|  | 

Qazaq şejiresi

ALTIN ORDADAĞI 92 BAULI RULAR

Şıñğıshan özi bağındırğan alıp teritoriyanı törit wlına bölip bergende mwrageri ögedayğa Orhon özeninen batısqa qaray Tarbağatay taularına deyingi jerlerdi; şağatayğa Şığıs türkistan, Jetisu, Mauerannahrdı; Joşığa Ögedayğa qarastı jerlerdiñ batısı men Şağatay wlısınıñ soltüstik batısın berdi. Joşı wlısı keyin «Altın orda» dep ataldı, oğan qarastı halıqtardı «toqsan eki baulı özbek ( nemese qıpşaq) dep atadı, ol halıqtardıñ tizimi mınanday:
1. Mıñ. 2. Jüz. 3. Qırıq. 5. Jalayır. 6. Pray. 4. Ügajat
6. Pray. 7. Qoñırat. 8. Alşın, 9. Nayman. 10. Arğın. 11. Qıpşaq . 12. kalmak. 13. Frat. 14. Qırıqtık. 15. Torğauıt. 16. Burlan, . 17. Şımırşıq. 18 Qatağan 19. Käji. 20. Kenehas. 21. Bwyrat. 22. Oyrat2 3.Kiat 24. Bağlan. 25. Qıtay. 26. Qañlı. 27. Özbek (özinşe
28. Koyşı. 29. Bwlanşı. 30. Şabwt. 31. Joyut. 32. Selşauıt,33. Bayauıt. 34. Otarşı. 35. Arlat. 36. Kereyt. 37. Wnğwt. 38, Mañğıt, 39. Tanğwt. 40. Oymauıt. 41. Qaşat. 42. Merkit. 43. Burkat. 44. Qiyat. 45 Koralas, 46. Töralas. 47. Qırarab. 48. Ilaşı. 49. Şwbırğan. 50. Kışlak. 51. Oğlan. 52. Türkmen. 53. Dürmen, 54. Tabut. 55. Tama. 56. Maçad. 57. Kerderi. 58. Ramadan. 59. Kerey. 60. Naday. 61. Qafsana. 62. Qırğız. 63. Wyarşı. 64. Joyrat, 65 Üysin, 66. Jorğa. 67. Bataş. 68. Qoysın. 69. Moldız. 70. Täbel. 71. Tatar. 72. Teleu. 73. Bashal. 74. Nian. 75. Qazğan. 76. Şirin. 77. Wntan. 78. Qwrlat. 79. Şilkac. 80. Üykorğan. 81. Tarğın. 82. Jabu. 83. Suran. 84. Twrğak. 85. Mutiyan. 86. Kaska. 87. Majar. 88. Twşlık. 89. Şoran. 90. Şürşit. 91. Bahrşı. 92. Wyğwrat.
Moñğoldıq rular: Qoñırat, alşın, qatağan, keneges, qiyat, selşuit, bayauıt, arlat, mañğıt, qwralas, dürmen, jwriyat, üysin, qatarlı rular. Tağıda keñ mağınada Moñğol atanğan kereyt, merkit, nayman, jalayır, oñğıt, oyrat, qalmaq, buriyat, kürleuit, oymauıt, tatar qatarlı rular. Bwlar Moñğol jorığınan keyin auıp kelgen taypalar.
Al Qıpşaq, qañlı, türkimen,qırğızdar bwrınnan bar türki taypaları.
Osı rulardıñ işinde Qazaqta barı 35 ru taypa eken. Olar: Mıñ, qırıq, jwz bwlar şänişqılı arasında, jalayır, qoñırat, alşın, arğın, nayman, kerey, qıpşaq, qalmaq, torğauıt, qatağan, keneges, qiyat, qıtay, qañlı, bayauıt(baywlınıñ moñğolşa aytıluı), kereyt, oñğıt, mañğıt, oymauıt, merkit, qwralas, dürmen, tabın, tama, kerderi, ramadan, kerey, qırğız, üysin, teleu, kürleuit, majar, şürşit qatarlı rular. Bwlardıñ keyi derbes iri ru taypalıq odaqtar, keybiri sol odaqtardağı rular.
Arasındağı Qıtay, tañğıt, şürşitter Qıtaydı bilegen moñğol jäne twñğıs tektiler, olar keyin Moñğol äskerlerimen birge nemese basqa sebeptermen kelgender. Arab, joyt(evrey) olar din tarata kelgender, mısalı evreyler Hazar handığı kezinde kelgen rular deuge boladı.
Keybir ru attarı Moñğol imperiyası kezindegi äskeri qwrlımdardıñ atauınan şıqqan. Mısalı tabın elu, tama jazalauşı, twrğaq wzın boylılar, yabğw türikşe lauazım, baqırşı aspazdar, mıñ, jüz, qırıq degenderde äskeri sandıq wğımdar. Käsipke baylanıstı: ilanşı, otarşı, qırıqtıq.
Bir qızığı bwnda oyrat, buriyat, qalmaq isyaqtı rular jür, olar yuan' imperiyasına qarastı edi, zäyiri Altın orda teritoriyası Bayqal köline deyin bolğan boluıda mümkin. Al Kişi jüziñ köp sandı rularınıñ atı atalmaydı, olardıñ at atauımen wqsas ruları Sayan Altay, Hakasiya, Tiba jerinen tabıladı. Olar äli auıp kelmegende boluı mümkin.Ne Baywlı men alşınnıñ işinde ataluıda mümkin.
Osı rular Qazaqtan tıs özbek, qaraqalpaq, noğay, başqwrt,türkimen siaqtı wlıttar arasında da kezdesedi, qazaqta joğın solardan tabuğa boladı. Biraq osı rular tiziminiñ birneşe nwsqası bar!

Erzat Käribay.

Related Articles

  • Twrsın Jwmanbay «Üysinbay kitabı»

    Twrsın Jwmanbay «Üysinbay kitabı»

    Bwl Dağandel, Baqanas ölkesinen şıqqan bi Üysinbay Janwzaqwlı haqında qwrastırılıp jazılğan kitap. Tıñ tolıqtırılğan eñbekte bolıs Äldeke Küsenwlı, Dağandeli bolısınıñ basşıları men bilerimen qatar Äbdirahman Älimhanwlı Jünisov sındı aytulı twlğalar jaylı äñgime qozğalğan. Olardıñ el aldındağı eñbekteri, bilik, kesim – şeşimderi, halıq auzında qalğan qanattı sözderi men ömir joldarı, ata – tek şejiresi qamtılğan. Sonımen qatar mwrağat derekterindegi mälimetter keltirilgen. Kitapqa esimi engen erlerdiñ zamanı, üzeñgiles serikteri turalı jazılğan key maqalalar, jır –dastandar, üzindiler engen. Kitap qalıñ oqırman qauımğa arnalğan. Twrsın Jwmanbay «Üysinbay kitabı», - Jebe baspası, Şımkent qalası.134 bet tolıq nwsqasın tömendegi silteme arqılı oqi alasız. Üysinbay kitap kerey.kz

  • TARIH ĞILIMI QAZİR EZOTERIKALIQ TOPTARDIÑ  MENŞİGİNDE

    TARIH ĞILIMI QAZİR EZOTERIKALIQ TOPTARDIÑ  MENŞİGİNDE

         Şığıstanuşı-tarihşı Ömir Twyaqbaydıñ bwrında da «Qazaqqa qanday tarih kerek? Täuelsizdik kezeñinde jasalğan tarihi mistifikaciyalar hronikası» dep atalatın maqalasın  (22.05. 2025. Zhasalash.kz) oqıp em. Riza bolğam. Jaqında Ö. Twyaqbaydıñ «Qazaqstanda tarihi bwrmalaular men mifterge tosqauıl qoyudıñ joldarı» (02.10. 2025. Zhasalash.kz) attı tağı bir maqalasımen jäne tanıstıq. Öte özekti mäseleni köteripti. Tarihta orın alıp jürgen jağımsız jayttar turasında oy tolğaptı. Jurnalisterdi, blogerlerdi ayıptaptı. Tarihtan arnayı käsibi dayındığı joq, bärin büldirip boldı dep.  Keleñsizdikti toqtatudıñ naqtı joldarın wsınıptı. Bwğan da köñilimiz bek toldı. Äytse de tarihtı bwrmalauğa, öz ötirikterin nasihattauğa tek jurnalister men blogerler ğana emes, «arnayı käsibi dayındığı bar» «tarihşılardıñ» da «zor üles» qosıp jatqanın bayandap, aytılğan pikirdi odan äri örbitip, jalğastırayıq.

  • Stalin ajal auzına tastağan qazaqtıñ attı äskeri

    Stalin ajal auzına tastağan qazaqtıñ attı äskeri

    Osı uaqıtqa deyin qwpiya saqtalıp kelgen 106-qazaq attı äsker diviziyasınıñ derekteri endi belgili bola bastadı. 1942 jılı diviziya Aqmolada jasaqtalıptı. Äskeri şala dayındıqpen jasaqtalğan diviziya 1942 jıldıñ mamırında, Har'kov tübindegi qorşaudı bwzıp şığuğa bwyrıq berer aldında, 4091 sarbazğa 71mıltıq, yağni 7 adamğa bir mıltıq jäne bärine 3100 jarılğış oq –däri bärilipti. Qazaq bozdaqtarın qarusız jalañ qılışpen ölimge jwmsauı – «Gitlermen salıstırğanda Stalin soldattardı ölimge 8 ese köp jwmsadınıñ» ayğağı (Mihail Gareev, Äskeri akademiyadan.2005 jıl). “Törtinşi bilik» gazetiniñ 2016 – jılğı mamırdıñ 28-jwldızındağı sanında şeteldik arhivterden alınğan videosyujettegi 106-attı äsker diviziyası jönindegi nemis oficeriniñ aytqanı: «Ne degen qırğız (qazaq) degen jan keşti batır halıq, atqa minip, ajalğa qaymıqpay jalañ qılışpen tankterge

  • ŞOQAN UÄLIHANWLI DEGEN EKEN..

    ŞOQAN UÄLIHANWLI DEGEN EKEN..

    El auzında qazaq oqımıstıları ayttı degen sözder az emes. Belgili ğalım, etnograf A. Seydimbek qwrastırğan tarihi twlğa, asqan oqımıstı Şoqan babamızdıñ tapqır sözderin nazarlarıñızğa wsınamız. * * * Ombığa oquğa jürer aldında bala Şoqan äkesiniñ el işi mäselesin şeşudegi keybir öktem, ojar qılıqtarına köñili tolmay, «oquğa barmaymın» dep qiğılıq salsa kerek. Tipten könbey bara jatqan balasın qatal Şıñğıs järdemşi jigitterine baylatıp almaqqa ıñğaylanıp: «Şıqpasa köterip äkeliñder, arbağa tañıp alamız!» − deydi. Sonda därmeni tausılğan Şoqan äkesine: «Baylatpa! Abılay twqımınan baylanğandar men aydalğandar jeterlik bolğan!» − dep til qatadı. Bala da bolsa aqiqat sözdi aytıp twrğan balasınan tosılğan äke dereu Şoqandı bosattırıp jiberedi. * * * Peterburgte Sırtqı İster ministrliginiñ bir

  • BWLANTI-AÑIRAQAY ŞAYQASTARI: JALĞANI MEN ŞINDIĞI

    BWLANTI-AÑIRAQAY ŞAYQASTARI: JALĞANI MEN ŞINDIĞI

    SÖZ BASI «Sovet ökimeti twsında qazaq tarihı bwrmalanıp, teris tüsinik berildi» degen söz jii aytıladı qazir. Basılım betterinde bolsın, tarihşılardıñ bas qosqan jiındarında bolsın. Jalğanı joq, anıq edi. Kuämiz, 70-jıldardağı qazaq tarihı oqulığınıñ qalıñdığı pışaqtıñ qırınday ğana-tın. Onıñ özi mardımdı oqıtılmadı. Bwl şejiremizdiñ otar kezdegi küyi edi… Al qazirgi tarihımız bwrınğıdan da beter soraqı jağdayğa tüsti. Bilim men ğılımğa köñil böludiñ ornına bügingi qazaq ru-taypa wymasınan şığa almay jür. Osı küni ärkim öz atalasınıñ nemese babasınıñ bi bolğanın, jırau ne batır bolğanın oydan şığarğan jalğan derekterimen üzdiksiz nasihattap, keyin oğan san milliondağan qarjı şaşıp, kitap şığaru, as berip, kesene, eskertkiş ornatu sıqıldı t.b. berekesiz istiñ soñına tüsken. Ökinişke qaray, jağımsız

Pikir qaldıru

Elektorndı poştañız sırtqa jariyalanbaydı. Belgi qoyılğan öristi toltıru mindetti *

Atı-jöni *

Email *

Saytı

Kerey.kz/Kerey.kz

Biz turalı:

Tel: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz tiñ bwrınğı nwsqasın http://old.kerey.kz ten oqi alasızdar!

KEREY.KZ

Sayt materialdarın paydalanğanda derekközge silteme körsetu mindetti. Avtorlar pikiri men redakciya közqarası säykes kele bermeui mümkin. Jarnama men habarlandırulardıñ mazmwnına jarnama beruşi jauaptı.

Sayt sanağı: