Zuqa batırdı eske alu biıl qañtarda Türkiyanıñ Stambul qalasında bastalıp, keyin Avstriya, Wlıbritaniya, Franciya, Germaniya, Resey jäne Qıtayda ötken. Solardıñ qorıtındısı esebinde Almatı oblısınıñ Qarasay audanına qarastı Qırğauıldı auılında ötip jatqan şarağa marqwmnıñ Europa elderinde twratın wrpaqtarı da keldi.

Zuqa batırdıñ 150 jıldıq mereytoyına arnalıp tigilgen kiiz üyler. Almatı oblısı.

Qazaqstandağı jiınğa Qıtaydan kelgen jazuşı Bayahmet Jwmabaywlı 1866 jılı Zaysanda tuıp, 1929 jılı Altayda qaza tapqan Zuqa batırdıñ ömir jolı jaylı ayttı.

Azattıq: – Zuqa Säbitwlınıñ Qıtay betine ötuine ne sebep bolğan?

Bayahmet Jwmabaywlı: – Zuqa Şığıs Qazaqstandağı Zaysan öñirindegi Sayhan tauınıñ işindegi Abızqora degen jerde düniege kelgen. Ülken atası Nwrmwhammed abız atanğan adam. Al äkesi Säbit Hiua men Ufadan bilim alğan, toğız jasınan 25 jasına deyin oqudıñ soñına tüsken oqımıstı adam bolğan. Zaysannan Altayğa deyingi aralıqta jeti medrese aşıp, 553 şäkirt tärbielegen. Äkesinen oqığan Zuqa jeti jasında qari atanıp, Qwrannıñ 30 parasın jatqa bilgen.

Zuqanıñ arğı betke ötuine ädiletsizdik sebep bolsa kerek. Ol kezde el basqaru jüyesi bolıs arqılı jürgiziletin edi ğoy. Zuqa el basqarıp otırğan bolıstardıñ älsizge zorlıq qılıp, äldige jaqtasqanın körip, patşa atına arız jazadı. Osı arızdan keyin Zuqağa qısım körsetile bastadı da, ol kisi amalsız tuıs-tuğandarın bastap, 15-16 jasında Qıtay jerine ötip ketken.

Azattıq: – Qıtayğa ketken Zuqanıñ artta qalğan elimen baylanısı bolğan ba?

​Bayahmet Jwmabaywlı: – Zuqa batırdıñ ömir sürgen kezeñi qazaq dalasın patşalıq Reseydiñ basıp aluımen, odan keyingi qızıl bol'şeviktik ükimettiñ ornauımen tura keldi. Sol twstağı qiyan-keski kürester men ozbırlıqtardı közimen kördi, soğan qarsı küresterdi basınan ötkizdi. Onı sayasi twlğa retinde qarauğa boladı. Qazaq dalasında ötken alğaşqı qwrıltayğa da kelip qatısqan. Ol turalı mwrağattıq qwjattar bar. Sonday-aq kezinde Alaş ükimeti men Zuqa batırdıñ arasındağı baylanıs turalı derekter bar. 1920 jıldarı qızıldardıñ qudalauınan ığısqan Alaşorda ükimetiniñ azamattarı Zuqa batır auılın panalağan.

Azattıq: – Ol kisi Qıtayda kim-kimmen soğısqan?

Bayahmet Jwmabaywlı: – 1920 jıldarı qızıldan küyrey jeñilgen aq armiyasınıñ 1500-dey äskeri İleden ötip, Qıtay jerindegi Şonjığa deyin bardı. Al 11 mıñ äskerdi bastağan general And­rey Bakiç Tarbağataydan ötip, Altayğa jetti. Olardıñ sol jerdegi halıqqa körsetken qiyanatın aytıp tauısa almaysız. Tipti Altay aymağın basqarıp twrğan gubernatordıñ jüregi qorqınıştan jarılıp ketken. Sol kezde aqtarğa qarsı şıqqan jalğız adam Zuqa batır edi. Ol aqtardıñ betin qaytardı.

Sol twsta Man'çjuriya ükimeti öte älsiz edi. Sonıñ saldarınan bir jağınan patşalıq Reseydiñ äskeri kirip oyran salıp jatsa, ekinşi jağınan Moñğoliya men ağılşın äskerleri de ozbırlıqtarın jürgizip jatqan. Moñğol äskeriniñ şabuılın Zuqa batırdıñ qosını bes märte toytarğan.

Azattıq: – Zuqa batırdıñ köbine aqtarmen jäne moñğol äskerimen soğısqanın ayttıñız. Biraq ol kisini qıtay biligi öltirtpedi me?

Bayahmet Jwmabaywlı: – Ol kisi biliktiñ ädiletsizdigine qarsı twrdı. Ükimettiñ jergilikti twrğındarğa salğan alım-salığına qarsı şığıp, olardı aldırmay qoydı. Sol sebepti ükimet bwl kisige qarsı boldı, jii-jii qaqtığısıp qalıp otırdı. Qıtay ükimeti Zuqa batırdıñ basın alğannan keyin halıqqa sws retinde Altaydağı qara köpirge 14 kün ilip qoydı. Biraq bwl jwrttıñ eñsesin basa almadı, kerisinşe ıza-kegin arttıra tüsti. Zuqanıñ artında qalğan wldarına qauip töndi. Batırdıñ ülken wlı Soltanşärip bastağan twtas auıl aldımen Barkölge qonıs audardı. Biraq keyin ornağan Şıñsısay ükimetiniñ qudalauı aqırı olardı Gimalay arqılı Ündistanğa, odan Türkiyağa qonıs audaruğa mäjbür etti. Qazir batırdıñ wrpaqtarı Europada twradı.

Azattıq: – Swhbatıñızğa rahmet.

Nwrtay LAHANWLI

Azattıq  radiosı