Kiikterdiñ üstirt populyaciyasın saqtau joldarı wsınıldı
kerey.kz
Qarağandı qalasındağı «Jaña ekologiyalıq qauipsiz tehnologiyalardı engizu
ortalığı» qoğamdıq qorı Germaniyanıñ NABU tabiğattı qorğau jäne
bioaluantürlilikti saqtau odağınıñ qarjılay qoldauımen «Kiikterdiñ üstirt
populyaciyasın saqtau boyınşa jergilikti qoğamdastıqtardı jwmıldıru» jobasın
jüzege asırudı bastadı. Al wyımdastıruşılıq jäne sarapşılıq qoldaudı
«Qarağandı oblısınıñ ekologiyalıq mwrajayı» qoğamdıq birlestigi jäne «Qoldau-
Qazaqstan» kommerciyalıq emes holdingi öz moynına alıp otır. Bwl turalı joba
üylestiruşisi Ädilbek Qozıbaqov aytıp berdi.
Elimizde aqbökenniñ üş türi mekendeydi, atap aytqanda – betpaqdala, oral jäne üstirt
populyaciyaları. Osıdan üş jıl bwrın betpaqdalada mekendeytin aqbökender jappay
qırılğandığı belgili. Ol kezde mamandardıñ esebi boyınşa 90 payızı qırılğan desedi. Bwl
rette qoğam endigi jerde eñ aldımen aqbökenniñ osı populyaciyasın saqtap qalu üşin jauaptı
organdar barın saladı degen senimde.
- Aqbökenniñ sanı osınşama azayıp ketkenine qaramastan, betpaqdala populyaciyası sanı
Üstirttegine qarağanda äldeqayda barşılıq. Al üstirt populyaciyası tolıqtay joyılıp
ketu qaupi joğarı. Mäselen, 2016-2017 jıldarı sanı 1900-2700 aralığında bolğan kiikter
sanı 1980 jıldardıñ soñında 250-270 mıñ bastı qwrağan bolatın, yağni büginde 99%
joğaldı deuge negiz bar. Bir kezderi keybir esep boyınşa Üstirttegi kiikter jartı millionğa
deyin bolğan, – dep bastadı öz äñgimesin biolog-sarapşı Ädilbek Qozıbaqov.
Atalmış joba aldımen Aqtöbe oblısınıñ Bayğanin jäne Şalqar audandarınan bastau
alıp, keyingi uaqıtta Mañğıstau oblısınıñ Beyneu audanında jalğasın tappaq, yağni
kiikterdiñ üstirt populyaciyasınıñ Qazaqstan aumağındağı migraciya joldarı qamtıladı.
– Ejelgi dästürge säykes, revolyuciyağa deyingi uaqıtta jayılımdıq jerleri bolğan
qazaq halqı özderi twrıp jatqan aumaqta mal jayumen qatar jabayı januarlardı
aulaumen de aynalısqan. Al qazirgi jağday müldem basqaşa. Elimizdegi qoldanılıp kele
jatqan tabiğattı qorğau mehanizmderi kiikterdiñ üstirt populyaciyasınıñ sanın bwrınğı
qalpına keltiretindey oñ nätijesin berer emes. Sol sebepti qazirgi uaqıtta bwrınğı
dästürdi qayta «oyatu» qajettigi tuındap otır. YAğni tuğan ölkeniñ tabiğatın, kiikterdi
saqtap qalu jauapkerşiligin artudı mal ösiruşiler men añ aulauşılarğa jükteuimiz qajet»,
- degen pikirde Ädilbek Qozıbaqov.
Jobanı wyımdastıruşılar taueşki, bwramamüyizdi teke (marhur), arqar, qoñır ayu jäne
qar barısı siyaqtı joyılıp bara jatqan januarlardıñ türlerin qorğauğa auıl twrğındarın
tartıp otırğan Täjikstan men Qırğızstan elderiniñ täjiribelerine süyenip otır. Bwl turalı
NABU bioaluantürlilikti saqtau jönindegi halıqaralıq sarapşısı Ştefan Mihel' söz
qozğadı.
Ayta ketu kerek Täjikstan men Qırğızstan elderiniñ şalğayda twratın twrğındarı
brakon'erlerge toytarıs berip keledi. Bir qızığı, kezinde özderi brakon'er bolğan auıl
twrğındarı endi januarlar älemin qasköylerden qorğauğa mıqtap bel buğan.
Taueşkiler, tekeler jäne arqarlar sanı birneşe esege artqan twsta, jergilikti qauım
keybir januarlarğa añğa şığuğa rwqsat berilgen kvotalardı ala bastadı. Sonımen qatar,
bölinetin kvotanıñ bir böligi mıñdağan dollar jäne evroğa şeteldik añşılarğa ülestiriledi. Al
bwdan tüsetin kirister küzet qızmetiniñ materialdıq-tehnikalıq jağdayın jaqsartuğa jäne
auıldardıñ infraqwrılımdıq mäselelerin şeşuge jwmsaladı. Ädilbek Qozıbaqov mwnaygaz
salasında dağdarıstıñ bar ekendigin eskere kele, Qazaqstan üşin memlekettik byudjetten
subsidiyanı qajet etpeytin osı täjiribege süyengen dwrıs degen pikirde.
Bir jılğa eseptelgen jaña jobanıñ byudjeti 20 mıñ evronı qwraydı. Al bolaşaqta
qarjınıñ kölemi arta tüsse degen tilek tağı bar. Jalpı közdegen nätijege qol jetkizu üşin
milliondağan euro qajet, onıñ jartısınan köbi bağdarlamanıñ Qazaqstanda jüzege
asırıluına jwmsalmaq. Al qarjı közderin tabuğa NABU wyımınan bölek, SCA (Saiga
Conservation Alliance – aqbökenderdi saqtau Al'yansı), Birikken wlttar wyımınıñ qorşağan
ortanı qorğau boyınşa UNEP bağdarlaması jäne tağı basqa älemge tanılıp ülgergen
tabiğattı qorğau wyımdarı qol wşın sozadı degen ümit joq emes. Osılayşa bwl bastamalar
ekologiya jäne auıldardıñ ekonomikasın nığaytuğa degen qaytarımsız iri investiciya bolmaq.
2015 jıldan beri NABU Euraziya boyınşa halıqaralıq tobınıñ jetekşisi Til'man
Diterih men sarapşı Ştefan Mihel' Aqtöbeniñ Bayğanin jäne Şalqar audandarınıñ
twrğındarımen birneşe ret kezdesu ötkizgen.
Al ötken jıldan bastap Aqtöbe öñirin aralaudı qolğa alğan elimizdiñ sarapşılarına
qoldau körsetuge Qırğız elinen Zairbek Kubanıçbekov degen belsendi qızığuşılıq tanıtqan
körinedi. Auıl twrğındarı tarapınan qoyılğan barlıq swraqtarğa twşımdı jauaptar berilgen
jäne olardıñ aqbökenderdi saqtap qalu üşin ekonomikalıq jäne ekologiyalıq twrğıdan
wzaqmerzimdi tiimdi twstarı keñinen tüsindirilgen.
Nätijesinde, 2017 jıldıñ küzinde Bayğanin audanında jergilikti twrğındardan qwralğan
bastamaşıl top «Dala tabiğatı» qoğamdıq birlestigin qwrğan. Bwdan bılay eriktiler
kiiktermen qatar tabiğattı qorğau şaralarına belsendi aralaspaq. Ayta ketu kerek, öz
jwmısın bastağanına köp uaqıt bola qoymağan birlestik öziniñ qatarına jaña müşelerdi
qabıldauğa ärdayım dayın ekendigin jetkizdi.
Joba üylestiruşisiniñ aytuınşa, bwl bastama QR auılşaruaşılığı ministrliginiñ
Orman şaruaşılığı jäne januarlar düniesi komiteti men NABU arasındağı tabiğattı
qorğau jönindegi ıntımaqtastıq turalı memorandumda körsetilgen talaptarğa tolıqtay say
keledi. Aqtöbe oblısı orman şaruaşılığı jäne januarlar düniesi aumaqtıq inspekciyası,
oblıstıq tabiği resurstar jäne tabiğat paydalanudı retteu basqarması, tabiğat qorğau
policiyası jäne t.b. uäkiletti organdarmen baylanıs ornağan. Sonımen qatar joba «Qansonar»
añşılardıñ qoğamdıq birlestikteri men añşılıq şaruaşılığı sub'ektileriniñ
respublikalıq qauımdastığı tarapınan da qoldau tapqan.
– Alayda barlığı biz oylağanday oñay şarua bolmay twr. Bayğanin audanınıñ basşılığı
tuğan ölkeniñ tabiğatın qorğau şaralarına belsendi qatısuğa niet bildirgen auıl
twrğındarına qoldau körsetse eken deymiz. Elimizdegi tabiğattı qorğau jönindegi eñ iri
ükimettik emes üyım, yağni Qazaqstan bioaluantürlilikti saqtau associaciyasınıñ
basşılığına bizben birge jwmıs jasauğa niet bildirse degen wsınısımız bar. Halıqaralıq
deñgeyde tanılıp ülgergen osınday iri wyım mwnday mäselelerden aynalıp ötpey, habardar
bolğanın qalaymız, – dep ümittendi joba üylestiruşisi.
Onıñ aytuınşa, «Dala tabiğatı» qoğamdıq birlestigi añşılıq alqaptarın bekitu
boyınşa konkurstarğa qatısıp, öz añşılıq şaruaşılıqtarınıñ boluın qalaydı.
- Añşılıq şaruaşılıqtar kiikterdi qorğau kezinde tehnikalıq jäne materialdıq
mümkindikteri boladı. Atap aytqanda, biz olarğa binokl'der, dürbiler, fotokameralar, GPS,
janar-jağarmay materialdarın jäne t.b. beruge dayınbız. Şaruaşılıqtardı qwru
aytarlıqtay qiındıq tuğızbaydı, sebebi bwl jwmıstarğa aldımen jergilikti qoğamdıq
birlestikter tartılmaq. Nätijesinde auıl twrğındarına brakon'erlerdi wstau qwqığı
berilip, qılmıstıñ nemese qwqıqbwzuşılıqtıñ aldın-aluğa üles qosqandarğa sıyaqı
qarastırılmaq», – dep qorıtındıladı öz sözin Ädilbek Qozıbaqov.
Kämşat İzbasarova
QR Jurnalister Odağınıñ müşesi
Mañğıstau oblısı, Aqtau qalası
Pikir qaldıru