– Şındığın aytsaq, qazir Qazaqstanda ğılım öte qiın jağdayda. Älemdik täjiribege säykes, ğılımnıñ twraqtı damuı üşin oğan bölinetin qarjı memle­kettiñ jalpı işki öniminiñ (JIÖ) keminde 1,5 payızın qwrauı kerek. Damığan elderde ğılımğa jalpı işki önimniñ 2-3 payızı, key memleketterde odan da ülken qarjı jwmsaladı. Mısalı, Qıtay men Şveciyada memleket ğılımğa JIÖ 3-4 payız qarjısın jwmsaydı. 2013 jılğı mälimet­ter­ge säykes, Finlyandiyada bwl körsetkiş – 3,5 payız, Japoniyada – 3,04 payız, Şveycariyada — 2,73 payız, al körşi Reseyde – 1,7 payızdı qwrağan.

Al Qazaqstanda 2015 jılı ğılımğa 43,6 mlrd teñge jwmsalğan, bwl jalpı işki önimniñ 0,15 payızı edi. 2016 jılı jağday müldem qiındadı. Akademik Zulhair Mansurovtıñ keltirgen mäli­metinşe, Respublikalıq byud­jettik komissiya osı jılğa ğı­lım­ğa 21,226 mlrd teñge qarjı bölip otır, bwl jalpı işki önimniñ 0,076 payızın qwraydı. Sonımen qatar bwl bölingen qarjı da ğalımdarğa tolıq jetpeytinin eskeru kerek. 2015 jılı kelti­ril­gen Esep komiteti­niñ mälime­tin­şe, soñğı uaqıtta ğılımğa bölingen aqşanıñ 51 mlrd teñ­gesi talan-tarajğa tüs­ken. Bwl ğılımğa jetpey, zañsız joğal­ğan qarjı bolsa, mwnımen qosa zañğa säykes wstalatın aqşa bar. Mısalı, ğılımğa bölingen aqşanıñ birtalay böligi qazirgi küni “Ğılım qorı” AQ arqılı ötedi. Al bwl qor är jobadan deldal retinde tağı 8 payızın wstap qaladı. Sonımen qatar osı bölingen qarjıdan 12 payızı qosımşa qwn salığı retinde wstaladı. Mwnıñ sırtında bas­qa äleumettik audarımdar bar.

Negizi bwl “Ğılım qorınıñ” qanşalıqtı qajet ekeni tüsinik­siz. Mısalı, granttıq jobalardı qarjılandıru Ğılım komi­te­ti arqılı ötedi, sondıqtan olardan eşqanday deldaldıq payızdar wstalmaydı. Nege bas­qa memlekettik tapsırıstardı da tikeley Ğılım komiteti qarjılandırmaydı?

Kezinde memleket tarapınan ğılımdı qoldau şaraları jaqsı jasalğanı belgili. Mısalı, 1970-80 jıldarı Keñester Odağında oğan JIÖ-niñ 3 payızı jwmsalatın. Sonıñ arqasında 1946 jılı qwrılğan Qazaqstan Ğılım akademiyasınıñ ğılımi äleueti joğarı mamandarı, mıqtı materialdıq bazası bolğan. Mısalı, onıñ 600 avtomaşinağa juıq öz avtoparki, birneşe korpustan twratın “Zerde” degen sanatoriyi bar edi. Sanatoriyde ğalımdar demalıp, tınıştıqta ğılımi eñbekter jazatın. Sol “Zerde” de, avtopark ta bayağıda satılıp ketken.

Keñestik zamanda ğılımi mekemelerge öz qızmetker­lerine beru üşin memleketten arnayı päterler bölinetin. Mısalı, toqıraudağı 1983 jılı bizdiñ Tarih jäne etnologiya institutınan 15 qızmetker päter alğan. Al 1991 jıldan beri institutqa birde-bir päter berilmedi.

Bwrındarı Ğılım akademiyasınıñ öz jataqhanaları bolğan, sondıqtan özge qaladan kelgen darındı jastardı jwmısqa alıp, onı twratın jermen qamtamasız etuge mümkindik jasaldı. Al qazir ğılımi-zertteu me­kemeleri osı jataqhanalar baya­ğıda satılıp ketkendikten, onday mümkindikterden ayırılğan.

Jalaqı mäselesine kelsek, Keñestik kezeñde ğalımdardıñ jalaqısı eldegi orta jalaqıdan (120-150 som) 2 ese ülken (300 somnan joğarı) bolğan. Q.Sätbaevtıñ esteliginşe, sonau soğıs jıldarınıñ özinde elimizdegi ğılımnıñ bolaşağın oylağan Qazaqstannıñ sol kez­degi basşısı J.Şayahmetov qar­jı tauıp, aspiranttar men doktoranttardıñ stipendiyasın ha­lıq komissarınıñ (ministr) orınbasarınıñ jalaqısımen teñestirgen.

Al qazirgi küngi ğılımi mekemede istegennen JOO-da istegen qarjı jağınan paydalı. Ğılımi-zertteu instituttarında je­tek­şi mamandar, ğılım doktorları eñbek ötimine baylanıstı 80-100 mıñ teñge, kişi ğılımi qızmetkerler 45-50 mıñ teñge jalaqı aladı. Bwlardan zañda körsetilgen mindetti audarılımdar tağı da wstalınıp qaladı. Sondıqtan ötkende akademik O.Säbdenovtiñ ğılım doktorınıñ jalaqısı bir kompaniyanıñ esigindegi qarapayım küzetşiniñ jalaqısınan az degeni şındıq.

Bwl ötken Keñester Odağın sağınu emes. Täuelsizdiktiñ qa­diri biik qoy, biraq memleket pen ğılımnıñ qazirgi qarım-qatınasınıñ aqiqatı osı.

Negizi Qazaqstan – KSRO-dan şıqqan elderdiñ işinde öz Wlttıq Ğılım akademiyasın saqtamağan jalğız el. 2003 jılı ol taratılıp, onıñ ornına öziniñ eş mülki, eşqanday bilik tetigi joq “Ğılım akademiyası” degen atı ğana bar qoğamdıq birlestik qwrılğan.

Sondıqtan ökinişke qaray, bügingi küni äñgime Qazaqstanda ğılımdı damıtu turalı emes, ğılımdı saqtap qalu turalı örbu kerek. Qazir elimizdiñ ğılımi-zertteu instituttarı jabılıp qalu aldında twr. Mısalı, kezinde 75 adam qızmet etken Adam men januar fiziologiyası institutında osı jılı 6 ğılımi qızmetker qaldı. Qazir ükimette Almatıdağı A.Baytwrsınov atındağı Til bilimi institutın, Astanadağı Şayahmetov atındağı Tilderdi damıtu ortalığı jäne I.Altınsarin atındağı Wlttıq bilim beru akademiya­sımen biriktiru mäselesi qarastırılıp jatır. Al bwl 3 meke­meniñ atqaratın qızmeti ärtürli ekeni eskerile me, bwl jağı belgisiz. Olardı biriktirse, älem­de qazaq tilin zertteytin jalğız ğılımi instituttan ayırılamız. Mwnday täjiribe Täuelsiz Qazaqstan täjiribesin­de bar. BĞM qarastı Memleket jäne qwqıq institutı 2000 jıldarı Qazaq gumanitarlıq zañ uni­versitetine qosılğan, qazir ol institut joq.

Qazir ğılımi-zertteu instituttarınıñ jağdayı öte müşkil. Til bilimi institutı siyaqtı birneşe mıñjıldıq qazaq tarihın, etnografiyasın zertteytin älemde tek jalğız ğılımi mekeme – Ş.Uälihanov atındağı Tarih jäne etnologiya institutı, qazaq ädebieti men önerin zertteytin jalğız ğılımi mekeme – M. Äuezov atındağı Äde­biet jäne öner institutı, qazaq filosofiyasın zertteytin – Filosofiya, sayasattanu jäne din­tanu institutı bar. Bwl instituttardıñ tağdırı qazir qıl üstinde twr. Birneşe jıl boldı olardı QazWU-ge qosu turalı äñgime jürip jatır. Jäne de bäri soğan kele jatqan tärizdi.

Ğılımnıñ universitetter janında damuı bwl älemdik täjiribe deydi. AQŞ pen Europa elderinde köp jağdayda je­ke­menşik qarjı esebinen universitetterde ğılımi zertteuler jürgiziletindigi şındıq. Biraq sonımen qatar bwl elderde memleket müddesine jwmıs isteytin, ükimet qarjılandıratın jeke, key jağdayda jabıq ğılımi-zertteu instituttarı da jwmıs isteydi. Al bwl jağı bizde köp aytılmaydı.

Sonımen qatar Qazaqstanda Nazarbaev universiteti bolmasa, qazir joğarğı deñgeyde ğı­lımi zertteuler jürgizetin özge joğarı oqu orındarı bizde joq. Sebebi ğılım degen ol jañalıq, jaña derek, jaña payım, ol ülken eñbekti, izdenisti talap etedi. Al universitet wstazınıñ oqu jüktemesi 800-1000 sağat qwraydı, sonımen qatar olardıñ sabaq beruden basqa köptegen mindetteri bar. Tek pänniñ oqu metodikalıq kursın dayındaudıñ özi – adamdı şarşatatın närse. Universitet oqıtuşısı öz demalıs ua­qıtında ğana is-saparğa şığıp, mwrağattarda jwmıs isteuge mümkindik aladı. Mwnday jağdayda odan qanday izdenis, qanday jañalıq talap etuge boladı? Qazirgi jağdayda şındığında irgeli ğılım tek ğılımi-zertteu instituttarda ğana bar.

Şındığında, elimizde ğı­lım­dı damıtudıñ, ğalımdardı qoldaudıñ naqtı, jüyeli sayasattıñ bolmauı ğılımnıñ äleu­e­­tin älsiretip jiberdi. Kezinde “eti tiri”, orta jastağı jaqsı mamandar tirlik qamımen özge salalarğa ketip, ğılımda äli ğalım bolıp qalıptaspağan jas­tar men zeynetkerler qalğan. Qazirgi küni ğalımdardıñ jastıq payızdıq körsetkişi şamamen mınanday: 25-35 jastağılar – 40 %, 35-45 jastağılar – 15%, 45-55 jastağılar – 20%, 55-65 jastağılar – 15%, 65 jastan asqandar 10%-dı qwraydı. Jastardıñ payızdıq körsetkişi joğarı bolğanımen, bwlar deni äli ğılımğa tolıq kele qoymağan magistranttar men doktoranttar, ğalım bolıp qalıptaspağan ğılımi qızmetkerler. Sondıqtan otandıq ğılımdı negizinen orta jastan asqan, zeynetkerlik jasqa jaqındağan nemese zey­nettegi mamandar jasap jatqanın moyındau kerek. Ökiniştisi, jastardı ğılımğa baulitın orta buın joqtıñ qası. Bwlay jalğasa berse, jekelegen ğa­lımdar bolsa da, 2-3 jılda Qazaqstanda ğılım tereñ dağdarısqa tüsui bek mümkin.

2014 jıldan beri 10 ğılımi-zertteu institutı QazWU-men birlesip magistrantura men doktoranturada jas ğalımdardı dayındap jatır. Bwl jaña, jaqsı bastama boldı, biraq meni olardıñ bitirgennen keyin ğılımda qalu mäseleleri alañdatadı. Qazir instituttarda qarajattıñ jetispeuine baylanıstı qısqartular jürip jatır, jastardı jwmısqa alu tügili qalıptasqan mamandardı saqtap qalu qiın. Sondıqtan osı jastardıñ ğılımda qaluı ekitalay.

– Meniñ biluimşe, qazir JOO-ğa arnalğan Memlekettik standarttıñ jobası talqılanuda. Endi mindetti türde oqılatın pänder qatarına Qazaqstan tarihınıñ ornına Qazaqstannıñ qazirgi zaman tarihı oqıladı. Bwl da – bizdi tolğandırıp otırğan mäsele. Sonda sanalı türde birneşe mıñjıldıq tarihımızdan bas tartqanımız ba? Tüsinik­siz. Tarihtıñ küşti ideologiyalıq qwral ekenin key kezde bilik tüsinbeytin tärizdi.

–             Ş.Uälihanov atındağı Tarih jäne etnologiya institutınıñ jağdayına kelsek, biıl bizdiñ ğılımi zertteulerimizge 47 mln teñge bölinedi degen aqparat bar. Biraq bügin 14 sä­uir, al biz äli jıldıñ basınan beri memleketten bir tiın da alğan joqpız. Sondıqtan bıl­tır­ğı täjiribeni eskere (2015 jılı zertteulerge qarjını “Ğılım qorı” tek şildeniñ soñında bergen) jıldıñ basında ğılımi qızmetkerlerdi olardıñ kelisimimen aqısız demalısqa jiberuge mäjbür boldıq.

Negizi ğalımdardıñ jıldıñ basında 3-4 ay jalaqısız otıruı birneşe jıl boyı qaytalanıp otırğan jaman täjiribe. Ökinişke qaray, eşbir ministr bwl mäseleni şeşe almadı.

Qazir institutqa tağı da 30 mln qarjı bölinedi degen ümit bar. Alayda bwl qarjı 49 ğılımi qızmetkeri bar mekemege ne boladı? Bwl qarjıdan 8% “Ğılım qorı” jäne 12% qosımşa qwn salığı wstalınadı. Mw­nımen qosa äleumettik audarımdar bar, sonda ğılımi qızmetkerlerge ne qaladı? Negizi Ins­titutqa qızmetkerler alañdamay jwmıs isteu üşin jılına keminde 150-160 mln teñge qar­jı qajet. Sondıqtan bizge endi qızmetkerlerdiñ sanın qısqartu nemese olardıñ jalaqı möl­şerlemesin özgertu kerek bolıp twr.

Bwl jerde tüsiniksiz jağday orın alıp otır. Institut minis­trliktiñ ğılımi-zertteulerge jariyalaytın bayqaularına qatısıp, birneşe joba wtıp alğan. Är jobanı jüzege asıruğa jılına 12-15 mln qarjı kerektigi körsetilgen. Qarjı mölşeri esep­telgen, negizdelgen. Onıñ işinde 7-8 adamnıñ jalaqısı, is-saparlar, mwrağat materialdarın (sirek tarihi qwjattıñ köşirmesiniñ 1 beti 100 teñgeden 50 AQŞ dolları şamasında) jäne basqa qajetti zattardı satıp alu josparlanğan. Alayda qarjı böliner kezde belgisiz sebeppen oğan bar-joğı 3-5 mln teñge bölinedi. Bwl jobanı jüzege asıruğa jetpeydi desek, qarjılandıratın mekemeler “onda jobadan bas tartıñdar, qarjını biz basqalarğa bere­miz” deydi. Şındığında, olardıñ ar jağında jobanı osı qarjığa jasaytın bir top da­yın twradı. Ärine, endi bwl jobada is-saparlar, mwrağat materialdarın satıp alu bolmaydı, tek birneşe kitaptıñ negizinde eş ğılımi mañızı, jañalığı joq “zertteu” mätini dayındaladı. Sondıqtan instituttı saqtau maqsatında jobanı jasauğa kirisemiz, orındauşılar sanın qısqartıp, jobanı jasaytın negizgi 3-4 adam ğana qaldıramız, qarjı jetse qısqa merzimge 1-2 is-sapar wyımdastıramız, jetpese ol da joq. Sonımen joba orındalsa da, ol tolıqqandı zertteu bolmaydı.

Sonday-aq ğılımnıñ damuına kedergi keltiretin mäseleler köp. Sonıñ biri – ğılımdı basqaruşı organdardıñ ğılımğa qatısı joq mindetter qoyuı. Bügingi küni Ministrlik ğılımi qızmetkerlerden şetelderden impakt faktorı bar maqalalar şığarudı talap etip jatır. Osı arqılı ğılımi mekemelerdiñ ğılımi deñgeyin bağalaymız deydi. Jäne de şetelde impakt faktorı bar jurnaldarda maqala şığarmasañ, doktorlıq (PhD) dissertaciya qorğay almaysıñ, osınday 2-3 maqala şığarmasañ, docent, professor atağın da ala almaysıñ. Al mwnday impakt faktorı bar maqala şığarudıñ qwnı 1 mıñ AQŞ dolları şamasında ekeni jäne ol öte wzaq uaqıt alatını es­keril­meydi. Impakt faktorı bar maqalalardı aqısız şığaratın keybir jurnaldar bar, biraq onda maqalanı şığaru 4-5 jıl uaqıt aluı mümkin. Sondıqtan qazir birneşe ğalım birigip, impakt faktorı bar şeteldik jurnaldarğa maqala beredi. Bwl jurnaldardıñ öz talaptarı bar, maqala birneşe satıdan twratın irikteuden ötui, oğan pikirler jazıluı kerek. Osılay bir jıl şığaruğa dayındaumen ötui mümkin, biraq barlıq satıdan ötkennen keyin de maqala jariyalanadı dep senimmen aytuğa bolmaydı. Mısalı, “Sizdiñ taqırıp jurnaldı qızıqtırmaydı” degen jauap qaytara saluı da ğajap emes. Negizi şet­eldiñ jurnaldarın qazaq tarihı, qazaq tili mäseleleri asa qızıqtırmaydı. Şındığında bwl mäseleler – tek qazaqqa ğana kerek mäseleler.

Sonımen qatar şetelderde impakt faktorı bar maqalalardı aqılı türde şığaratın jurnaldar bar. Aqşasın töleseñ, ğılımi sapası qanday bolsa da maqalañdı şığara beredi, biraq erteñ sol jurnaldıñ impakt faktorın alıp tastasa, onda tölegen aqşañ dalağa ke­tedi. Söytip, bir jağı öz ğalımdarımızdı qajetsiz äbigerge tüsiremiz, ekinşi jağı şetelge aqşanı beker aqşa şaşıp jatırmız.

Qazirgi küni qoldanıstağı erejege say konkursqa wsınılğan jobalarğa otandıq ğalımdarmen qosa şeteldik ğalımdar saraptama jasaydı. Biraq qazaq tarihı, ädebieti, tiliniñ mäse­leleri boyınşa şetelderde özimizdiñ mamandardan artıq mamandar joq, sonda kimderdi biz sarapşı retinde şaqırıp otırmız, kimderge saraptama üşin aqşa töleymiz? Jäne de tölenetin az aqşa emes qoy. Otandıq ğalımdar är jobağa jasağan saraptama üşin 10-15 mıñ teñge alsa, şeteldik ğalımdar 2-3 bet saraptama jazıp, 200-300 AQŞ dolların swraydı! Ötkende bir jinalısta akademik Edil Erğojin bwl mä­seleniñ basqa jağına da nazar audardı. Onıñ aytuınşa, bizdiñ ğalımdar wsınğan jobalardı keybir şeteldik sarapşılar mañızı joq dep tömen bağa berip, jobanıñ avtorınıñ ideya­sın (ğılımda eñ bastısı – ideya ğoy) alıp, öz elderinde zerttey bastağan mısaldar kezdesken.

Sonımen qatar qazir ğılımi-zertteu mekemelerde qwjat aynalımı ösip ketti. Künine biz 3-4 hatqa jauap jazuımız qajet. Olardıñ da öz qiınşılıqtarı jetkilikti. Bizdiñ biraz uaqıtımız zertteulermen emes, osınday berekesiz jwmıstarmen ketedi.

Mwnıñ sırtında instituttar ükimettik organdardıñ tapsırmalarımen, aytulı mereke kün­dermen (elbasınıñ joldauı, Jeñis küni, Konstituciya küni, Täuelsizdik küni, twñğış prezident küni jäne t.b.) baylanıstı is-şaralar (konferenciyalar, döñ­gelek üstelder, maqalalar, bayandamalar) ötkizedi. Olarda uaqıt pen qarjılıq şığındardı talap etedi. Al bwl mäse­lerdi Ğılım basşıları jete tüsinbeydi.

– Bıltır elimizde Qazaq handığınıñ 550 jıldığı atalıp ötildi. Oğan birtalay qarjı bölingeni belgili. Sizdiñ institut­qa sodan qarjı tidi me?

– Joq, institutqa eşqanday qarjı bölinbedi. Biz ministr­likke Qazaq handığı tarihına arnalğan arnayı ğılımi joba jürgizudi wsınğanbız, alayda wsınısımız belgisiz sebeptermen qoldau tappadı. Alayda ataulı merekeni atap ötuge bizdiñ ğalımdar jaqsı atsalıs­tı. Qazaq handığına arnalğan 60-qa juıq ğılımi jäne ğılımi-tanımdıq maqalalar şığardıq, konferenciyalarda bayandamalar jasalıp, BAQ-ta swhbat berildi, 5 ğılımi konferenciya ötkizdik, 1 monografiyamız jarıq kördi.

– Keleñsizdiktiñ sebepteri köp. Onıñ biri bügingi küni ğılımdı ğılımnan alıs adamdar bas­qaratınında. Meniñ oyımşa, Ğılım komitetin qazirgidey şaruaşılıq, sauda salasınıñ mamanı emes, keminde 2-3 jıl ğılımi mekemede qızmet etken, ğılımi-zertteu instituttarınıñ tirligin, problemaların işi­nen biletin täjiribeli adam bas­qaruı kerek. Komitet basşılığı qazir köp jağdayda olarğa bağınıştı mekemelerdiñ funkciyası olardıñ tapsırmaların orındau ğana dep tüsinedi. Sondıqtan bügingi küni bizdiñ Komitetpen qarım-qatınasımız tek olardıñ bizge tapsırma berui, bizdiñ olardı orındaumen şek­teledi. Bizdiñ qajettiligimizdi bilip, onı şeşuge tırısıp jatqan Komitette adam joq. Sonımen qatar Ğılım komitetinde jañadan kelgen jastar köp, qarapayım närselerdi tüsin­beydi. Mısalı, jaqında bir hatta ğılımi-zertteu institutı degendi qısqartıp “ĞZI” dep, jetekşi ğılımi qızmetkerdi qısqartıp “JĞQ” dep jazsaq, Komitet qızmetkeri telefon soğıp, “bwlar ne?” – dep swraydı!

Sondıqtan ğılımdı damıtu üşin ğılımdı basqaratın mekemelerde ğılımdı tüsinetin adamdar qızmet atqaruı kerek dep sanaymız.

–             Elimizde ğılımdı saqtap qalu üşin qazir kelesi bastı birneşe şaralar jüzege asırıluı qajet:

1.            Ğılımi mekemede qızmet etken, täjiribeli adamdar basqaratın jeke Ğılım ministr­ligin, bolmasa Qoğamdıq-gumanitarlıq ğılımdar akademiyasın qwru;

2.            Qoğamdıq-gumanitarlıq ğılımi-zertteu instituttarına wlttıq märtebesin beru;

3.            Ğılımğa bölingen qarjını şaşıratpay, ğılımi-zertteu mekemelerin arnayı qarjılandıru jüyesin engizu;

4.            Ğalımdardı materialdıq jäne moraldıq ıntalandıru jüyesin engizu;

5.            Ğalımnıñ märtebesin kö­teru kerek.

Osı şaralardı mümkin­di­ginşe tez jüzege asırsaq, otandıq ğılımdı saqtap, odan äri qaray damıta alamız.

Äñgimeñizge raqmet!