زۋقا باتىردى ەسكە الۋ بيىل قاڭتاردا تۇركيانىڭ ستامبۋل قالاسىندا باستالىپ، كەيىن اۆستريا، ۇلىبريتانيا، فرانتسيا، گەرمانيا، رەسەي جانە قىتايدا وتكەن. سولاردىڭ قورىتىندىسى ەسەبىندە الماتى وبلىسىنىڭ قاراساي اۋدانىنا قاراستى قىرعاۋىلدى اۋىلىندا ءوتىپ جاتقان شاراعا مارقۇمنىڭ ەۋروپا ەلدەرىندە تۇراتىن ۇرپاقتارى دا كەلدى.

زۋقا باتىردىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويىنا ارنالىپ تىگىلگەن كيىز ۇيلەر. الماتى وبلىسى.

قازاقستانداعى جيىنعا قىتايدان كەلگەن جازۋشى باياحمەت جۇمابايۇلى 1866 جىلى زايساندا تۋىپ، 1929 جىلى التايدا قازا تاپقان زۋقا باتىردىڭ ءومىر جولى جايلى ايتتى.

ازاتتىق: – زۋقا ءسابيتۇلىنىڭ قىتاي بەتىنە وتۋىنە نە سەبەپ بولعان؟

باياحمەت جۇمابايۇلى: – زۋقا شىعىس قازاقستانداعى زايسان وڭىرىندەگى سايحان تاۋىنىڭ ىشىندەگى ابىزقورا دەگەن جەردە دۇنيەگە كەلگەن. ۇلكەن اتاسى نۇرمۇحاممەد ابىز اتانعان ادام. ال اكەسى ءسابيت حيۋا مەن ۋفادان ءبىلىم العان، توعىز جاسىنان 25 جاسىنا دەيىن وقۋدىڭ سوڭىنا تۇسكەن وقىمىستى ادام بولعان. زايساننان التايعا دەيىنگى ارالىقتا جەتى مەدرەسە اشىپ، 553 شاكىرت تاربيەلەگەن. اكەسىنەن وقىعان زۋقا جەتى جاسىندا قاري اتانىپ، قۇراننىڭ 30 پاراسىن جاتقا بىلگەن.

زۋقانىڭ ارعى بەتكە وتۋىنە ادىلەتسىزدىك سەبەپ بولسا كەرەك. ول كەزدە ەل باسقارۋ جۇيەسى بولىس ارقىلى جۇرگىزىلەتىن ەدى عوي. زۋقا ەل باسقارىپ وتىرعان بولىستاردىڭ السىزگە زورلىق قىلىپ، الدىگە جاقتاسقانىن كورىپ، پاتشا اتىنا ارىز جازادى. وسى ارىزدان كەيىن زۋقاعا قىسىم كورسەتىلە باستادى دا، ول كىسى امالسىز تۋىس-تۋعاندارىن باستاپ، 15-16 جاسىندا قىتاي جەرىنە ءوتىپ كەتكەن.

ازاتتىق: – قىتايعا كەتكەن زۋقانىڭ ارتتا قالعان ەلىمەن بايلانىسى بولعان با؟

​باياحمەت جۇمابايۇلى: – زۋقا باتىردىڭ ءومىر سۇرگەن كەزەڭى قازاق دالاسىن پاتشالىق رەسەيدىڭ باسىپ الۋىمەن، ودان كەيىنگى قىزىل بولشەۆيكتىك ۇكىمەتتىڭ ورناۋىمەن تۋرا كەلدى. سول تۇستاعى قيان-كەسكى كۇرەستەر مەن وزبىرلىقتاردى كوزىمەن كوردى، سوعان قارسى كۇرەستەردى باسىنان وتكىزدى. ونى ساياسي تۇلعا رەتىندە قاراۋعا بولادى. قازاق دالاسىندا وتكەن العاشقى قۇرىلتايعا دا كەلىپ قاتىسقان. ول تۋرالى مۇراعاتتىق قۇجاتتار بار. سونداي-اق كەزىندە الاش ۇكىمەتى مەن زۋقا باتىردىڭ اراسىنداعى بايلانىس تۋرالى دەرەكتەر بار. 1920 جىلدارى قىزىلداردىڭ قۋدالاۋىنان ىعىسقان الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ ازاماتتارى زۋقا باتىر اۋىلىن پانالاعان.

ازاتتىق: – ول كىسى قىتايدا كىم-كىممەن سوعىسقان؟

باياحمەت جۇمابايۇلى: – 1920 جىلدارى قىزىلدان كۇيرەي جەڭىلگەن اق ارمياسىنىڭ 1500-دەي اسكەرى ىلەدەن ءوتىپ، قىتاي جەرىندەگى شونجىعا دەيىن باردى. ال 11 مىڭ اسكەردى باستاعان گەنەرال اند­رەي باكيچ تارباعاتايدان ءوتىپ، التايعا جەتتى. ولاردىڭ سول جەردەگى حالىققا كورسەتكەن قياناتىن ايتىپ تاۋىسا المايسىز. ءتىپتى التاي ايماعىن باسقارىپ تۇرعان گۋبەرناتوردىڭ جۇرەگى قورقىنىشتان جارىلىپ كەتكەن. سول كەزدە اقتارعا قارسى شىققان جالعىز ادام زۋقا باتىر ەدى. ول اقتاردىڭ بەتىن قايتاردى.

سول تۇستا مانچجۋريا ۇكىمەتى وتە ءالسىز ەدى. سونىڭ سالدارىنان ءبىر جاعىنان پاتشالىق رەسەيدىڭ اسكەرى كىرىپ ويران سالىپ جاتسا، ەكىنشى جاعىنان موڭعوليا مەن اعىلشىن اسكەرلەرى دە وزبىرلىقتارىن جۇرگىزىپ جاتقان. موڭعول اسكەرىنىڭ شابۋىلىن زۋقا باتىردىڭ قوسىنى بەس مارتە تويتارعان.

ازاتتىق: – زۋقا باتىردىڭ كوبىنە اقتارمەن جانە موڭعول اسكەرىمەن سوعىسقانىن ايتتىڭىز. بىراق ول كىسىنى قىتاي بيلىگى ولتىرتپەدى مە؟

باياحمەت جۇمابايۇلى: – ول كىسى بيلىكتىڭ ادىلەتسىزدىگىنە قارسى تۇردى. ۇكىمەتتىڭ جەرگىلىكتى تۇرعىندارعا سالعان الىم-سالىعىنا قارسى شىعىپ، ولاردى الدىرماي قويدى. سول سەبەپتى ۇكىمەت بۇل كىسىگە قارسى بولدى، ءجيى-ءجيى قاقتىعىسىپ قالىپ وتىردى. قىتاي ۇكىمەتى زۋقا باتىردىڭ باسىن العاننان كەيىن حالىققا سۇس رەتىندە التايداعى قارا كوپىرگە 14 كۇن ءىلىپ قويدى. بىراق بۇل جۇرتتىڭ ەڭسەسىن باسا المادى، كەرىسىنشە ىزا-كەگىن ارتتىرا ءتۇستى. زۋقانىڭ ارتىندا قالعان ۇلدارىنا قاۋىپ ءتوندى. باتىردىڭ ۇلكەن ۇلى ءسولتانشارىپ باستاعان تۇتاس اۋىل الدىمەن باركولگە قونىس اۋداردى. بىراق كەيىن ورناعان شىڭسىساي ۇكىمەتىنىڭ قۋدالاۋى اقىرى ولاردى گيمالاي ارقىلى ۇندىستانعا، ودان تۇركياعا قونىس اۋدارۋعا ءماجبۇر ەتتى. قازىر باتىردىڭ ۇرپاقتارى ەۋروپادا تۇرادى.

ازاتتىق: – سۇحباتىڭىزعا راحمەت.

نۇرتاي لاحانۇلى

ازاتتىق  راديوسى