– شىندىعىن ايتساق، قازiر قازاقستاندا عىلىم وتە قيىن جاعدايدا. الەمدiك تاجiريبەگە سايكەس، عىلىمنىڭ تۇراقتى دامۋى ءۇشiن وعان بولiنەتiن قارجى مەملە­كەتتiڭ جالپى iشكi ءونiمiنiڭ ء(جIو) كەمiندە 1,5 پايىزىن قۇراۋى كەرەك. دامىعان ەلدەردە عىلىمعا جالپى iشكi ءونiمنiڭ 2-3 پايىزى، كەي مەملەكەتتەردە ودان دا ۇلكەن قارجى جۇمسالادى. مىسالى، قىتاي مەن شۆەتسيادا مەملەكەت عىلىمعا ءجIو 3-4 پايىز قارجىسىن جۇمسايدى. 2013 جىلعى مالiمەت­تەر­گە سايكەس، فينليانديادا بۇل كورسەتكiش – 3,5 پايىز، جاپونيادا – 3,04 پايىز، شۆەيتساريادا — 2,73 پايىز، ال كورشi رەسەيدە – 1,7 پايىزدى قۇراعان.

ال قازاقستاندا 2015 جىلى عىلىمعا 43,6 ملرد تەڭگە جۇمسالعان، بۇل جالپى iشكi ءونiمنiڭ 0,15 پايىزى ەدi. 2016 جىلى جاعداي مۇلدەم قيىندادى. اكادەميك زۋلحاير مانسۋروۆتىڭ كەلتiرگەن ءمالi­مەتiنشە، رەسپۋبليكالىق بيۋد­جەتتiك كوميسسيا وسى جىلعا عى­لىم­عا 21,226 ملرد تەڭگە قارجى ءبولiپ وتىر، بۇل جالپى iشكi ءونiمنiڭ 0,076 پايىزىن قۇرايدى. سونىمەن قاتار بۇل بولiنگەن قارجى دا عالىمدارعا تولىق جەتپەيتiنiن ەسكەرۋ كەرەك. 2015 جىلى كەلتi­رiل­گەن ەسەپ كوميتەتi­نiڭ مالiمە­تiن­شە، سوڭعى ۋاقىتتا عىلىمعا بولiنگەن اقشانىڭ 51 ملرد تەڭ­گەسi تالان-تاراجعا ءتۇس­كەن. بۇل عىلىمعا جەتپەي، زاڭسىز جوعال­عان قارجى بولسا، مۇنىمەن قوسا زاڭعا سايكەس ۇستالاتىن اقشا بار. مىسالى، عىلىمعا بولiنگەن اقشانىڭ بiرتالاي بولiگi قازiرگi كۇنi “عىلىم قورى” اق ارقىلى وتەدi. ال بۇل قور ءار جوبادان دەلدال رەتiندە تاعى 8 پايىزىن ۇستاپ قالادى. سونىمەن قاتار وسى بولiنگەن قارجىدان 12 پايىزى قوسىمشا قۇن سالىعى رەتiندە ۇستالادى. مۇنىڭ سىرتىندا باس­قا الەۋمەتتiك اۋدارىمدار بار.

نەگiزi بۇل “عىلىم قورىنىڭ” قانشالىقتى قاجەت ەكەنi تۇسiنiك­سiز. مىسالى، گرانتتىق جوبالاردى قارجىلاندىرۋ عىلىم كومي­تە­تi ارقىلى وتەدi, سوندىقتان ولاردان ەشقانداي دەلدالدىق پايىزدار ۇستالمايدى. نەگە باس­قا مەملەكەتتiك تاپسىرىستاردى دا تiكەلەي عىلىم كوميتەتi قارجىلاندىرمايدى؟

كەزiندە مەملەكەت تاراپىنان عىلىمدى قولداۋ شارالارى جاقسى جاسالعانى بەلگiلi. مىسالى، 1970-80 جىلدارى كەڭەستەر وداعىندا وعان ءجIو-نiڭ 3 پايىزى جۇمسالاتىن. سونىڭ ارقاسىندا 1946 جىلى قۇرىلعان قازاقستان عىلىم اكادەمياسىنىڭ عىلىمي الەۋەتi جوعارى ماماندارى، مىقتى ماتەريالدىق بازاسى بولعان. مىسالى، ونىڭ 600 اۆتوماشيناعا جۋىق ءوز اۆتوپاركi, بiرنەشە كورپۋستان تۇراتىن “زەردە” دەگەن ساناتوريi بار ەدi. ساناتوريدە عالىمدار دەمالىپ، تىنىشتىقتا عىلىمي ەڭبەكتەر جازاتىن. سول “زەردە” دە، اۆتوپارك تا باياعىدا ساتىلىپ كەتكەن.

كەڭەستiك زاماندا عىلىمي مەكەمەلەرگە ءوز قىزمەتكەر­لەرiنە بەرۋ ءۇشiن مەملەكەتتەن ارنايى پاتەرلەر بولiنەتiن. مىسالى، توقىراۋداعى 1983 جىلى بiزدiڭ تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنان 15 قىزمەتكەر پاتەر العان. ال 1991 جىلدان بەرi ينستيتۋتقا بiردە-بiر پاتەر بەرiلمەدi.

بۇرىندارى عىلىم اكادەمياسىنىڭ ءوز جاتاقحانالارى بولعان، سوندىقتان وزگە قالادان كەلگەن دارىندى جاستاردى جۇمىسقا الىپ، ونى تۇراتىن جەرمەن قامتاماسىز ەتۋگە مۇمكiندiك جاسالدى. ال قازiر عىلىمي-زەرتتەۋ مە­كەمەلەرi وسى جاتاقحانالار بايا­عىدا ساتىلىپ كەتكەندiكتەن، ونداي مۇمكiندiكتەردەن ايىرىلعان.

جالاقى ماسەلەسiنە كەلسەك، كەڭەستiك كەزەڭدە عالىمداردىڭ جالاقىسى ەلدەگi ورتا جالاقىدان (120-150 سوم) 2 ەسە ۇلكەن (300 سومنان جوعارى) بولعان. ق.ساتباەۆتىڭ ەستەلiگiنشە، سوناۋ سوعىس جىلدارىنىڭ وزiندە ەلiمiزدەگi عىلىمنىڭ بولاشاعىن ويلاعان قازاقستاننىڭ سول كەز­دەگi باسشىسى ج.شاياحمەتوۆ قار­جى تاۋىپ، اسپيرانتتار مەن دوكتورانتتاردىڭ ستيپەندياسىن حا­لىق كوميسسارىنىڭ (مينيستر) ورىنباسارىنىڭ جالاقىسىمەن تەڭەستiرگەن.

ال قازiرگi كۇنگi عىلىمي مەكەمەدە iستەگەننەن جوو-دا iستەگەن قارجى جاعىنان پايدالى. عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىندا جە­تەك­شi ماماندار، عىلىم دوكتورلارى ەڭبەك وتiمiنە بايلانىستى 80-100 مىڭ تەڭگە، كiشi عىلىمي قىزمەتكەرلەر 45-50 مىڭ تەڭگە جالاقى الادى. بۇلاردان زاڭدا كورسەتiلگەن مiندەتتi اۋدارىلىمدار تاعى دا ۇستالىنىپ قالادى. سوندىقتان وتكەندە اكادەميك و.سابدەنوۆتiڭ عىلىم دوكتورىنىڭ جالاقىسى بiر كومپانيانىڭ ەسiگiندەگi قاراپايىم كۇزەتشiنiڭ جالاقىسىنان از دەگەنi شىندىق.

بۇل وتكەن كەڭەستەر وداعىن ساعىنۋ ەمەس. تاۋەلسiزدiكتiڭ قا­دiرi بيiك قوي، بiراق مەملەكەت پەن عىلىمنىڭ قازiرگi قارىم-قاتىناسىنىڭ اقيقاتى وسى.

نەگiزi قازاقستان – كسرو-دان شىققان ەلدەردiڭ iشiندە ءوز ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىن ساقتاماعان جالعىز ەل. 2003 جىلى ول تاراتىلىپ، ونىڭ ورنىنا ءوزiنiڭ ەش مۇلكi, ەشقانداي بيلiك تەتiگi جوق “عىلىم اكادەمياسى” دەگەن اتى عانا بار قوعامدىق بiرلەستiك قۇرىلعان.

سوندىقتان وكiنiشكە قاراي، بۇگiنگi كۇنi اڭگiمە قازاقستاندا عىلىمدى دامىتۋ تۋرالى ەمەس، عىلىمدى ساقتاپ قالۋ تۋرالى ءوربۋ كەرەك. قازiر ەلiمiزدiڭ عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى جابىلىپ قالۋ الدىندا تۇر. مىسالى، كەزiندە 75 ادام قىزمەت ەتكەن ادام مەن جانۋار فيزيولوگياسى ينستيتۋتىندا وسى جىلى 6 عىلىمي قىزمەتكەر قالدى. قازiر ۇكiمەتتە الماتىداعى ا.بايتۇرسىنوۆ اتىنداعى تiل بiلiمi ينستيتۋتىن، استاناداعى شاياحمەتوۆ اتىنداعى تiلدەردi دامىتۋ ورتالىعى جانە ى.التىنسارين اتىنداعى ۇلتتىق بiلiم بەرۋ اكادەميا­سىمەن بiرiكتiرۋ ماسەلەسi قاراستىرىلىپ جاتىر. ال بۇل 3 مەكە­مەنiڭ اتقاراتىن قىزمەتi ءارتۇرلi ەكەنi ەسكەرiلە مە، بۇل جاعى بەلگiسiز. ولاردى بiرiكتiرسە، الەم­دە قازاق تiلiن زەرتتەيتiن جالعىز عىلىمي ينستيتۋتتان ايىرىلامىز. مۇنداي تاجiريبە تاۋەلسiز قازاقستان تاجiريبەسiن­دە بار. بعم قاراستى مەملەكەت جانە قۇقىق ينستيتۋتى 2000 جىلدارى قازاق گۋمانيتارلىق زاڭ ۋني­ۆەرسيتەتiنە قوسىلعان، قازiر ول ينستيتۋت جوق.

قازiر عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىنىڭ جاعدايى وتە مۇشكiل. تiل بiلiمi ينستيتۋتى سياقتى بiرنەشە مىڭجىلدىق قازاق تاريحىن، ەتنوگرافياسىن زەرتتەيتiن الەمدە تەك جالعىز عىلىمي مەكەمە – ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتى، قازاق ادەبيەتi مەن ونەرiن زەرتتەيتiن جالعىز عىلىمي مەكەمە – م. اۋەزوۆ اتىنداعى ادە­بيەت جانە ونەر ينستيتۋتى، قازاق فيلوسوفياسىن زەرتتەيتiن – فيلوسوفيا، ساياساتتانۋ جانە دiن­تانۋ ينستيتۋتى بار. بۇل ينستيتۋتتاردىڭ تاعدىرى قازiر قىل ۇستiندە تۇر. بiرنەشە جىل بولدى ولاردى قازۇۋ-گە قوسۋ تۋرالى اڭگiمە ءجۇرiپ جاتىر. جانە دە ءبارi سوعان كەلە جاتقان ءتارiزدi.

عىلىمنىڭ ۋنيۆەرسيتەتتەر جانىندا دامۋى بۇل الەمدiك تاجiريبە دەيدi. اقش پەن ەۋروپا ەلدەرiندە كوپ جاعدايدا جە­كە­مەنشiك قارجى ەسەبiنەن ۋنيۆەرسيتەتتەردە عىلىمي زەرتتەۋلەر جۇرگiزiلەتiندiگi شىندىق. بiراق سونىمەن قاتار بۇل ەلدەردە مەملەكەت مۇددەسiنە جۇمىس iستەيتiن، ۇكiمەت قارجىلاندىراتىن جەكە، كەي جاعدايدا جابىق عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى دا جۇمىس iستەيدi. ال بۇل جاعى بiزدە كوپ ايتىلمايدى.

سونىمەن قاتار قازاقستاندا نازارباەۆ ۋنيۆەرسيتەتi بولماسا، قازiر جوعارعى دەڭگەيدە عى­لىمي زەرتتەۋلەر جۇرگiزەتiن وزگە جوعارى وقۋ ورىندارى بiزدە جوق. سەبەبi عىلىم دەگەن ول جاڭالىق، جاڭا دەرەك، جاڭا پايىم، ول ۇلكەن ەڭبەكتi, iزدەنiستi تالاپ ەتەدi. ال ۋنيۆەرسيتەت ۇستازىنىڭ وقۋ جۇكتەمەسi 800-1000 ساعات قۇرايدى، سونىمەن قاتار ولاردىڭ ساباق بەرۋدەن باسقا كوپتەگەن مiندەتتەرi بار. تەك ءپاننiڭ وقۋ مەتوديكالىق كۋرسىن دايىنداۋدىڭ ءوزi – ادامدى شارشاتاتىن نارسە. ۋنيۆەرسيتەت وقىتۋشىسى ءوز دەمالىس ۋا­قىتىندا عانا iس-ساپارعا شىعىپ، مۇراعاتتاردا جۇمىس iستەۋگە مۇمكiندiك الادى. مۇنداي جاعدايدا ودان قانداي iزدەنiس، قانداي جاڭالىق تالاپ ەتۋگە بولادى؟ قازiرگi جاعدايدا شىندىعىندا iرگەلi عىلىم تەك عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتاردا عانا بار.

شىندىعىندا، ەلiمiزدە عى­لىم­دى دامىتۋدىڭ، عالىمداردى قولداۋدىڭ ناقتى، جۇيەلi ساياساتتىڭ بولماۋى عىلىمنىڭ الەۋ­ە­­تiن السiرەتiپ جiبەردi. كەزiندە “ەتi تiرi”، ورتا جاستاعى جاقسى ماماندار تiرلiك قامىمەن وزگە سالالارعا كەتiپ، عىلىمدا ءالi عالىم بولىپ قالىپتاسپاعان جاس­تار مەن زەينەتكەرلەر قالعان. قازiرگi كۇنi عالىمداردىڭ جاستىق پايىزدىق كورسەتكiشi شامامەن مىنانداي: 25-35 جاستاعىلار – 40 %، 35-45 جاستاعىلار – 15%، 45-55 جاستاعىلار – 20%، 55-65 جاستاعىلار – 15%، 65 جاستان اسقاندار 10%-دى قۇرايدى. جاستاردىڭ پايىزدىق كورسەتكiشi جوعارى بولعانىمەن، بۇلار دەنi ءالi عىلىمعا تولىق كەلە قويماعان ماگيسترانتتار مەن دوكتورانتتار، عالىم بولىپ قالىپتاسپاعان عىلىمي قىزمەتكەرلەر. سوندىقتان وتاندىق عىلىمدى نەگiزiنەن ورتا جاستان اسقان، زەينەتكەرلiك جاسقا جاقىنداعان نەمەسە زەي­نەتتەگi ماماندار جاساپ جاتقانىن مويىنداۋ كەرەك. وكiنiشتiسi, جاستاردى عىلىمعا باۋليتىن ورتا بۋىن جوقتىڭ قاسى. بۇلاي جالعاسا بەرسە، جەكەلەگەن عا­لىمدار بولسا دا، 2-3 جىلدا قازاقستاندا عىلىم تەرەڭ داعدارىسقا ءتۇسۋi بەك مۇمكiن.

2014 جىلدان بەرi 10 عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى قازۇۋ-مەن بiرلەسiپ ماگيسترانتۋرا مەن دوكتورانتۋرادا جاس عالىمداردى دايىنداپ جاتىر. بۇل جاڭا، جاقسى باستاما بولدى، بiراق مەنi ولاردىڭ بiتiرگەننەن كەيiن عىلىمدا قالۋ ماسەلەلەرi الاڭداتادى. قازiر ينستيتۋتتاردا قاراجاتتىڭ جەتiسپەۋiنە بايلانىستى قىسقارتۋلار ءجۇرiپ جاتىر، جاستاردى جۇمىسقا الۋ تۇگiلi قالىپتاسقان مامانداردى ساقتاپ قالۋ قيىن. سوندىقتان وسى جاستاردىڭ عىلىمدا قالۋى ەكiتالاي.

– مەنiڭ بiلۋiمشە، قازiر جوو-عا ارنالعان مەملەكەتتiك ستاندارتتىڭ جوباسى تالقىلانۋدا. ەندi مiندەتتi تۇردە وقىلاتىن پاندەر قاتارىنا قازاقستان تاريحىنىڭ ورنىنا قازاقستاننىڭ قازiرگi زامان تاريحى وقىلادى. بۇل دا – بiزدi تولعاندىرىپ وتىرعان ماسەلە. سوندا سانالى تۇردە بiرنەشە مىڭجىلدىق تاريحىمىزدان باس تارتقانىمىز با؟ تۇسiنiك­سiز. تاريحتىڭ كۇشتi يدەولوگيالىق قۇرال ەكەنiن كەي كەزدە بيلiك تۇسiنبەيتiن ءتارiزدi.

–             ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ جاعدايىنا كەلسەك، بيىل بiزدiڭ عىلىمي زەرتتەۋلەرiمiزگە 47 ملن تەڭگە بولiنەدi دەگەن اقپارات بار. بiراق بۇگiن 14 ءسا­ۋiر، ال بiز ءالi جىلدىڭ باسىنان بەرi مەملەكەتتەن بiر تيىن دا العان جوقپىز. سوندىقتان بىل­تىر­عى تاجiريبەنi ەسكەرە (2015 جىلى زەرتتەۋلەرگە قارجىنى “عىلىم قورى” تەك شiلدەنiڭ سوڭىندا بەرگەن) جىلدىڭ باسىندا عىلىمي قىزمەتكەرلەردi ولاردىڭ كەلiسiمiمەن اقىسىز دەمالىسقا جiبەرۋگە ءماجبۇر بولدىق.

نەگiزi عالىمداردىڭ جىلدىڭ باسىندا 3-4 اي جالاقىسىز وتىرۋى بiرنەشە جىل بويى قايتالانىپ وتىرعان جامان تاجiريبە. وكiنiشكە قاراي، ەشبiر مينيستر بۇل ماسەلەنi شەشە المادى.

قازiر ينستيتۋتقا تاعى دا 30 ملن قارجى بولiنەدi دەگەن ءۇمiت بار. الايدا بۇل قارجى 49 عىلىمي قىزمەتكەرi بار مەكەمەگە نە بولادى؟ بۇل قارجىدان 8% “عىلىم قورى” جانە 12% قوسىمشا قۇن سالىعى ۇستالىنادى. مۇ­نىمەن قوسا الەۋمەتتiك اۋدارىمدار بار، سوندا عىلىمي قىزمەتكەرلەرگە نە قالادى؟ نەگiزi ينس­تيتۋتقا قىزمەتكەرلەر الاڭداماي جۇمىس iستەۋ ءۇشiن جىلىنا كەمiندە 150-160 ملن تەڭگە قار­جى قاجەت. سوندىقتان بiزگە ەندi قىزمەتكەرلەردiڭ سانىن قىسقارتۋ نەمەسە ولاردىڭ جالاقى ءمول­شەرلەمەسiن وزگەرتۋ كەرەك بولىپ تۇر.

بۇل جەردە تۇسiنiكسiز جاعداي ورىن الىپ وتىر. ينستيتۋت مينيس­ترلiكتiڭ عىلىمي-زەرتتەۋلەرگە جاريالايتىن بايقاۋلارىنا قاتىسىپ، بiرنەشە جوبا ۇتىپ العان. ءار جوبانى جۇزەگە اسىرۋعا جىلىنا 12-15 ملن قارجى كەرەكتiگi كورسەتiلگەن. قارجى مولشەرi ەسەپ­تەلگەن، نەگiزدەلگەن. ونىڭ iشiندە 7-8 ادامنىڭ جالاقىسى، iس-ساپارلار، مۇراعات ماتەريالدارىن (سيرەك تاريحي قۇجاتتىڭ كوشiرمەسiنiڭ 1 بەتi 100 تەڭگەدەن 50 اقش دوللارى شاماسىندا) جانە باسقا قاجەتتi زاتتاردى ساتىپ الۋ جوسپارلانعان. الايدا قارجى بولiنەر كەزدە بەلگiسiز سەبەپپەن وعان بار-جوعى 3-5 ملن تەڭگە بولiنەدi. بۇل جوبانى جۇزەگە اسىرۋعا جەتپەيدi دەسەك، قارجىلاندىراتىن مەكەمەلەر “وندا جوبادان باس تارتىڭدار، قارجىنى بiز باسقالارعا بەرە­مiز” دەيدi. شىندىعىندا، ولاردىڭ ار جاعىندا جوبانى وسى قارجىعا جاسايتىن بiر توپ دا­يىن تۇرادى. ارينە، ەندi بۇل جوبادا iس-ساپارلار، مۇراعات ماتەريالدارىن ساتىپ الۋ بولمايدى، تەك بiرنەشە كiتاپتىڭ نەگiزiندە ەش عىلىمي ماڭىزى، جاڭالىعى جوق “زەرتتەۋ” ءماتiنi دايىندالادى. سوندىقتان ينستيتۋتتى ساقتاۋ ماقساتىندا جوبانى جاساۋعا كiرiسەمiز، ورىنداۋشىلار سانىن قىسقارتىپ، جوبانى جاسايتىن نەگiزگi 3-4 ادام عانا قالدىرامىز، قارجى جەتسە قىسقا مەرزiمگە 1-2 iس-ساپار ۇيىمداستىرامىز، جەتپەسە ول دا جوق. سونىمەن جوبا ورىندالسا دا، ول تولىققاندى زەرتتەۋ بولمايدى.

سونداي-اق عىلىمنىڭ دامۋىنا كەدەرگi كەلتiرەتiن ماسەلەلەر كوپ. سونىڭ بiرi – عىلىمدى باسقارۋشى ورگانداردىڭ عىلىمعا قاتىسى جوق مiندەتتەر قويۋى. بۇگiنگi كۇنi مينيسترلiك عىلىمي قىزمەتكەرلەردەن شەتەلدەردەن يمپاكت فاكتورى بار ماقالالار شىعارۋدى تالاپ ەتiپ جاتىر. وسى ارقىلى عىلىمي مەكەمەلەردiڭ عىلىمي دەڭگەيiن باعالايمىز دەيدi. جانە دە شەتەلدە يمپاكت فاكتورى بار جۋرنالداردا ماقالا شىعارماساڭ، دوكتورلىق (PhD) ديسسەرتاتسيا قورعاي المايسىڭ، وسىنداي 2-3 ماقالا شىعارماساڭ، دوتسەنت، پروفەسسور اتاعىن دا الا المايسىڭ. ال مۇنداي يمپاكت فاكتورى بار ماقالا شىعارۋدىڭ قۇنى 1 مىڭ اقش دوللارى شاماسىندا ەكەنi جانە ول وتە ۇزاق ۋاقىت الاتىنى ەس­كەرiل­مەيدi. يمپاكت فاكتورى بار ماقالالاردى اقىسىز شىعاراتىن كەيبiر جۋرنالدار بار، بiراق وندا ماقالانى شىعارۋ 4-5 جىل ۋاقىت الۋى مۇمكiن. سوندىقتان قازiر بiرنەشە عالىم بiرiگiپ، يمپاكت فاكتورى بار شەتەلدiك جۋرنالدارعا ماقالا بەرەدi. بۇل جۋرنالداردىڭ ءوز تالاپتارى بار، ماقالا بiرنەشە ساتىدان تۇراتىن iرiكتەۋدەن ءوتۋi, وعان پiكiرلەر جازىلۋى كەرەك. وسىلاي بiر جىل شىعارۋعا دايىنداۋمەن ءوتۋi مۇمكiن، بiراق بارلىق ساتىدان وتكەننەن كەيiن دە ماقالا جاريالانادى دەپ سەنiممەن ايتۋعا بولمايدى. مىسالى، “سiزدiڭ تاقىرىپ جۋرنالدى قىزىقتىرمايدى” دەگەن جاۋاپ قايتارا سالۋى دا عاجاپ ەمەس. نەگiزi شەت­ەلدiڭ جۋرنالدارىن قازاق تاريحى، قازاق تiلi ماسەلەلەرi اسا قىزىقتىرمايدى. شىندىعىندا بۇل ماسەلەلەر – تەك قازاققا عانا كەرەك ماسەلەلەر.

سونىمەن قاتار شەتەلدەردە يمپاكت فاكتورى بار ماقالالاردى اقىلى تۇردە شىعاراتىن جۋرنالدار بار. اقشاسىن تولەسەڭ، عىلىمي ساپاسى قانداي بولسا دا ماقالاڭدى شىعارا بەرەدi, بiراق ەرتەڭ سول جۋرنالدىڭ يمپاكت فاكتورىن الىپ تاستاسا، وندا تولەگەن اقشاڭ دالاعا كە­تەدi. ءسويتiپ، بiر جاعى ءوز عالىمدارىمىزدى قاجەتسiز ابiگەرگە تۇسiرەمiز، ەكiنشi جاعى شەتەلگە اقشانى بەكەر اقشا شاشىپ جاتىرمىز.

قازiرگi كۇنi قولدانىستاعى ەرەجەگە ساي كونكۋرسقا ۇسىنىلعان جوبالارعا وتاندىق عالىمدارمەن قوسا شەتەلدiك عالىمدار ساراپتاما جاسايدى. بiراق قازاق تاريحى، ادەبيەتi, تiلiنiڭ ماسە­لەلەرi بويىنشا شەتەلدەردە ءوزiمiزدiڭ مامانداردان ارتىق ماماندار جوق، سوندا كiمدەردi بiز ساراپشى رەتiندە شاقىرىپ وتىرمىز، كiمدەرگە ساراپتاما ءۇشiن اقشا تولەيمiز؟ جانە دە تولەنەتiن از اقشا ەمەس قوي. وتاندىق عالىمدار ءار جوباعا جاساعان ساراپتاما ءۇشiن 10-15 مىڭ تەڭگە السا، شەتەلدiك عالىمدار 2-3 بەت ساراپتاما جازىپ، 200-300 اقش دوللارىن سۇرايدى! وتكەندە بiر جينالىستا اكادەميك ەدiل ەرعوجين بۇل ءما­سەلەنiڭ باسقا جاعىنا دا نازار اۋداردى. ونىڭ ايتۋىنشا، بiزدiڭ عالىمدار ۇسىنعان جوبالاردى كەيبiر شەتەلدiك ساراپشىلار ماڭىزى جوق دەپ تومەن باعا بەرiپ، جوبانىڭ اۆتورىنىڭ يدەيا­سىن (عىلىمدا ەڭ باستىسى – يدەيا عوي) الىپ، ءوز ەلدەرiندە زەرتتەي باستاعان مىسالدار كەزدەسكەن.

سونىمەن قاتار قازiر عىلىمي-زەرتتەۋ مەكەمەلەردە قۇجات اينالىمى ءوسiپ كەتتi. كۇنiنە بiز 3-4 حاتقا جاۋاپ جازۋىمىز قاجەت. ولاردىڭ دا ءوز قيىنشىلىقتارى جەتكiلiكتi. بiزدiڭ بiراز ۋاقىتىمىز زەرتتەۋلەرمەن ەمەس، وسىنداي بەرەكەسiز جۇمىستارمەن كەتەدi.

مۇنىڭ سىرتىندا ينستيتۋتتار ۇكiمەتتiك ورگانداردىڭ تاپسىرمالارىمەن، ايتۋلى مەرەكە كۇن­دەرمەن (ەلباسىنىڭ جولداۋى، جەڭiس كۇنi, كونستيتۋتسيا كۇنi, تاۋەلسiزدiك كۇنi, تۇڭعىش پرەزيدەنت كۇنi جانە ت.ب.) بايلانىستى iس-شارالار (كونفەرەنتسيالار، ءدوڭ­گەلەك ۇستەلدەر، ماقالالار، باياندامالار) وتكiزەدi. ولاردا ۋاقىت پەن قارجىلىق شىعىنداردى تالاپ ەتەدi. ال بۇل ماسە­لەردi عىلىم باسشىلارى جەتە تۇسiنبەيدi.

– بىلتىر ەلiمiزدە قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعى اتالىپ ءوتiلدi. وعان بiرتالاي قارجى بولiنگەنi بەلگiلi. سiزدiڭ ينستيتۋت­قا سودان قارجى تيدi مە؟

– جوق، ينستيتۋتقا ەشقانداي قارجى بولiنبەدi. بiز مينيستر­لiككە قازاق حاندىعى تاريحىنا ارنالعان ارنايى عىلىمي جوبا جۇرگiزۋدi ۇسىنعانبىز، الايدا ۇسىنىسىمىز بەلگiسiز سەبەپتەرمەن قولداۋ تاپپادى. الايدا اتاۋلى مەرەكەنi اتاپ وتۋگە بiزدiڭ عالىمدار جاقسى اتسالىس­تى. قازاق حاندىعىنا ارنالعان 60-قا جۋىق عىلىمي جانە عىلىمي-تانىمدىق ماقالالار شىعاردىق، كونفەرەنتسيالاردا باياندامالار جاسالىپ، باق-تا سۇحبات بەرiلدi, 5 عىلىمي كونفەرەنتسيا وتكiزدiك، 1 مونوگرافيامىز جارىق كوردi.

– كەلەڭسiزدiكتiڭ سەبەپتەرi كوپ. ونىڭ بiرi بۇگiنگi كۇنi عىلىمدى عىلىمنان الىس ادامدار باس­قاراتىنىندا. مەنiڭ ويىمشا، عىلىم كوميتەتiن قازiرگiدەي شارۋاشىلىق، ساۋدا سالاسىنىڭ مامانى ەمەس، كەمiندە 2-3 جىل عىلىمي مەكەمەدە قىزمەت ەتكەن، عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىنىڭ تiرلiگiن، پروبلەمالارىن iشi­نەن بiلەتiن تاجiريبەلi ادام باس­قارۋى كەرەك. كوميتەت باسشىلىعى قازiر كوپ جاعدايدا ولارعا باعىنىشتى مەكەمەلەردiڭ فۋنكتسياسى ولاردىڭ تاپسىرمالارىن ورىنداۋ عانا دەپ تۇسiنەدi. سوندىقتان بۇگiنگi كۇنi بiزدiڭ كوميتەتپەن قارىم-قاتىناسىمىز تەك ولاردىڭ بiزگە تاپسىرما بەرۋi, بiزدiڭ ولاردى ورىنداۋمەن شەك­تەلەدi. بiزدiڭ قاجەتتiلiگiمiزدi بiلiپ، ونى شەشۋگە تىرىسىپ جاتقان كوميتەتتە ادام جوق. سونىمەن قاتار عىلىم كوميتەتiندە جاڭادان كەلگەن جاستار كوپ، قاراپايىم نارسەلەردi ءتۇسiن­بەيدi. مىسالى، جاقىندا بiر حاتتا عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى دەگەندi قىسقارتىپ “عزي” دەپ، جەتەكشi عىلىمي قىزمەتكەردi قىسقارتىپ “جعق” دەپ جازساق، كوميتەت قىزمەتكەرi تەلەفون سوعىپ، “بۇلار نە؟” – دەپ سۇرايدى!

سوندىقتان عىلىمدى دامىتۋ ءۇشiن عىلىمدى باسقاراتىن مەكەمەلەردە عىلىمدى تۇسiنەتiن ادامدار قىزمەت اتقارۋى كەرەك دەپ سانايمىز.

–             ەلiمiزدە عىلىمدى ساقتاپ قالۋ ءۇشiن قازiر كەلەسi باستى بiرنەشە شارالار جۇزەگە اسىرىلۋى قاجەت:

1.            عىلىمي مەكەمەدە قىزمەت ەتكەن، تاجiريبەلi ادامدار باسقاراتىن جەكە عىلىم مينيستر­لiگiن، بولماسا قوعامدىق-گۋمانيتارلىق عىلىمدار اكادەمياسىن قۇرۋ;

2.            قوعامدىق-گۋمانيتارلىق عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىنا ۇلتتىق مارتەبەسiن بەرۋ;

3.            عىلىمعا بولiنگەن قارجىنى شاشىراتپاي، عىلىمي-زەرتتەۋ مەكەمەلەرiن ارنايى قارجىلاندىرۋ جۇيەسiن ەنگiزۋ;

4.            عالىمداردى ماتەريالدىق جانە مورالدىق ىنتالاندىرۋ جۇيەسiن ەنگiزۋ;

5.            عالىمنىڭ مارتەبەسiن كو­تەرۋ كەرەك.

وسى شارالاردى مۇمكiن­دi­گiنشە تەز جۇزەگە اسىرساق، وتاندىق عىلىمدى ساقتاپ، ودان ءارi قاراي دامىتا الامىز.

اڭگiمەڭiزگە راقمەت!