Reseyge salınbaq soñğı sankciyanıñ saldarı qanday bolatının aytıp bergen qarjıger-maman Älihan Qanapiya swmdıq qwpiyanıñ betin aştı. Onıñ pikirinşe, AQŞ Kongresi qabıldağan kezekti sankciya Reseydiñ sayasi elitasın bekerden beker dürliktirip jibergen joq.

Sankciyanıñ saldarı öte auır. Bwl turalı qarjıger-maman Älihan Qanapiya kaz.365info.kz saytına bergen swqbatında mälim etti.

Öz swqbatında maman, aldımen, dollardıñ qımbattauına qatıstı pikirin bildirdi.

Sankciya saldarı…

— Qazir dollardıñ qımbattauına naqtı ekonomikalıq faktor orın alğan joq. Onıñ tek eki janama sebebi bar.

Birden-bir sebebi — Reseyge bağıttalğan jaña sankciyanıñ salqını bwl.

Öytkeni teñge orıstıñ aqşasına täueldi. Bizdiñ ekonomikamız Resey ekonomikasına täueldi degendey. Resey ekonomikası şındap şatqayaqtayın dep twr. Demek, ol mindetti türde Qazaqstanğa da äser etedi. Kürt qımbattau bolmas üşin bizdegiler de qazirden bastap, aldın ala dollardıñ basın aqırındap jiberip jatqan sekildi. Bwl — birinşiden.

Ekinşiden, Qazaqstannıñ qarjı narığı öte spekulyativti. Onda spekulyaciyağa keñinen jol beriledi. YAğni,

bizdiñ qarjı narığında naqtı ekonomikalıq faktor bolmasa da qanday da bir sıbıstardı paydalanıp, şetel valyutaları kursın qısqa merzimge qwbıltudan payda tabatındar bar.

 Dollardıñ 350-370 teñgege baruı äbden mümkin

Sonday-aq Älihan Qanapiya dollardıñ äli de qımbattauı turalı boljamdı negizsiz dep sanamaydı.

— Öytkeni Euraziyalıq odaqqa müşemiz ğoy. Al sankciyağa wşırağan Reseydiñ küni künnen künge tömendey bermek. Demek, bizdi de olar tömenge süyrey beredi. Bwl mäseleni şeşudiñ wzaq äri qısqa jolı bar.

Qısqa jolı — Euraziyalıq ekonomikalıq odaqtan şığu. Qaytadan Reseymen aradağı şekaralardı jabu.

Bwl teoriya jüzinde mümkin närse bolğanımen, onı is jüzinde jüzege asıru öte qiın. Reseyden qwtılsaq, deval'vaciyadan tübegeyli qwtılamız deu de jañsaqtıq. Bwl arada halıqtıñ sana-sezimi özgermey, eşteñe özgermeydi. Adamdar öz-özine jwmıs isteudiñ mañızdı ekenin tüsinui şart. Orta jäne şağın biznesti örkendetuimiz kerek. Eksportqa ne sata alamız, sonı oylauımız qajet. Bazar, qarjı narığındağı jağdaylardı bärimiz jiti qadağalap, onı oñtaylı paydalanatın därejege jetuimiz tiis.

Sankciya Putindi ketirip tınadı degen ras pa?

„Al Reseyge salınbaq osı jolğı sankciya, aldıñğılarına qarağanda, özgerek äri öte qorqınıştısı„ — deydi sarapşı.

— Resey ekonomikası bizden 18 ese ülken, diversifikaciyanı jaqsı jasağanımen, olar äli de biz sekildi şikizat tabısına täueldi. Al Reseyge bağıttalğan sankciyalar osı mwnay, gaz, qarjı sektorın tejeu üşin arnayı jasalğan. Soñğı 20 jıldıñ işinde, Reseyde jaña mwnay qorı tabılğan joq. İske qosılğan joq. Bäri Sovet kezinde aşılğan mwnay qorları. Zapastarı azayıp baradı, kerisinşe, mwnay öndiru şığını jıldan jılğa qımbattauda. Reseylikter mwnaydı öndiru üşin öz tehnologiyalarınıñ eskirgenin moyındap ta jatır. Biraq jaña tehnologiyanı satıp ala almaydı. Sebebi, sankciyamen oğan tıyım salındı. Al qoldanıstağı tehnologiyamen 1,5-2 jılğa barar, arı qaray tiimsiz, payda joq odan. Demek, Resey ekonomikası qwldıraydı, oğan sıbaylas jemqorlıq jwdırıqtıñ üstine jwdırıq bop tiedi. Onı qoyşı…

Mına jaña sankciyanıñ talabı boyınşa älemdegi barlıq qarjı instituttarı 180 künniñ işinde Resey şeneunikteriniñ şeteldegi jasırın barlıq mal-mülikteriniñ tizimin jariya etui tiis. Odan keyin ne boladı deysiz ğoy. Kezinde, Muamar Kaddafige, Saddam Hüseyinge jasalğan sekildi AQŞ sol mal-müliktiñ barlığın tärkileuge qol qoyuı mümkin.

Sol kezde Reseydegi sayasatı bolsın, ekonomikası bolsın, barlıq jağday müldem özgerip ketui mümkin. Osı özgeris qazir köpti tıpırşıtıp otırğanı…

Sankciyanıñ qazaq şendilerine ne qatısı bar?

Maman älemdik qarjı instituttarı jariyalağan Resey şendileriniñ şeteldegi mal-mülikteriniñ tizimi işinde qazaqstandıq oligarhtardıñ atı atalıp jatsa, tañ qalmaytının aytadı.

— Bwl — Reseyge salınğan sankciya. Biraq Qazaqstandı da şarpıp ketui ıqtimal.

Resey oligarhtarına qarsı jasalıp jatqan is-qimıl qazaqstandıq oligarhtarğa da tiip ketui mümkin. Öytkeni, qoyı qoralas, auılı aralas elmiz ğoy.

Euraziyalıq ekonomikalıq odaqta birmiz. Resey kompaniyalarımen birge jwmıs isteytinder de köp. Al älemdik qarjı instituttarı onı ajıratıp otırmaydı, Resey degen atau bolsa boldı, bärin jariya ete berui mümkin. Sondıqtan osı sankciyanıñ arqasında bizdiñ şendilerdiñ de Birikken arab ämirligi, Gankong, Singapur, sol sekildi Europada tığıp wstağan mal-mülikteri su betine şığıp qaluı mümkin, — deydi ol.

Kommerciyalıq bankterge aqşa qwyudı doğarıp, mwnay-himiya salasımen qaşan aynalısamız?

Älihan Qanapiya qarjı instituttarına aqşa qwya bergenşe, bir mwnay-himiya zauıtın salıp alğan Qazaqstanğa, äldeqayda, tiimdirek bolar edi deydi.

— … Mwnay däuiri bitti dep kesip aytu qate dep oylaymın. Biraq el ekonomikasın oñaltu üşin däl qazir mwnay-himiya salasına ülken investiciyalar salu qajet. Täuelsizdik alğalı beri, eñ qwrımağanda, bir mwnay-himiya zauıtın sala almadıq qoy. Ökinişti. Al soñğı 10 jıldıñ işinde basşıları qateliginen orasan şığınğa wşırağan jekemenşik bankterdi bankrot qılmas üşin byudjet qazınasınan 10 mlrd dollar aqşanı şaştıq. Sol aqşağa 3-4 mwnay-himiya zauıtın saluğa bolar edi.

Mwnay-himiyasımen aynalısu — Qazaqstanda orın aluı tiis mindetti ürdis.

Mäselen, mwnaydıñ tekşe metrin 150 dollardan satıp alıp jatır delik, al mwnay-himiya öndirisi bolsa, onda 1 tekşe metr mwnaydan alınğan önimdi 800-1000 dollarğa satuğa boladı.

Bwl — bir. Onda da, bwl eksportqa qatıstı. Al import boyınşa sırttan biz aldırtatın mwnay-himiya önimderi boyınşa, qanşama milliardtı ünemder edik. Bwl — ekinşiden.

Üşinşiden, qanşama jaña jwmısşı orını payda bolar edi.

Mamannıñ pikirinşe, mwnay-himiya zauıtın şeteldik kompaniyağa saldırtu kerek, al bizdikiler qolınan kelmeytinin äldeqaşan añğartıp qoyıptı.

— Bwrın otırdıq qoy, qol jayıp sırtqa. Şeteldik bir kompaniya kelip, mwnay-himiya kompaniyasın özi saladı dep. Biraq eşkim aqşa salmadı. Demek, şeteldikterge bwl arada arzanğa mwnay satıp alıp, onı özinde öndirip, odan alınğan önimderdi 8-10 esege qayta özimizge ötkizgen tiimdi.

Endeşe, özimiz jasatayıq. Jasatayıq deytin sebebim, 3-4 jıl bwrın Qazaqstan mwnay-himiya zauıtın salamız dep barşağa jar saldı. Sol ne boldı? Tük şıqpadı, qoldarınan kelmedi. Onda şeteldikterdi şaqırtıp jasatayıq, aqşasın özimiz töleyik. Basqa amal joq. Uaqıttı tekke ketirudiñ qajeti joq.

Mwnay-himiya salasın strategiyalıq bağıt retinde alıp, damıtuımız kerek. Öytpeyinşe, bolmaydı.

Odan soñ, auılşaruaşılığın qoldau kerek.

Mısalı, men öz közimmen kördim. Almatı oblısında 1000 gektar jerge alma bağı salındı. Onda 2,5 million ağaş bar. Barlığı tamşılatıp suğaru jüyesimen jasaldı. Sol baqtan joğarı sovet zamanında salınğan bir baq bar. Ol — 10 gektar, 4 mıñ ağaşı bar. Ekeuine de su bir arnamen keledi. 3 kün bireui, qalğan 3 kün ekinşi baq sudı paydalanadı. Biraq ekeuiniñ paydalanatın su kölemi birdey. 3-4 jılda älgi jalğız baq Qazaqstan importınıñ 10-15 procentin jauıp twra aladı. Aytayın degenim, Qazaqstanda su jetpeydi deymiz. Biraq osı mısaldan körip otırğanıñızday, onı jetkizuge boladı.

Bizdiñ käsipkerler köp närseni öz qolımen jasap jatır

— Mäselen, soñğı 5 jıldıñ işinde Qazaqstan jasımıqtı (çeçevicanı) eksporttauşı älemdegi 5 eldiñ bireui boldı. Onı ösiru, tipti, bizdiñ auılşaruaşılığı salasına jat bolğan. Biraq diqanşılar narıqtı zerttep, onıñ kerek ekenin bilip, twqımın şetelden aldırtıp, özderi ösirip, şığarıp aldı. Bwl — köp eñbek. Aqırı, paydağa şıqtı, eksporttauşığa aynaldı. Türkiyağa, arab elderine, Şri-Lankağa eksport jasaytın boldıq. Keremet emes pe?..

Ükimetten qanday kömek boldı deysiz be? Tek bireu-aq. Onda da lizingke tehnika alsañ, procenttiñ teñ jartısın subsidiyalaydı. Boldı. Bwl dwrıs emes.

Bidaydıñ ornına böten dändi-daqıldı otırğızu kerek. Ösiru, suğaruda bidaydı ösiruge ketken şığınmen birdey boluı mümkin, biraq satudan tabatın paydasın 4-5 ese köp. Mısalı, bidaydıñ 1 tonnası — 150, al jasımıqtıñ 1 tonnası — 500 dollar. Zığırdıñ da 1 tonnası 450-500 dollar boladı. Mine, kördiñiz be, qatıp qalğan närse joq. Diqanşılar, auılşaruaşılığı käsipkerleri narıqtı zertteu degendi tüsine bastadı. Onı äli de tüsindiru qajet. Ükimet osınday jağdayda naqtı kömek körsetui kerek.

Bizde qanşama bos jatqan jer bar. Biday ösiruşiler qanşama? Olarğa aytıp, jağdaydı tüsindiru kerek. Jaña dändi-daqıl twqımımen olardı qamtamasız etu qajet. Tehnikanı lizingke almay-aq qoy, tegin paydalana ber dep, tiimdi wsınıstardı Ükimet jasauı kerek. Intalandıruı qajet. Bastapqıda bir lek osılay ketse, payda barın bilip alğan soñ, jwrt özdiginen onımen aynalısa bastaydı. Qwr wrannan ne payda? Naqtı is bolmağan soñ…

Memlekettik bağdarlamalar nege paydasız?

Qarjıger memlekettik bağdarlamalardıñ basında jap-jaqsı bastalıp, artınan nege swyılıp ketetininiñ de qwpiyasın aştı.

— Bizdegi memlekettik bağdarlamalardıñ tiimdilik tanıtpay jatuınıñ bastı sebebi — salıq zañındağı twraqsızdıq. Soñğı 10-15 jıldıñ işinde, tek qana Salıq kodeksine 200-den asa özgeris engizilgen.

Mäselen, bizde auılşaruaşılığın qoldau üşin bir bağdarlama jariyalanadı. Jaqsı bağdarlama. Jüregiñ jılıp qaladı. Arnayı zañ şığadı. Biraq 1,5 jıldan soñ, älgi zañ özgeriske wşıraydı. Saldarınan bağdarlamanıñ ıqpalı naşarlaydı.

Osınday twraqsızdıq bolıp twrğan kezde şetelden nemese qazaqstannıñ öz işinen investor tartu öte qiın.

Eñ bastı sebep — zañdağı twraqsızdıq.

Nege Şevron osı künge deyin Qazaqstanda twraqtı jwmıs istep kele jatır? Öytkeni olar kele salıp, 90-şı jıldarı özderi üşin zañdı twraqtap, kelisimşartpen bekitip aldı. 40-50 jılğa özgermeytindey etip, Qazaqstan ükimetimen qol qoyısıp aldı. Bitti. Ükimet endi onı bwza almaydı. Nege mwnday jağday Şevronğa ğana jasaladı? Özimizdiñ qazaqstandıq investorlarğa, käsipkerlerge sonday twraqtı jağday nege joq?..

Jemqorlar zañdı oyınşıq qılıp aldı

Al zañğa jii özgeristiñ enuin qarjıger sıbaylas jemqorlıqpen baylanıstıradı.

— Bwl basşılıqqa kelgen şendiniñ jeke ambiciyası dep esepteymin. Barlığı bir jañaşıldıq engizgisi keledi. Mwndayda olarğa tizgin bola alatını — QR Prezidenti äkimşiligi. Olar aytuı kerek, ministrlerden twraqtılıqtı talap etui tiis. Oğan qosa, jemqorlıqtıñ bir äseri bar. Qazaqstanda, ökinişke qaray, sıbaylas jemqorlıq deñgeyi öte joğarı.

Men özim şeteldik bankte istedim. Olar bizdiñ narıqtan ketip tındı. Sebebi sıbaylas jemqorlıq qauip-qateri öte joğarı. Qazaqstandağı taza emes aqşamen baylanısıp, erteñ milliardtap ayıppwl töleytin jağdayğa wşırağısı kelmedi olardıñ.

Adal investorlardı bizden ürkitetini — osı jemorlıq deñgeyi.

Zañdı özgertip jatqanda, bayqap qarasañız, bireulerdiñ jeke müddesin köresiz. Demek, aqşa bergen. Zañdı öz jambastarına oñtaylı etu üşin. Lobbi degenimiz sol.