağan keybir pendelerdiñ aram nieti keri äserin qaldırıp eldi eliktirgenide ras. Osınday kertartpa keleñsizdikterdiñ keyipkeri bolğandar is äreketterdi keş bolsada bizge özderi kelip aytıp jetkizip qaysı biri ayıptı bolıp aqtalıp ta jatadı..Qazirgi kezde moñğoldarğa küyeuge şığıp, wldarı moñğol qızdarımen üylenip, az uaqıttıñ işinde öziniñ wlttıq bolmısınan mülde qol üzip qalğan qasiretti tağdırların körgende, tek qana at ataqpen azğana mansaptarınan ayrılmau üşin, tarihi otanına bağıt düzegen irgeli elge topıraq şaşqanday bolıp, “Qazaqstan auıruımen auırğandar”, dep at qoyıp, gazetterge jar salıp, mälimdeme jasap, wlı köşke qarsılığın bildirip, halıqqa teris ügit taratıp, obalına qalğan, jalğan qayratkerlik tanıtıp, qarabasınıñ qamın küyttep qarapayım halıqqa opasızdıq jasağan adamdarğa ökinişten basqa ne qayır…

Aqiqat, adaldığımen alğa ozıp şığatının uaqıtı kele ömir öz özeginen ötkizip önege etetini tağdır tarazısı ekenin tüsindik.  Sol üşinde köşti jolda qaldırmay öz märesine jetuine barınşa adaldıqpen abıroymen ar wjandıqpen atsalıstıq! Eñbegimiz eş ketpedi. Köş kölikti boldı. Elge el qosıldı, qandasın izdep kelgen ağayındar büginderi qwttı mekeninde alañsız, wrpağınıñ aldında abıroylı bolıp jür. Wrpaqtarı ömirden öz orındarın taptı. Köştiñ sara jolın jalğastırar jalındı jastar Moñğoliya, Qıtay, Özbekstan, Evropa elderinen şığıp jatsa nwr üstine nwr bolar edi.

Sağattıñ adal eñbegine köz jwmbaylıq tanıtqan, isi az-sözi köp, şalası pisip- şikisi arılmağan, jaqsı jürse köre almaytın, qinalıp jürse qol wşın bere almaytın, qızğanış sezimge boy aldırğan   keybir pendeler, onıñ  aldındağı aq jolın ösek ayañnıñ twmanımen  bualdırlandırıp, ayağınan şalıp,   jwmıs josparın bögeuge äreket jasap  ta baqtı.Olar Sağattıñ  atajwrttağı ağayındardan berilgen baspanasına da közderin tikti. Halqı üşin jasağan adal eñbegin kömeskilendirip, bar jetistikti öz bastarına şoğırlandaruğa da äreket jasadı. Biraq,Sağattay ruhı küşti jan, salın suğa jiberip, mayırılıp, jasıp, sınıp ketpedi.“Jan eti jaqınınan ayrılğan qasıretpen salğastırğanda, bwl tükke twrmaydı”, “It üredi keruen köşedi”, dep sabırın serik, tözimin tirek etip, qayratqa basıp, aqılğa jeñdirdi.

Qamşınıñ sabınday qısqa ğwmırda “ keyde bal, keyde u berip ötedi ömir, bärinde qayratıñmen kötere bil,” degen halıq naqalına say qazaqtıñ ağiıq aqını Mwqağali Maqataevtıñ:

“ …ökinbe ökpeleme büginiñe,

Ömir, Ömir!  bolmaydı tüñiluge,

mäñgi seni jazbağan sürinuge,

qayta twrıp qaqıñ bar jügiruge…”

degeni zaya ketpegendey.

Sağat Zahanqızı wrpaq tağdırın el tağdırına wlastırıp, orayı kelgende oñtaylı qadam jasap, Wlı köştiñ tizginin qolğa alıp, wlağattı ülken iske aralasıp, basqa tüsken qayğı bwltın seyilter dwrıs qadam jasadı. Jeke basınıñ arman añsarınan, maqsat mwratınan, eldik mwrat eldik müddeni biik qoyıp, ömir boyı jinaqtağan bilim täjiribesin el igiligine jwmsay bildi.

Äsirese, onıñ moñğolşa, orısşa,qazaqşa üş tildi teñ därejede jetik meñgergeni, sayasi-ekonomikalıq tereñ bilimi- öz oypikirin eki eldiñ joğarğı lauazım ielerine, ükimet basşılarına tolıq ta qisındı jetkizip, memleket aralıq kelis sözderdiñ jobasın jasau, el aralıq kezdesulerdiñ qattamaların dayındau, şaruaşılıq mekemeler men kelisim-şart jasaudı eş qinşılıqsız atqaruına birden bir negiz boldı.

Qarapayım adamdardan bastap, şaruaşılıq,audan , oblıs, salalıq ministrler,ükimet basşıları, qoğam qayratkerlerimen  bolğan oy salmaqtağan kezdesulerde, öziniñ sanasında qaynap pisken izgi armandarın qısqa da nwsqa,wtımdı oylarmen jetkize biluiniñ arqasında, köşke qatıstı qolaylı sätterdi mült jibermey, özekti mäselelerdiñ oñtaylı şeşimin tauıp,Wlı köştiñ dwrıs jolğa bağıttalıp,oydağıday qarqın alıp,nätijeli jüriluine mümkindik tuğızdı.

“Köş basşısımen körikti, körgeni köp köş bastaydı”deydi tuğan halqımız. Sağat, Wlı köştiñ körki bolumen birge, körgeni köp ekenin tanıta bildi.

Dörbethan ömiriniñ soñğı sätinde tildey qağazğa:  “Sizder bolğansoñ alañsız jatırmın!” dep jazıp mağan wstattı.Bwl onıñ aqırğı demi tausılarğa jaqındağan sättegi artında qalap barajatqan bauır et balaları men jan jarına degen soñğı qamqorlığınan tuındağan amanatı edi.Mağan senim artqan osı birauız söz meniñ moynıma jüktelgen ülken jauapkerşilik edi.

Bwl jauapkerşilikti bwljıtpay orındau meniñ azamattığıma sın, adamdığımnıñ ölşemindey boldı.

Dörbethannıñ artındağı şañırağın şayqaltpay, tütini düzu wşuına kömek qolımdı sozıp, bwl pänidegi ömiriniñ jalğası atjalın tartıp miner wrpaqtarınıñ ayağı üzeñgige, qolı tizginge jetkenşe şama-şarqımşa qamqorlıq körsetip, ornında bardıñ oñaluına oñ ıqpal jasauğa tırıstım.

1990 jıldardıñ bası jalpaq jwrt bastan keşken dağdarıs jıldarındağı jetispeuşilik kezinde, qanşa auır  künder bolsada bir närse jetispey jatır degendi eşkimge sezdirmey, amaldap kün körgenimiz özimizge ğana ayan…

Osı almağayıp zamandağı wrpaq bolaşağı turalı Sağat ekemizdiñ ydeamız bir arnağa toğısuı, bizdiñ ömir boyı jinaqtağan bilim-täjiribemizdi biriktirip aqıl qosıp ,el tağdırı üşin qol wstasıp  küş biriktirip özimizdiñ közdegen maqsatımızğa jetu jolındağı küresimizdiñ jemisti boluına negiz boldı.

Büginderi wrpaqtar erjetip, oquların bitirip, üyli-barandı bolıp, bala süyip , şañıraqtarın biiktetip, keregilerin keñeytude.İzgilikke qwrılğan aq adal is äreketterimen el qatarlı eñbek etip, käsipkerlikpen şwğıldanıp, ot bası ağayın-tuğannıñ wytqısı bolıp, el örkenine öz eñbekteriniñ jemisin qosıp jürgenderin körgen de közayım bolıp, at twyağın tay basar,degen atalı sözdi auızğa alıp,tileulerin tilep, şükirşilik etemiz.

Qısqaşa bir auız sözben tüyindesek, Qolğa alğan is-şaralardı iske asıruğa jwmsağan qajırlı eñbeginiñ arqasında, köş-keruen sätimen jüyeli jürgizilip, atamekenine qonıs audarıp kelgen el, qwttı qonıstarda arqa- jarqa ğwmır keşude. Bastapqıdağı jaña ortağa degen jılqı minezdi halıqtıñ küdigi mol mwñlı köñilin uaqıt öte kele quanış basıp, şirek ğasır köñil jay, wrpaq örbitip, Wlttıq müddelik bolmısına qadir halinşe ülesin qosıp, qazaq degen wlı halıqtıñ baytaq dalasında qazaq bolıp küni batıp, jaybaraqat jaymaşuaq tañı atıp, beybit ğwmır keşip jatqan, aqıldan sabırın,baylıqtan qanağatın artıq sanağan täubeşil halqınıñ aqjarma batasın arqalap, wrpaqtarınıñ qızığına bölenip, aqbas Alataudıñ bökterine twrğızğan qos qabattı keñ sarayında alañsız ötkizip jatqan Sağattıñ mändi  ğwmırı wzağınan bolsın!!!, dep tileymiz.

Onıñ qaumalağan qauımına jasağan ülgi isteri sın sağat, qısıl tayañ kezderdegi oñtaylı oy-şeşimderi nätijesinde qol jetkizgen qomaqtı tabıstarın, atamekenimizde elimizde ötkizgen şirek ğasırdıñ bügingi biiginen köz jiberip, oy eleginen ötkizip payımdadıq.

Elge ülgi, wrpaqqa önege, otanğa oralğan qwt bereke oysırağan ortanı toltıruğa jasalğan sübeli üles, wlt bolıp wyısıp, älemge qabırğalı memleket bolıp tanılıp, täuelsizdiktiñ twğırın biik, ğwmırın wzaq etu jolında jasalğan wlağattı is, jürek jardı quanış boldı.

Sağat Zahanqızına qatıstı üzik sırımdı mına joldarmen ayaqtaudı jön kördim;

Öreli oy mazalağan işte köpten,

Jaralğan jan ekensiñ asıl tekten.

Soqqanda sın sağatı qapiyada,

Qadamıñ sen jasağan ketpes esten.

Äliptiñ artın baqqan öliara şaq,

Jürgende jwrttıñ bäri älin parlap,

Bir alla tüysigiñe oy saldı ma,

Bekinip toptı jardıñ sen atoylap.

Qazaqtıñ aru qızı, asıl qızı,

Mañdayğa sirek qonar baq jwldızı.

Kereydiñ köşin bastap ata jwrtqa

Armanğa qol jetkizdiñ san ğasırğı.

Swñğıla aqıldıdan saralağan jol qaladı,

Payımsız parıqsızdan ne qaladı.

Jaqsınıñ jaqsılığın tani bilseñ,

Jaqsı söz jarım ırıs sol qaladı.

Täuelsiz elimizdiñ mereyi öse berse eken! degen aq tilegimizdi arqalap, öz otanımız-qazaq elinde  ğwmır keşip jatqanımızğa täuba! deymiz.

          Ayathan TWRISBEKWLI.

kerey.kz  wsınadı

Jalğası bar…