العاشقى اراب ءدىن تاراتۋشىلارى 670 جىلداردان باستاپ قازاق جەرىنە كەلە باستاعان. تاريحشىلار VIII عاسىر باسىندا ورتالىق ازيادا ميسسيونەرلىك قوزعالىس جاندانعان دەيدى.

يسلامنىڭ تۇبەگەيلى ورنىعۋىنا VIII عاسىر ورتاسىندا، ياعني 751 جىلى تاراز قالاسىنىڭ ماڭىنداعى اراب اسكەرباسى زياد يبن ساليح پەن قىتاي قولباسشىسى گاو سيانچجي اراسىندا بىرنەشە كۇنگە سوزىلعان اتلاح شايقاسىندا ارابتاردىڭ جەرگىلىكتى حالىق – قارلۇقتاردىڭ كومەگىمەن جەڭىسكە جەتۋى ايتارلىقتاي ىقپالىن تيگىزگەن ەكەن. قىتاي اسكەرى كۇيرەي جەڭىلىپ، جەتىسۋ مەن شىعىس تۇركىستان ازات ەتىلەدى. اراب اسكەرىنىڭ بۇل جەڭىسى ورتا ازيا جەرىندە يسلام ءدىنى مەن مادەنيەتىنىڭ ورنىعىپ قالىپتاسۋىنىڭ باستاۋى بولىپتى.

باستاپقىدا يسلام ءدىنى ەلىمىزدىڭ وڭتۇستىك وڭىرلەرىنە ەنە باستادى. X عاسىر اياعىنا قاراي يسلام جەتىسۋ مەن سىردارياداعى وتىرىقشى حالىقتىڭ باستى دىنىنە اينالدى. X عاسىر باسىندا مۇسىلماندىقتى قاراحان اۋلەتى بيلىگىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى ساتۇق قابىلدايدى، ال ونىڭ ۇلى بوعرا-حان حارۇن مۇسا 960 جىلى يسلامدى مەملەكەتتىك ءدىن دەپ جاريالايدى.

بۇل ايماق ءارتۇرلى دىندەردىڭ توعىسقان جەرى بولعاندىعىنا قاراماستان يسلام ءدىنىن تاراتۋ بەيبىت تۇردە ءجۇرىپ جاتتى. ۇلى جىبەك جولى كوپشىلىك دىندەر، سولاردىڭ ىشىندە حريستياندىق-نەستورياندىق، بۋدديزم، زاروستريزم دىندەرى ءۇشىن قولايلى ايماق بولدى. دالالى وڭىردە تۇراتىن تۇركى حالقى تاڭىرشىلدىكتى ۇستاندى. تۇرعىلىقتى حالىق اراسىنا يسلام ەش زورلىق-زومبىلىقسىز بەيبىت جولمەن قازاق دالاسىنىڭ بارلىق تۇكپىرىنە تارالدى.

ال، ارعى تاريحقا بارماي-اق بەرگى زاماندارعا ۇڭىلسەك يسلام ءدىنىنىڭ شىعىس وڭىرگە بىرتىندەپ تاراۋىنا جىراۋلار مەن اقىنداردىڭ، مولدا-قوجالاردىڭ ەڭبەگى مولىنان ءسىڭدى.

اباي، شاكارىم سىندى تۇلعالار ءوز زامانىندا قوعامعا جاڭاشا ويلاۋ ءۇردىسىن ۇسىنا ءبىلدى جانە رۋحانيات ارناسىندا ەلەۋلى پىكىرلەر مەن كوزقاراستارىن قالدىردى، بۇگىنگى تىلمەن ايتقاندا يسلام ءدىنىنىڭ زايىرلى ۇستانىمىن نەگىزدەۋشىلەر بولدى دەپ تە ايتۋىمىزعا بولادى. ەندەشە، قازىرگى كەزدەگى ءارتۇرلى جات باعىتتاعى ءدىني تۇسىنىكتەر قوعامىمىزدا بەلەڭ الىپ كەلە جاتقان شاقتا، ولاردىڭ الدىن-الۋ شارالارى جۇيەلى تۇردە قولعا الىنىپ وتىرعان كەزەڭدە، جوعارىدا اتالعان ويشىلداردىڭ بايسالدى ۇستانىمىن اشىپ كورسەتىپ، ونىڭ ىشكى مانىنەن جەتىپ، زيالىلار تانىمىنداعى وي سارىنىن سالىستىرمالى تالداپ، ونى قوعام تالقىسىنا ۇسىنۋ ماسەلەلەرى زەرتتەۋگە ءزارۋ باعىت.قازىرگى جاھاندانۋ زامانىندا رۋحاني بىرلىك يدەياسى ەرەكشە ماڭىزعا يە بولىپ وتىرعان كەزدە، ەلىمىزدىڭ يسلام دىنىنە قايتا بەتبۇرىس ءداۋىرى باستالعاندا، حح عاسىر باسىنداعى قازاق زيالىلارىنىڭ ءدىني دۇنيەتانىمىن زەرتتەپ، ونىڭ وڭدى، ءتيىمدى، قۇندى جاقتارىن يگەرۋ، قازىرگى جاس ۇرپاقتىڭ رۋحاني الەمىنە باعا جەتپەس قۇندىلىق بولار ەدى.

قۇنانبايدىڭ قاجىلىقتان كەلە جاتىپ، تۇركىستان وڭىرىنەن ءبىراز قوجالاردى سەمەي وڭىرىنە الا كەلگەنى تاريحتان ءمالىم. جازۋشى-شەجىرەشى سەيت-ومار ساتتارۇلى ءبىر سۇحباتىندا بىلاي دەيدى: «مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ۇلى اكەسى اۋەز قوجا سول اۋلەتتەن. ۇلى جازۋشىنىڭ سماعۇل سادۋاقاسوۆقا جازعان حاتىندا: «مەنىڭ تەگىم – قاراتاۋدان نايماننىڭ ىشىنە كەلگەن قوجالار. نايماننىڭ ىشىنەن بەردىقوجا ءبىر توپ اعايىندارىن ەرتىپ، توبىقتى ىشىنە كوشىپ كەلدى دەگەن ءسوز بار. باقشايىش پەن مەنىڭ اتام ومارحاننىڭ اراسى ون سەگىز اتا بولادى ەكەن. تىم ءارى سياقتى» دەگەن سوزدەر بار. بۇل تۋرالى جازعان حاتىنان وزگە دەرەكتەر دە كەزدەسەدى. كەزىندە ۇلى تۇلعانىڭ تەگىن قازبالاپ بەس بىردەي جازۋشى قالام تارتقانى بەلگىلى. ءبىزدىڭ ماقساتىمىز، بارشا قازاقتىڭ مۇحتارىن قازاعىنان ءبولۋ ەمەس، تاريحي ادىلدىك ءۇشىن ىزدەنۋ عانا ەدى. الدىڭعى زەرتتەۋلەردە ايتىلعان ومارحاننىڭ اتاسى ساياحوۆ كوڭىلگە كۇدىك كەلتىرىپ، ناقتى شەجىرەدەن شاتاستىرىپ جىبەردى.كەيىننەن ونىڭ دا ءجونىن بىلدىك. 1845 جىلدارى ارحات تاۋىننىڭ ەتەگىندەگى قاراسازدا «تۇركىستاندىق سارتتارمىز» دەپ وتىرعان 40 شاقتى ءۇي بولعانى انىقتادىق. سونى نەگىز ەتىپ، ارقاتقا باردىق. جول باستاۋشى بەكەن اعام ساقالى بەلىنە تۇسكەن اجارلى كەلگەن نايماننىڭ ءبىر شالىمەن تانىستىردى. «ءوزىمنىڭ قوجام ەكەنسىڭ عوي»، دەپ ءبىزدى بوتەنسىمەگەن قاريا تاۋدىڭ ىشىندەگى بەلۋاردان كەلەتىن تاس ۇيىلگەن مولالى قورىمعا الىپ كەلدى. ەسكى جۇرتتىڭ، («كۇلتوكپە» دەپ اتايدى ەكەن) جايىن ايتىپ، «وسى جۇرت ساياحوۆتى كەيىن شىعاردى. ونىڭ شىن اتى – ابدىقوجا. ول ءبىزدىڭ قوجامىز. جىلدا ءبىر مال سويىپ تاساتتىق بەرەمىز. ودان باسقا قات بولعان جاندار مولانى ىزدەپ كەلىپ، قاسيەتتى باباسىنا ءتاۋ ەتىپ، زيارات ەتىپ كەلىپ جاتادى» دەدى».

«– مۇحتار اۋەزوۆتىڭ اتالارى ىسقاق بابتان تارايدى. مۇندا ازىرەت ءالىنىڭ ەكى ايەلىنىڭ بالالارى بار. ءبىرىنشىسى – ءبيبى فاتيمادان تارايتىندار. ولاردى “سەيىت قوجالار” دەيدى. ازىرەت ءالىنىڭ تاعى ءبىر ۇرپاعى – مۇحاممەدقانافيا. بۇلاردى مۇحاممەدقانافيا اۋلەتى دەيدى. ءسويتىپ، بۇلار ءابدىجالىل باب جانە ىسقاق باب بولىپ ەكىگە بولىنەدى. ىسقاقتان تاراعان باقشايىش ءوز الدىنا ءبىر اتا بولىپ كەتەدى»، – دەيدى سەيىتومار ساتتاروۆ.

جوعارىدا كەلتىرىلگەن دالەلدەر مەن دايەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ، شىعىس وڭىرگە يسلام ءدىنىنىڭ تارلۋ تاريحى ارىدان ەكەنىن بىلەمىز. مىنە، بەرتىنگى جىلدارداعى شىعىس ايماقتاعى يسلام ءدىنىنىڭ دامۋىنا وسى ايتىلعان قوجالاردىڭ ەڭبەگى دە زور بولدى.

يسلامنىڭ سۋنيتتىك باعىتىن ۇستاناتىن قازاق ەلى بۇگىندەرى 50-دەن استام مۇسىلمان مەملەكەتىن بىرىكتىرەتىن يسلام ىنتىماقتاستىعى ۇيىمىنىڭ مۇشەسى. قازاق قوعامىنىڭ مادەني جانە الەۋمەتتىك ومىرىندە يسلام ءدىنىنىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە، سونداي-اق، بابا داستۇرىنە ساي قۇرىلعان ىزگى جولىمەن ءبىر قالىپتى دامىپ كەلەدى.

baq.kz