قۇدىس شولپان: تۇركيا مەن قازاقستان بايلانىسىنا ۇلەس قوسۋدامىز
kerey.kz
تۇركيا قازاقتارى اراسىنان شىققان اقىن، جۋرناليست، تۇرىك قوعامىنا قازاق ءتىلى مەن مادەنيەتىن تانىتۋ جولىندا ەلەۋلى ەڭبەك ءسىڭىرىپ كەلە جاتقان قوعام قايراتكەرى قۇدىس شولپاننىڭ تۇركياداعى TRT راديوسىنا بەرگەن سۇحباتىن وقىرمانعا ۇسىنامىز.
– قۇدىس مىرزا، تۇركياداعى قازاقتار قازاقستان مەن تۇركيانىڭ قارىم-قاتىناسىندا وتە ماڭىزدى ءرول اتقاراتىنى بەلگىلى. سىزدەر تۇركيا رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتى جانە قازاق رەتىندە ەكى ەل ورتاسىندا كوپىر سەكىلدىسىزدەر. ەڭ العاش قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعاندا قانداي سەزىمدە بولدىڭىز؟ تۇركياداعى قازاقتار ءۇشىن قازاقستان تۋعان جەر مە، وتان با، الدە اتاجۇرت پا؟
– راحمەت سىزدەرگە! بۇل سۇراق مەنىڭ 20 جاسىمداعى ءبىر وقيعانى ەسىمە ءتۇسىردى. 1986 جىلى جەلتوقسان كوتەرىلىسى كەزىندە مەن پاريجدە ەدىم. وقيعانى گازەتتەردەن وقىدىق. مەن شامالاس كوپتەگەن جىگىتتەر قىرىلعاندا قاتتى كۇيزەلدىم. سونىمەن 1990 جىلى قازاقستان ەگەمەندىگىن جاريالاعاندا قۋانىپ، ەسەمىزدىڭ كەتپەگەنىن ءتۇسىندىم. باسقا ەلدەر ەدەل-جەدەل تاۋەلسىزدىگىن الىپ جاتقاندا تۇركيالىق ازاماتتار بىزدەن: «ەندى قازاقستان قاشان تاۋەلسىزدىگىن الادى؟»،- دەپ سۇراپ جاتتى. سوندا مەن تانىستارىما: «قازاقستان شىنار سياقتى وتە ۇلكەن ەل. جاڭا عانا بۇرشىك اتتى. ەندى گۇلدەنە باستايدى»،-دەگەنىمدى بىلەمىن. اقىرى كوپ ۇزاماي تاۋەلسىزدىگىن جاريالادى. سوندا تۇركيانىڭ ەلباسى قازاقستاننىڭ ەگەمەندىگىن الەمدە ءبىرىنشى بولىپ تانىعانى ءبىزدى تاعى ءبىر قۋانىشقا بولەدى.
تۇركياداعى قازاقتار ءۇشىن قازاقستان – تۋعان جەر، وتان، جانە اتاجۇرت. ويتكەنى تۇركيالىق قازاقتار ىشىندە قازاقستاندا تۋىلعاندار دا بار. كوبىنەسە ادامدار اتا جۇرتىم، اتامەكەنىم دەپ اتايدى. بارىنەن دە وتان دەگەن دۇرىسىراق. ويتكەنى، تاريحتا ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز ابىلاي حانمەن بىرگە وتان ءۇشىن سوعىستى ەمەس پە؟!
– قازاقستاننىڭ ەل بولىپ، حالىقارالىق ارەنادا تانىلا باستاۋى ارينە سىزدەردىڭ دە مەرەيلەرىڭىزدى ۇستەم ەتەدى. قازىر قازاقستان تۇركيادا قانشالىقتى تانىمال؟ قازاقستان دەگەندە تۇرىك قوعامىندا قانداي ەل ەسكە تۇسەدى؟
– ەكى ەلدىڭ ەكونوميكالىق، مادەني جانە وقۋ-ءبىلىم سالاسىنداعى قارىم-قاتىناسى ارتىپ كەلە جاتىر. ستۋدەنتتەردىڭ ءبىلىم الىپ، بارىس-كەلىس جاساۋىنىڭ جانە كوپتەگەن مادەني شارالاردىڭ ءوتۋىنىڭ ارقاسىندا تۇرىكتەر مادەنيەتىمىزدى جەتە تانىپ جاتىر. تۇرىك قوعامى قازاقستان دەگەندە تەگىمىز، ءدىنىمىز، ءدىلىمىز ءبىر، ءتىلىمىز دە ۇقساس ەلمىز دەيدى. ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتى «تۇركى دۇنيەسىنىڭ اقساقالى، كوسەمى» سياقتى اتاۋلارمەن وتە جوعارى باعالايدى. مىسالى، وتكەن جىلى قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ ءىزباسارى جانە تۇرىك دۇنيەسىنىڭ عۇلاماسى يۋنۋس ەمرەنىڭ ءدىني اندەرى ءتۇبى ءبىر تۇرىك ەلدەرىنىڭ تىلدەرىنە اۋدارىلدى. بۇل ءۇشىن انكارادا جانە الماتىدا شارالار وتكىزىلدى. قازاق تىلىنە اۋدارعان اۆتور رەتىندە وسى ءىس-شاراعا قاتىستىم. سوندا تۇرىكتىڭ ءىرى تۇلعالارىنىڭ «قازاقستان – ءبىزدىڭ اتاجۇرتىمىزدىڭ ورتالىعى» دەگەن سوزدەرىن ەستىگەندە تۇركيانىڭ قازاقستانعا دەگەن كوزقاراسىنا، سۇيىسپەنشىلىگىنە، تانىمالدىعىنا قۋانىپ، توبەم كوككە جەتكەندەي بولدى. اڭگىمەلەسىپ وتىرعاندا مەن ولارعا جازبا اقىندىق تالانتىممەن ولەڭ جولىمەن ىستىق لەبىز ايتىپ ەدىم. سوندا ەكى اۋىز ولەڭ ءسوزدىڭ ماعىناسىن تۇسىنە قويعان انادولىنىڭ ادامدارى ەلىمىزگە العىستارىن ءبىلدىرىپ جاتتى.
– قازاقستاننىڭ تۇركياعا تانىلۋى ءۇشىن تۇركياداعى قازاقتاردىڭ دا كوپ ەڭبەك ءسىڭىرىپ جاتقانى ءمالىم. مۇنداعى قازاقتاردىڭ قانداي ۇيىمدارى، قاۋىمداستىقتارى بار؟
– قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن العاننان كەيىن، شەت ەلدەگى قازاقتاردى وتانعا كوشۋگە شاقىردى. ۇلكەن قۇرىلتايلار ارقىلى قازاق وتباسىلارىن كوشىرىپ الىپ جاتتى. وسى كەزدە تۇركياداعى قازاق اعايىندار ىشىنەن دە كوشكەندەر بولدى. اسىرەسە اۋعانستاننان تۇركياعا كەلگەن كوپتەگەن قازاق قانداستارىمىز الماتىعا جاقىن جەرلەرگە بارىپ، ءبىر اۋىل بولىپ ورنالاستى. قازاقستان وسىلاي كوشى-قون ارقىلى كەلگەندەرگە ءۇي بەردى، جەر بەردى. قازاقستاننىڭ دا، تۇركيانى دا ازاماتى بولىپ جۇرگەن كىسىلەر بار. وسى ورايدا تۇركياداعى قازاقتار ىشىندەگى قۇرىلعان قوعامدار ەلگە ورالعاندارعا دانەكەر بولىپ جاتتى. قازاقتاننىڭ دا قولداۋىمەن ەۋروپا جانە تۇركياداعى قوعامدارىمىزدىڭ جىل سايىن وتكىزەتىن كىشى قۇرىلتايلار ەل اراسىنداعى قانداستارىمىزعا دا، ءوز ىشىمىزدەگى تۋىستارىمىزعا دا قارىم-قاتىناس جاعىنان پايداسى بولدى. بىراق، تۇركياداعى قازاق قوعامدارى ءبىر شاڭىراق استىندا كۇشەيۋىمىز كەرەك.
– ءسىزدىڭ تۇركيادا قازاق ءتىلى مەن مادەنيەتىنىڭ تانىلۋىنا ەڭبەك ەتىپ كەلە جاتقانىڭىزدى بىلەمىز. دەمەك، تۇرىك قوعامىندا قازاققا دەگەن قىزىعۋشىلىقتىڭ ارتىپ كەلە جاتقانى عوي، سولاي ما؟
– ءيا، دۇرىس ايتاسىز. تۇركياداعى حالىقتىڭ قازاق ەلىنە دەگەن قىزىعۋشىلىق ارتىپ كەلەدى. الەۋمەتتىك جەلىلەر ارقىلى ءتۇبى ءبىر تۇركى تىلدەرى تۋرالى پاراقشالار جۇرگىزەيىك دەگەن ءبىر وي بولعان. مۇنى جەكە ۇيىمداستىرايىن دەگەن ويدا ەمەس ەدىم. بۇل جونىندە تەگىننەن بەرى تۇركيادا تۋىپ وسكەن اعايىندار ءتىلىمىزدىڭ جاقىندىعى جونىندە مەنىمەن كوپ اڭگىمەلەستى. كيريل، لاتىن جانە توتە ارىپتەرى تۋرالى جاتتىعۋ ۇلگىلەرىن بەرەيىك دەگەن ۇسىنىس جاسادى. مەن دە «يگى ءداستۇردىڭ جاتتىعى جوق» دەگەن ويمەن بۇل ۇسىنىستى قابىلدادىم. سونىمەن 6 جىلدان بەرى قاراي در. باكي دوكمە جانە وسمان گۇندۇز اكىن اعايلارمەن بىرگە قازاق ءتىلىنىڭ تانىلۋىنا ۇلەس قوسىپ كەلە جاتىرمىز. تۇركيادا كوپتەگەن ستۋدەنتتەردىڭ قازاق تىلىندەگى ديسسەرتاتسيا سەكىلدى تاپسىرمالارىنا كومەكتەسىپ جاتىرمىز. مۇنىمەن بىرگە قازاق مادەنيەتى، ادەت-عۇرىپ، سالت-ساناسى تۋرالى تۇرىك تىلىندە جازىپ قۇراستىرعان جيناقتارىمدى ينتەرنەت ارقىلى جاريالاپ تا وتىرامىن. وسى دوستارىممەن جانە سايتتاعى مۇشەلەرىمىزبەن بىرگە ەكى ەل اراسىنداعى ءتىل جانە مادەنيەتىمىزدىڭ ۇقساستىعىن دالەلدەپ كەلە جاتىرمىز. مۇنىمەن بىرگە تانىسقان جولداستار ىشىندە ەكونوميكالىق سالادا قازاقستانمەن ساۋدا جاساعىسى كەلەتىندەر بار. بۇل دا قازاق ەلىنە دەگەن قىزىعۋشىلىق عوي.
– تۇركيا مەن قازاقستان قازىر تۇركى الەمىنىڭ ەڭ ماڭىزدى مەملەكەتتەرى بولىپ تابىلادى. قازاقستان ءۇشىن تۇركيا قانشالىقتى ماڭىزدى بولسا، تۇركيا ءۇشىن دە قازاقستان سونشالىقتى ماڭىزدى. تۇركياداعى قازاقتار تۇرعىسىنان ەكى ەل قارىم-قاتىناسىنا قانداي باعا بەرەر ەدىڭىز؟
– تۇركيا مەن قازاقستان – تۇركى الەمىنىڭ بولاشاعىن قالىپتاستىراتىن ەكى ماڭىزدى ەل. مۇنىمەن قاتار ەكونوميكا جانە تاريحي جاعىنان دا ءبىر-بىرىنە بايلانىستى ەكى كۇش. تەگى ءبىر بولۋىمەن قاتار مادەنيەتىمىز دە ۇقساس مەملەكەتپىز. بۇل ەكى ەرەكشە ەل اراسىنداعى قارىم-قاتىناس، ەكونوميكالىق بايلانىسپەن بىرگە اسكەري جانە مادەني سالاداعى باسقان قادامدارى كەلەشەك ءۇشىن ستراتەگيالىق ىنتىماقتاستىعى اياسىندا قولعا الىنۋدا. بۇل تۇركى دۇنيەسىنىڭ دە وسى سالادا دامىپ بىرىگۋىنە جاعىمدى ۇلەس بولىپ تۇر.
نازار اۋداراتىن ەڭ ماڭىزدى ىستەردىڭ ءبىرى، نۇرسۇلتان نازاباەۆتىڭ استانادا قۇرعان حالىقارالىق تۇرىك اكادەمياسى. بۇل اكادەميادا بەلگىلەنگەن باستى ماقسات – تۇركى الەمىندەگى تۇركولوگتاردىڭ زەرتتەۋلەرىن بىرىكتىرىپ جۇزەگە اسىرۋ. سونداي-اق، تۇركى دۇنيەسى ادەبيەتىمەن بىرگە ءتىل سالاسىنداعى زەرتتەۋلەردى ءبىر ورداعا جيناپ، ەلەكتروندىق كىتاپحانالاردى جانە مۇراعاتتارىن قالىپتاستىرۋ سەكىلدى جوعارى دەڭگەيدە قىزمەت ەتىپ كەلەدى.
تۇركياداعى قازاق قانداستارىڭىزدىڭ ءبىرى رەتىندە ەكى ەلدىڭ قارىم-قاتىناسىنا دەگەن پىكىرلەرىمدى بىلايشا تۇسىندىرەيىن. جەر بەتىندەگى قيىنشىلىقتارعا تاپ بولعان بۇكىل تۇركى تەكتەس ازاماتتارعا كومەكتەسەيىن دەگەن جوعارى ماقساتتى وزىنە مىندەت ەتىپ العان تۇركيا سياقتى، قازاقستان دا شەتەلدەگى قانداستارىنا قولدان كەلگەن جاقسىلىعىن جاسادى. قازاقستان دەگەن ءبىر مەملەكەتىمىز، ەلىمىز بار دەگەن قانداي عانيبەت. تابيعي بايلىعى مەن كەڭ جەرىنە قىزىقپايتىن ەل بار ما؟ ەندى بىزدەر ەلگە ورالىپ، قولىمىزدان كەلگەندى ىستەۋىمىز كەرەك. تاۋەلسىزدىگىمىز ماڭگى بولسىن. ەلىمىز امان، جەرىمىز تىنىش بولسىن!
پىكىر قالدىرۋ