تاريحقا ۇڭىلسەك، بۇكىل الەمگە بيلىگىن جۇرگىزگەن ۇلى بيلەۋشىلەردىڭ ءبارى «قاعان» دەگەن لاۋازىم اتاۋىن يەمدەنگەن ەكەن. مىسالى، قازاق قاعان، الاش قاعان، مودە قاعان، وعىز قاعان، ەدىل قاعان، بۋمىن قاعان، ەستەمي قاعان، بىلگە قاعان، قادىر قاعان، شىڭعىس قاعان ت.ت. بولىپ كەتە بەرەدى. بۇل جەردە اسا كوڭىل اۋداراتىن جاعداي، وسى قاعانداردىڭ عۇمىر كەشكەن داۋىرلەرىنىڭ ارالارىن بىرنەشە مىڭجىلدىقتاردىڭ ءبولىپ جاتقاندىعى.

  «موڭعولدىڭ قيراعان قارابالاساعۇن (قارا بالىقشى ساق عۇن م.ق.) قالاسىنان تەرىستىككە قاراي قىرىق شاقىرىم جەردە ورحون وزەنىنىڭ بويىنداعى ەردەني تسزۋ موناسترىنىڭ جانىنداعى قۇلپى تاستاعى جازۋ-«كۇلتەگىن» ادەبي-تاريحى مۇرا اتالادى. تۇركى تەكتەس حالىقتىڭ ەسكەرتكىشى، اسىرەسە، مۇنى جازدىرعان كۇلتەگىننىڭ تۋعان اتاسى بىلگە قاعان تابعاش ەلىنەن بادىزشىلەر الدىرىپ، تاس قاشاتقان. ونىڭ ءسوزىن زامانىنداعى اتاقتى جىراۋ يوللىق تەگىن قۇراستىرعان. ەسكەركىش قۇتلىق قاعاننىڭ كەنجە ۇلى، اسكەر باسشىسى كۇلتەگىنگە ورناتىلعان. جازۋدىڭ ەكىنشى تاراۋداعى قىرقىنشى جولىندا بىلاي دەلىنەدى: «جوعارىدا اسپان، تومەندە قارا جەر پايدا بولعان شاقتا، ەكەۋى اراسىندا ادام بالاسى جارالدى. ولاردى باسقارۋ ءۇشىن، ءبىزدىڭ اتا-بابامىز بۇمىن قاعان مەن ەستەمي قاعان جارالدى. دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىنداعىلار بىزگە  باعىنعان. باعىنباعاندارىنىڭ باستارىن ءيدىرىپ، تىزەلەرىن بۇكتىردى» (ب.ق.الباني «قازاقيا» الماتى، 2008. 155 بەت). قاعانعا «دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشى»، ياعني بۇكىل جەر شارىنداعى الەم ەلدەرىنىڭ بارلىعى تۇگەلدەي  باعىنعان دەپ وتىر.

«تۋۇلى بۋمىن قاعان (؟ – 552 ج.) – تۇركىلەردىڭ وزدەرى «ماڭگى ەل» دەپ اتاعان ايگىلى ءبىرىنشى تۇرىك قاعاناتىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى تاريحي ۇلى تۇلعالاردىڭ ءبىرى. مۇراگەرى قارا-ەسكە قاعان. دۇنيەگە كەلۋى: بەلگىسىز. قايتىس بولۋى: 552 جىل، سۋياب (سۋ جاپ (م.ق.). بالالارى قارا-ەسكە قاعان جانە مۇقان قاعان. ءدىنى – تاڭىرشىلىك، ديناستياسى – اشينا (الشىن م.ق.), اكەسى – تۋ» (ۋيكيپەديا — اشىق ەنتسيكلوپەدياسىنان الىنعان مالىمەت).

قازاقتاردىڭ، سونىمەن قاتار بۇكىل الەم ەلدەرىنىڭ جەلبىرەتكەن «مەملەكەتتىك تۋلارىنىڭ» دۇنيەگە كەلۋ تاريحىنىڭ سىرى وسى. ءبىرىنشى تۇرىك قاعاناتىنىڭ نەگىزىن قالاعان بۋمىن قاعاننىڭ اكەسىنىڭ اتىن تۋ ەتىپ كۇنى بۇگىندە دە كوتەرىپ ءجۇرمىز. اتا سىيلاۋدىڭ، اكە سىيلاۋدىڭ وسىدان ارتىق ۇلگىسى بولۋى مۇمكىن بە؟

«سول زاماندا بۇكىل حالىقتا، اسىرەسە تۇركى حالىقتارىنىڭ باسىندا وتىرعان قاعاندارىندا بۇلجىماس، وزىنە ءوزى سەنگەن جانە داستۇرگە اينالعان ەل بيلەۋ ءتارتىبى بولدى. مىسالى، كۇلتەگىن مەن بىلگە قاعاننىڭ ەسكەرتكىش تاسىنداعى جازۋعا قارايىق. «جەر مەن كوكتىڭ اراسىندا ادامزات پايدا بولعالى سونى بيلەۋگە مەنىڭ اتا-بابالارىم بۋمىن قاعان مەن ەستەمي قاعان وتىرعان ەكەن. ەلدى كوبەيتىپ، باسقارىپ، باقىتتى قىلعان. ەندى مەن سول ءداستۇردى جالعاستىرىپ، ەل بيلەپ وتىرمىن»، – دەيدى. وندا عۇن زامانىندا مەتە (مودە) قاعاننىڭ بالاسى لاۋشاڭ تاڭىرقۇتتىڭ (كەيۇك تاڭىرقۇت) قىتايعا جازعان حاتىندا بىلاي دەيدى: «اسپان مەن جەردەگى جارالعان، كۇن مەن اي ءوزى تاققا وتىرعىزعان، عۇنداردىڭ ۇلى قاعانى قىتاي بيلەۋشىسىنە سالەم جولدايدى»، – دەيدى. بۇلار جازعان حاتتارىنىڭ باسىن وسىلاي باستايدى. دەمەك اسپان استى، جەر ۇستىندەگى بۇكىل حالىقتى بيلەۋگە ءتاڭىرى بىزگە وسىنداي قۇت بەرگەن، وسىنداي مۇمكىندىك بەرگەن دەگەنى. ءبىز قاي جەرگە بارساق، سول جەردى بيلەۋىمىز كەرەك دەگەن ۇعىم اتا-بابالارىمىزدىڭ قانىنا ءسىڭىپ كەتكەن. باسقانى قويىڭىز، كەشەگى قاشىپ كەتكەن مۇحاممەد قايدار ءدۋلاتيدى الىڭىز، كەشەگى بابىردى، بەيبارىستى الىڭىز، بىرەۋى قۇل بولىپ بارادى، ەكىنشى بىرەۋى مىنا جاقتان ابدەن تاياقتى جەپ تۇرا الماعاننان كەيىن بارادى. سول جەردى بارىپ بيلەيدى. باسقىنشىلىق، شاۋىپ الۋ دەگەندەر ولاردىڭ ساناسىنا كىرىپ شىققان جوق. سوندىقتان بۇعان سول ادامداردىڭ تۇرعىسىنان قاراعان ءجون. سول ادامداردىڭ ساناسى بويىنشا، سول كەزدە قالىپتاسقان مەملەكەتتىك ۇعىم تۇرعىسىنان قاراساق، ادام شوشيتىنداي جەكسۇرىن ەشتەڭەسى جوق. وسى تۇرعىدا ارينە، قان توگىلەدى، قالا قيرايدى. مەيلى موڭعول بولسىن، مەيلى قازاقتاردىڭ بولسىن، تۋ تىككەن، قاعان كوتەرگەن جەرى – وردا بولىپ ەسەپتەلەدى. كيىز ءۇيدىڭ نەمەسە شاتىردىڭ ۇستىندەگى تۋ مەملەكەتتىڭ سيمۆولى. ول تۋ قايدا تۇرسا، قاعان سوندا تۇر. قاعان سول جەردە تۇرسا، سول جەردە مەملەكەت بار دەگەن ءسوز. ول مىنا جەردەن جەڭىلسە شەگىنىپ، تاعى دا تۋدى كوتەرە بەرەدى. قۇرىپ كەتكەنگە دەيىن ول تۋ جىعىلمايدى. ال وتىرىقشى ەلدە شە؟ قولدان كەتتى، مەملەكەت جوق» (الىمعازى داۋلەتحانوۆ «اباي كز» گازەتى (http://old.abai.kz/content/rulyk-taipalyk-kozkaraspen-kelsek-shyngyskhandy-ozimizden-alystatyp-alamyz)). سول قاعاناتتاردىڭ قاراشاڭىراعىندا وتىرعان قازاق حالقىنىڭ «مىڭ ءولىپ، مىڭ ءتىرىلىپ» ءجۇرىپ سول تۋدى جەلبىرەتە جالاۋلاتىپ، بۇگىنگى كۇنگە جەتكىزگەنىنە قانداي داۋ بار؟

تاريح تاعلىمى: ەجەلگى اتالارىمىز بەن انالارىمىز ۇرپاق الدىنداعى ءوز مىندەتتەرىن بارىنشا  ادال اتقاردى. وسى جولدا  جاندارىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ، قاسىق قاندارى قالعانشا، جان اياماي شايقاستى. سان ميلليونداعانى قۇربان بولدى. «كوك تۋدىڭ جەلبىرەگەنى» ەندى سىزدەرگە امانات جاس ۇرپاق.

«قارلىقتاردىڭ ءوز ىشىنەن شىققان «حانداردىڭ قاعانى» بار، ول بارلىق تۇركى تايپالارىنا ۇكىمىن جۇرگىزەدى، ال ونىڭ ارعى اتاسى افراسياب (لاقاپ اتى ارىستان، شىن اتى الىپ ەر توبىش م.ق.), شانا (الشىن-كوكبورى م.ق.) ەدى. وسى قادىر قاعان – قاراحانيلەر اۋلەتىنىڭ نەگىزىن قالاپ – قاعان دەپ جاريالانىپ، وعان ارىستان قاراقاعان دەگەن جاڭا ەسىم بەردى. تاراز قالاسى كىشى وردا اتانىپ، وندا بوعدا قارا-قاحان وتىردى. كەيىن كىشى ساراي وردا كەنتىنە (قاشقارعا) كوشىرىلدى ء(ال-ماسۋدا). تارازدا كىشى وردا، دەمەك ۇلى وردانىڭ بولعانى عوي. ول وردا (ورتا، ورتالىق) ماڭعىستاۋدا بولاتىن. قار (اقشا قار) مەن اق  سينونيم.  قار، قارلىق، قاراقاعان – شىققان تەگى ماڭعىستاۋداعى تۇپقاراعان (قاراعان تۇبەك، قاراعانتۇپ) ، ياعني سول قارالاردىڭ ءتۇبى.

قاعان دەگەن ءسوز دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىنداعىلاردىڭ بارىنە، ياعني بۇكىل الەمگە بيلىك جۇرگىزەتىن ەڭ ۇلى حان، ياعني ەڭ جوعارعى ءامىرشى دەگەندى بىلدىرگەن. بۇل جونىندە ابىلعازى: «قاعاننىڭ ءمانىسى مىناۋ. كىم دە كىمنىڭ عيززاتى جانە داۋلەتى حاندىق مارتەبەسىنەن ارتىق بولسا، امىرلەر مەن حالىق ونى قاقان  دەر جانە كىمنىڭ مارتەبەسى قاقاننان  جوعارى بولسا ونى قاعان دەر. قاعاننان جوعارى مارتەبە، قۇرمەت بولماس» دەيدى. (ابىلعازى. «تۇرىك شەجىرەسى» 110 بەت). دەمەك، ادام – ادام بولعالى بەرى قاعاننان جوعارى لاۋازىم اتاۋى بولماعان. كۇنى بۇگىنگە دەيىن ابىلعازى اتامىزدىڭ شەجىرەسى شىندىعىنا بۇكىل الەم ەلدەرىنىڭ بىردە-ءبىر عالىمى كۇمان كەلتىرگەن ەمەس.

قاعان تازا قازاق ءسوزى – ءسوز ءتۇبىرى اعا، ارى قاراي قا (قازاق، قاراحان), اع (اق، اقيقات), اعا جانە ان (انا) دەگەن بىرىككەن سوزدەردەن تۇرادى.

قاعان (ق-اعا-ن) – بارلىق حانداردىڭ اعاسى، ياعني الەمدى بيلەگەن ەڭ ۇلى حان. ءسوز قۇرامىنداعى اعا دەگەن  ءتۇبىر ءسوزدىڭ، حان دەگەن ءسوزدىڭ قاق ورتاسىندا ايشىقتالىپ تۇرۋى تەك قانا وسىنى بىلدىرەدى. باس تاڭباسى «ءتىل»، وزگەلەر قاس بي (كاسپي) دەپ اتاعان قازاق قاعاناتىنىڭ سوزدىك قورىندا  ءدال وسىنداي «قۇپيا» ماعىناسى بار سوزدەر بارشىلىق. مىسالى، ساداق (س-ادا-ق) – ساق اتا (قازاقتىڭ ايگىلى قارۋى ساداقتىڭ اۆتورى), ساناق (س-انا-ق) – ساق انا، ساباق  – (س-ابا-ق) ساق اپا، سەنەك – (س-ەنە-ك) ساق ەنە، ساعاق – (س-اعا-ق) ساق اعا، («سۋ اقپايتىن با ەدى ساعادان، ءسوز باستالمايتىن با ەدى اعادان»),   ق-اعا-ز  (قاز اعا), قابار (ق-ابا-ر) قاردىڭ (اقيقاتتىڭ) اپاسى (قار مەن اق سينونيم), ك-ولەڭ-كە (ولەڭنىڭ كوكەسى. «ولەڭ ءسوزدىڭ پاتشاسى» (اباي) ت.ت. بولىپ جالعاسىپ كەتە بەرەدى. بۇل جەردە اۆتورلىق قۇقىق ساقتالىپ تۇر. ءسوز جاساساڭ وسىلاي جاسا. تاريح جازساڭ وسىلاي جاز. بۇدان اسقان دانالىق بولۋى مۇمكىن بە؟

قاعان اتاۋى ءوز باستاۋىن ماڭعىستاۋدىڭ قارا ويىنداعى تۇپقاراعان تۇبەگىندەگى قاڭعا بابادان (القاپ، ەلدى مەكەن، ەجەلگى قورىم، قامال) الادى. قاڭعا بابانىڭ ءتۇپ اتاۋى حان اعا. بۇتكىل جەر بەتىندەگى ەڭ العاشقى حاندىق قۇرىلعان جەر وسى. قازاقتىڭ ءسوز جاساۋ قاعيداسىندا ەكى سوزدەن ءبىر ءسوز جاساعاندا، دىبىس ۇندەستىگىنە سايكەس ەكىنشى ءسوزدىڭ ءبىرىنشى دىبىسى، نەمەسە ءبىرىنشى ءسوزدىڭ سوڭعى دىبىسى ءتۇسىپ قالىپ، قوسىلىپ ايتىلادى. مىسالى، بي اداي – بيداي، قۋ اداي اكە – قۇدايكە، ۇستىڭگى جۇرت – ءۇستىرت، اتامىزدىڭ جۇرتى – اتاجۇرت، سارى اعا – سارعا، تورى ايعىر – تورايعىر، تورى ات – تورات (تاۋرات), مان اكە – مەكە، قارا بالىقشى ساق عۇن – قارابالاساعۇن، ساق اعا – ساعا، ساق انا – سانا، قازىق جۇرت – قازىعۇرت، ار اپا – اراپ، قاز ءبىر (قاز ءپىر) – قازىر، وق قىز – وعىز، ادا (اتا) مەن اي – اداي، توردەگى ءىن ء(ۇي) – توركىن، قوجا احمەت – قوجاحمەت، وت مان (وتپان) – وتان، قىز مان – قىزان، جەتى رۋ – جەترۋ، بارىن اۋىل – بارناۋل، جارى بۇلاق – جاربۇلاق، جارى كەنت – جاركەنت، جارى تاس – جارتاس، جارى قۇم – جارقۇم، مانداردىڭ قىستاۋى – مانقىستاۋ ت.ت. بولىپ كەتە بەرەدى. دەمەك، حان ەلدىڭ اعاسى بولسا، قاعان ەل مەن بىرگە بارلىق حانداردىڭ اعاسى. قازاق حالقىنىڭ ءوز حاندارى مەن قاعاندارىنا قۇدايىنداي سەنىپ، ايتقاندارىن مۇلتىكسىز ورىندايتىندارىنىڭ جانە ولاردىڭ الدىندا «حان اعا» دەپ قولىن كەۋدەسىنە قويىپ، باس ءيىپ تۇراتىندارىنىڭ سىرى وسى. اتام قازاقتىڭ ءوز حانى مەن قاعاندارىن قۇرمەت تۇتقاندارى سونشالىق ولار وتىراتىن ورىن تاقتى، التىن تاق دەپ اتاپ، باستارىنا «تاقيا» ەتىپ كيىپ جۇرگەن. ال، ولار ءوز كەزەگىندە ءاز اۋليە (قازاق) اتاسىنىڭ ەسىمىن باسىنا كوتەرىپ،  ءتاز اكەنى ء(تاج) دەپ اتاپ باستارىنا كيگەن.  قازاقتىڭ اتا-بابالارىنان قالعان ەجەلگى قاعيدا دا  ىنىلەرى اعاسىنا قارسى شىعىپ، بەتتەرىنەن الىپ، جاعاسىنا جارماسپاعان. قازاقتا اللاتاعالا دەگەن ەڭ ۇلى دا، اسا قاستەرلى ۇعىم بار. وسى ءسوزدىڭ قۇرامى اللا، اتا جانە اعا دەگەن ءۇش بىرىككەن سوزدەن تۇرادى جانە ال (العى، الدىڭعى) ءسوزى وسى ءسوز قۇرامىندا ءتورت رەت قايتالانىپ، وسى ءۇش ۇعىمنىڭ ۇشەۋىندە ورتاعا الىپ تۇر. سول ءۇشىن دە ولاردى قاس بي (كاسپي), باس بي، تاۋ بي دەپ اتاعان.  بۇتكىل جەر بەتىندە ادام-ادام بولعالى  مۇنداي ءسوز جاساۋ مادەنيەتىنە ەش ءبىر ەل جەتە الماعان.

ءبىر قىزىعى ەۆروپالىق ء(سوز ءتۇبىرى ەۆ، ەۆا، ەۆرەي) باعىتتى ۇستانعان قازىرگى جازبا تاريح سول قاعانداردىڭ تەگى، ءۇرىم-بۇتاعى، ياعني اتا-بابالارى مەن ۇرپاقتارى كىمدەر دەگەن سۇراقتى سان عاسىرلار بويى  جاۋاپسىز قالدىرىپ كەلەدى. ەگەر ءبىز تاريحي شىندىقتىڭ بەتىنە تۋرا قاراپ، ءادىل باعاسىن بەرەتىن بولساق، ءبىز «اشينانىڭ»  قازاقتىڭ كىشى ءجۇزى «الشىن» تايپاسىنىڭ بالاما اتاۋى ەكەندىگىن كورەمىز. كوپتەگەن تاريحي دەرەكتەردە الشىن اتامىزدىڭ اتى تەك قانا اشينا دەپ ەمەس، وداندا باسقا شينا، شانا، سينا ت.ت. بولىپ جازىلعان. مىسالى، بۇكىل الەمگە ايگىلى ابۋ-الي يبن سينانى (اۆيتسەننا) الايىق. اتامىزدىڭ شىن اتى ابۋعالي الشىن. مۇنىڭ سەبەبى، «الشىن» اتاۋى اتالىق تەكپەن، «اشينا» انالىق تەكپەن بەرىلگەن.  مىنا سولتۇستىكتەگى كورشىلەرىمىزدىڭ «مۋجسكوي، جەنسكوي رودتارىنىڭ» باستاۋ الاتىن جەرى وسى. سول سياقتى، سوڭعى ەكى مىڭجىلدىقتىڭ ەڭ ايگىلى  قولباسشىسى شىڭعىس قاعاننىڭ تەگىن الساق تا، الشىننان – ون ەكى اتا بايۇلى، بايۇلىدان – اداي، ادايدان – مۇڭال بولىپ تابىلادى. شىڭعىس حاندا الشىن – كوكبورىنىڭ ۇرپاعى. ونىڭ بۇلتارتپاس ايعاعى «مۇڭالدىڭ قۇپيا شەجىرەسىندە» ايقىن كورسەتىلگەن.

«1. شىڭعىس قاعاننىڭ تەگى. ءتاڭىرى باقىتتى ەتىپ جاراتقان بورتە ءبورى زايىبى مارال سۇلۋمەن بىرگە تالاي تەڭىز-داريانى كەشىپ كەلىپ، ونىن وزەنى باس العان بۇرحان-قالدۇن تاۋىن تۇراق ەتكەن كەزدە، باتشاعان دەگەن ءبىر ۇل تۋادى» (26 بەت). سوندا بورتە ءبورى دەگەنىمىز، الشىن-كوكبورىنىڭ ۇرپاعى بورتە دەگەن ماعىنا دا قولدانىلعان.  بورتە ءوز اتى، ءبورى تەگى بولىپ تابىلادى. ال، «تالاي تەڭىز-داريانى كەشىپ كەلىپ» دەگەنىنەن، ولاردىڭ ول جەرگە كاسپي-ارال وڭىرىنەن قونىس اۋدارىپ بارعانىن دا باعامداۋعا بولادى.  بارلىق تاريحشىلاردىڭ قاپەرلەرىنە بەرەرىم، ەگەر كىمدە – كىم  ءوزىن شىن تاريحشىمىن دەپ ەسەپتەر بولسا بۇل جاعدايعا ءادىل باعاسىن بەرىپ مويىنداۋعا ءتيىس. تۇرىكتىڭ  ءتۇپ قازىعى، ياعني قاراشاڭىراعىنىڭ يەسى قازاق، الشىن – كوكبورى ەكەندىگىن ءسۇيىنباي ارونۇلى (1815-1898  شىققان تەگى ۇلى ءجۇز شاپىراشتى تايپاسىنىڭ ىشىندەگى ەكەي رۋى) اتامىز:

«ءبورىلى مەنىڭ بايراعىم،

ءبورىلى – بايراق كوتەرسە،

قوزادى قاي – قايداعىم،-» دەپ جىرلاعان.

نۇق پايعامبارعا دەيىنگىلەردە، سوعان سايكەس ونىڭ كەمەسىندەگى جانداردىڭ ءبارى دە وسى ءبىز سويلەپ جۇرگەن قازاقتىڭ انا تىلىندە سويلەگەن. نۇق پايعامباردىڭ كەمەسى توقتاعان قازىعۇرت (قازىق جۇرت) تاۋىنىڭ اينالاسىنداعى جۇرتتىڭ (قازىق جۇرتتىڭ) ءتىلى ەش ءبىر ەلدىڭ تىلىمەن بۋدانداسپاعان. وسىعان سايكەس كەزىندە بۇكىل الەمدى  قاعان بيلەگەن قاعاناتتاردىڭ بارلىعىنىڭ دا مەملەكەتتىك تىلدەرى قازاقتىڭ انا ءتىلى بولعان. سەبەبى، قاعان دەگەن لاۋازىم اتاۋىنىڭ ءوزى تازا قازاق ءسوزى بولىپ تابىلادى.

بىزگە جەتكەن ۇلى شەجىرەدە تەك قانا قازاقتان شىعىپ الەمدى بيلەگەن كوسەمدەر عانا قاعان اتىن يەمدەنگەن.  بۇكىل الەم تاريحىنىڭ بىردە-ءبىر ەلىندە، قازاقتان باسقا بيلەۋشىسىن قاعان دەپ اتاعان مەملەكەت بولىپ كورگەن ەمەس.

بارشامىزعا بەلگىلى ءار ەلدىڭ وزىنە ءتان ساياسي باسقارۋ جۇيەسى بولادى. مىسالى:

ا. يران پاتشالىعى – ساياسي بيلىك جۇيەسى پاتشالىق. ەلباسى: پاتشا، شاح;

ءا. حورەزم پاتشالىعى – جۇيەسى پاتشالىق، ەلباسى پاتشا، شاح; شىڭعىس قاعان كۇيرەتكەن

حورەزم پاتشالىعىن قۇرعاندار دا، ولاردى بيلەگەندەر دە پارسىلىقتار جانە سول پارسىلارعا تاۋەلدى بولعاندار. شىڭعىس حانعا كىنا قىلىپ تاعىپ جۇرگەن كۇيرەگەن  وتىرار مەن مارى  قالالارى   وسى پاتشالىققا قاارعان.

ب.  ريم يمپەرياسى – جۇيەسى يمپەريا، ەلباسى يمپەراتور;

گ.  ورىس پاتشالىعى  – جۇيەسى يمپەريا، ەلباسى يمپەراتور، تسار; بۇلار ريم يمپەرياسىنىڭ

جالعاسى. ولاردىڭ حريستيان ءدىنىن ۇستاناتىنى دا وسىدان.

ع.  كەڭەس ۇكىمەتى (سسرو) – جۇيەسى پارتيا، ەلباسى باس حاتشى; رۋحاني نەگىزىن ەۆانگەليە (نەگىزىن ەۆرەيلەر قالاعان), ساياسي نەگىزىن لەنين (ەۆرەي), ەكونوموكالىق نەگىزىن كارل ماركس (ەۆرەي) قالاپ، تاجريبە دە ىسكە اسىرعان ەۆرەيلىك بولشەۆيكتەر پارتياسى بولدى. ولاردى قارجىمەن امەريكالىق ەۆرەي بانكيرلەر قامتاماسىز ەتتى. بۇلار وزدەرىن ادام اتادان تاراتپايدى، ەۆانىڭ ۇرپاقتارىمىز دەيدى. ەۆا، ەۆرەي، ەۆانگەليە، ەۆروپا، ەۆگەنيكا، دەۆۋشكا، دەۆا ماريا، ەۆنۋح دەگەنىمىزدەگى ءبارىنىڭ ءتۇبىرى ەۆ، ەۆا بولاتىنى وسىدان. ولار ادام اتانىڭ ورنىنا «مايمىلدى» قويعان. سودان بولۋ كەرەك ولار ءبىز سياقتى انالارىن اۋا انا دەپ قۇرمەتپەن اتاماي، جايعانا قۇرداسى، كوڭىلدەسى سياقتى ەۆا، دەۆۋشكا دەپ اتايدى. ءبىر جاعىنان ويلاپ قاراساڭ، ولاردىكى دۇرىس تا سياقتى، شىنىندا دا اناڭ سەنى مايمىلدان نەكەسىز تاپسا (دەنى دۇرىس ادام مايمىلمەن نەكەگە وتىرۋشى ما ەدى) ونى قالاي سىيلارسىڭ. ولاردىڭ اتا-انالارىن سىيلاماي، قارتتار ۇيىنە توعىتاتىن جامان ادەتتەرىنىڭ باستاۋ الاتىن جەرى وسى. بالا جاسىڭنان سەنىڭ اتاڭ مايمىل، اناڭ سەنى مايمىلدان تاپقان دەپ وقىتسا سەن ونى قالاي باعارسىڭ. بۇگىنگى ەۆروپا ءىلىمىنىڭ شىققان «شىڭى» وسى.

د.  رەسەي فەدەراتسياسى – جۇيەسى پرەزيدەنت، ەلباسى پرەزيدەنت;

ە.  اراپ – جۇيەسى حاليفات، ەلباسى حاليفا;

ج. ەۆروپا  – جۇيەسى پارلامەنتتىك جانە پرەزيدەنتتىك، ەلباسى پرەزيدەنت;

ز.  قازاق – ساياسي جۇيەسى حاندىق پەن قاعاندىق، ەلباسى حان مەن قاعان; دەمەك، بۇل ادامزات

تاريحىنداعى بارلىق حاندىقتار مەن قاعاندىقتاردىڭ بارلىعىنىڭ باستاۋى قازاقتاردىكى دەگەن ءسوز. ۇلى جاراتۋشى – اللا ماحابباتپەن ادام اتا مەن اۋا انانى جاراتىپ،  ولاردىڭ  ۇرپاقتارى كوبەيىپ رۋعا (اتاعا), رۋلار كوبەيىپ ەلگە، ەلدەر ۇلتقا (مەملەكەتتەرگە) اينالعاندا ولاردىڭ ءبارىنىڭ بيلەۋشىلەرىن حان دەپ اتاعان. ول زامانداردا جوعارىدا «ا» مەن «ج»-دا كورسەتىلگەن ساياسي جۇيەلەردىڭ ەشقايسىسى بولماعان. سوندىقتان ەجەلدە حان (حاندىق) دەگەن جۇيە قازاقتان (قاز اعالارىنان) تاراعان بۇكىل الەم حالىقتارىنا ءتان بولسا،   قاعان دەگەن لاۋازىم اتاۋى، قازاقتان وزگە ەشبىر ەلدىڭ سوزدىك قورىندا جوق.

«عۇندار! ازاماتتىڭ اق ءولىمى – بورىشىن ادال اتقارعانى. قىزىل قانىڭدى اق جولدا توكپەسەڭ، ەڭسەڭدى باستىرىپ، ەزگىدە جۇرسەڭ، ەر اتىڭنان نە پايدا؟ ءور كەۋدەنى اياققا باستىرىپ، ءوز قۇتىن ءوزى قاشىرىپ ساسقان ادام ساناتتا جوق. باسىڭدى بۇعىپ، بۇقپالاپ كورگەن كۇنىڭ كىمگە ونەگە، كىمگە بولار عيبرات؟» (ەدىل قاعان 410-454 جج).

«تاتۋ ەلگە تىنىشتىق پەن توقشىلىق ءناسىپ.

كۇشكە كۇش قوسىلسا – قۇپ، ەلگە ەل قوسىلسا – قۇت» (كۇلتەگىن 684-531جج).

«جۇقانى – تاپتاۋ وڭاي،

جىڭىشكەنى ءۇزۋ جەڭىل»

«قول قوسىلسا – كۇش اسار»

…قاعان پارىزى – حالقىنىڭ قارنىن تويعىزىپ، مەرەيىن ءوسىرىپ وتىرۋ. تۇندە – ۇيقى كورمەدىم، كۇندىز – كۇلكى كورمەدىم; قىزىل قانىم توگىلدى، قارا تەرىم سوگىلدى; كۇشىمدى سارقا جۇمسادىم، جاۋعا دا شاپتىم قۇرسانىپ – ءبارى ماڭگى ەلىم ءۇشىن!» (تونىكوك 646-741جج).

«ءبىز كوكتەن جارالعان، كوكتىڭ ۇلى تۇركى جۇرتى بولامىز!

ەل بولىپ بىرىگۋدەن اسقان باقىت جوق (بىلگە قاعان 683-734جج).

«كىم ءوز ءۇيىن دۇرىس باسقارا السا، ول مەملەكەتتى دە دۇرىس باسقارا الار، كىم ون ادامعا ءوز ءسوزىن تىڭداتا السا، ول ۇلكەن اسكەرگە دە باسشىلىق ەتە الار. كىم دە كىم وزىندەگى جامان قىلىقتارىنان ارىلسا، مەملەكەت قامىن ويلاي الار» (شىڭعىس قاعان 1162-1227).

تاريحقا قاراپ وتىرساق، قازاق قاعاندارى قازىرگى يمپەريالار (امەريكا، قىتاي، رەسەي) سياقتى بىردە-ءبىر ەلدىڭ اتا سالتىنا، داستۇرىنە، تىلىنە، دىنىنە ءتيىسىپ، كۇشپەن زورلاپ وزگەرتۋگە تىرىسپاعان. نەگە دەگەن سۇراقتىڭ جاۋابىن وزدەرىڭىزگە قالدىردىم.

قورىتىندى: سوڭعى ەكى مىڭجىلدىقتىڭ ەڭ ۇلى تۇلعاسى دەلىنىپ بۇكىل الەم ەلدەرىمەن (يۋنەسكو) تولىقتاي مويىندالعان شىڭعىس قاعان اتامىزدىڭ دا، ونىڭ الدىنداعى بارلىق قاعانداردىڭ دا تەگى قازاق ەكەندىگى داۋعا دا، كۇمانعا دا جاتپايدى. ەگەر ءبىز وسىنى مويىنداي الماساق، بىزدەرگە ءوزىمىزدى دە قازاقپىز دەپ اتاۋعا قۇقىعىمىز جوق.

تاريح تاعلىمى: «قاعان» – وسى ءبىر اۋىز ءسوز ەجەلگى قازاقتار ءوز تاريحىن ءبىر اۋىز سوزبەن جازعان دەگەن ۇلى قاعيداسىنا تولىقتاي ساي بولىپ تۇر. سول ۇشىندە ولاردى تاۋ بي، باس بي، قاس بي (كاسپي) دەپ اتاعان.

وسى ايتقانىمىزدىڭ بۇلتارتپاس ايعاعىن دا ءبىر اۋىز سوزبەن بەرە كەتەيىن:

قازاقتا «قاز-قاتار» دەگەن ءسوز تىركەستەرى بار. قاز-قاتار (قاتار-قاتار، بىرىنەن كەيىن ءبىرى، ءبىر ادامنىڭ نەمەسە ءبىر زاتتىڭ  ءبىرىنىڭ ارتىنان ءبىرى تىركەسىپ تۇرۋى نەمەسە قويىلۋى). بۇل كۇندەلىكتى ومىردە قولدانىستا جۇرگەنى. ال، بۇل ءسوزدىڭ نەگىزگى ماعىناسى ەڭ ءبىرىنشى بولىپ دۇنيەگە قازاق ەلى كەلدى دەگەندى بىلدىرەدى.  قاتاردىڭ الدىندا ەڭ ءبىرىنشى بولىپ ورىس، قىتاي، وزبەك، قىرعىز، تۇرىكپەن، ەبرەي نە ت.ب. ەمەس، قاز (قازاق) ءسوزىنىڭ تۇرۋى تەك قانا وسىنى بىلدىرەدى. وزگەشە ماعىناسى بولۋى ەش مۇمكىن ەمەس.   وسى ءسوز تىركەستەرى ءسوز تۇسىنگەن ادامعا بۇتكىل الەم ەلدەرىنىڭ قازاقتان كەيىن تىركەسىپ، بىرىنەن كەيىن ءبىرىنىڭ دۇنيەگە كەلگەنىنە تولىقتاي دالەل بولا الادى. قاز قاتاردىڭ تاعى ءبىر ماعىناسى بار. قاتار – اقيقاتتىڭ  اتاسى (قار مەن اق سينونيم), قاز قاتار – قازاق اقيقاتتىڭ اتاسى دەگەن ءسوز.

قاز-قالپىندا – اينىماي العاشقى بەينەسىندە قالۋ. بۇل ەڭ العاشقى مەملەكەت قازاق مەملەكەتى بولدى دەگەن ءسوز. بارلىق الەم ەلدەرىنىڭ مەملەكەتتىك قۇرىلىمى باسىندا قالاي بولدى، كۇنى بۇگىندە دە ەشتەڭە وزگەرمەي سول كۇيىندە قالدى، ياعني بۇكىل الەم ەلدەرى مەملەكەت قۇرۋدى بىزدەن ۇيرەندى دەگەن ءسوز. قازاق ەلىنىڭ «ماڭگىلىك ەل» دەپ اتالاتىنىنىڭ سىرى وسى. ەگەر كىمدە-كىمنىڭ وسىنى ءتۇسىنىپ، مويىنداۋعا شاماسى جەتپەسە، وندا ول ادامنىڭ باسىنىڭ ىشىندەگى ميدىڭ ورنىندا، مي ەمەس، سۋ بولعانى. اتالارىمىزدىڭ ورىندى سوزگە تۇسىنبەگەن جانداردى «ءوي، سۋ مي!» دەپ ۇرىساتىندارىنىڭ سىرى وسى.

ۇلى جاراتۋشى – اللا وسى جولداردى وقىعان بارشاڭىزعا يمان بەرىپ، «سۋ مي» بولۋدان ساقتاعاي!

قوجىربايۇلى مۇحامبەتكارىم، ماڭعىستاۋ

Abai.kz