Tirliktiñ qiın sınağındağı Ospan batır da osınday ot pen sudıñ ortasında qan keşti. Jäne de öz aqiqatın ölimmen däleldep jauınıñ aldında eñkeymegen küyi keudesin oqqa tösedi. Tipti öler şağında basqalarğa köleñke bolarlıq küpir men ğaybatqa barmastan bar kinäni özi köterdi.

Keyingilerge jwmbaq küyinde qalğan Älihan töreniñ Ospanğa jazğan bir hatı bar. Onda «Qorqıt ölimnen qanşa qaşsada qwtılmağan, qayda barsa da Qorqıttıñ köri bolğan» degen eken delinedi. Biraz şirkinder bwl hattıñ mänin: «bwl degendik Qıtaymen küresip jeñiske jetpeysiñ, bäri bir olardıñ tis-tırnağınan qwtıla almay ölim qwşasıñ. Sondıqtan erterek berilgeniñ jön!» degen söz dep twspaldaydı.

Şın mäninde, Keñes odağı 1944-jılı 12-säuirde özi qwrğan Şığıs türkistan respublikasın qwlatu şeşimin qabıldağan. 1945-jılğı 11-aqpandağı YAlta (Kiremil tübegi) bas qosuınan keyin, Älihan öz jetekşiligindegi jas memleketti qorğap qaluğa kiristi. Osı barısta kezekten tıs qwrıltay şaqırıp, Ospan men Qalibekti odaqqa tarttı. Ospan öz ökili Lätip Mwstapawlın, Qalibek ökili Qamza Şömşibaywlın qwrıltayğa jiberdi. Älihan men Lätip wzaq söylesti. Atalğan hat osı jolı Lätip arqılı Ospanğa joldandı. Onıñ şın mänisi: «qızıl ökimet jer dünieni jalmap keledi, Keñestik qızıldıñ itpegimen Qıtayda sol jolğa beyimdeldi. Oğan tötep beru öte qiın. Sol üşin berilseñde, berilmeseñde aldıñda ölim kütip twr. Olay bolsa qara twyaqtan hal ketkenşe küresip ölgenimiz dwrıs qoy!» degen emeurin edi.

Ol kezde Keñes odağınıñ elşiligi Ürimji qalasında bolatın. Onıñ İle, Altay, Tarbağatayda bölimşe konsuldarı bar edi. Qwlja qalasındağı konsuldıq Älihannıñ qıbır-jıbırın künde bağıp otırdı.

Onıñ üstine Mäskeuden Stalindik tälim alğan Ahmetjan Qasımi Ürimjidegi Gomindañ ükimetimen kelisim jasauğa jiberilgennen keyin keñestik «senariydi» bwza almay, Gomindañ ökili Jañ Jıjwñğa büyrek bwrdı. Älihan qat-qabat qamauğa qalğanday jantalasıp jatqanda keñestik qaqpan onı öz uısına oñay tüsirdi. «1946 jıldıñ 17 mausım küni Qwljadağı Keñes konsulı Älihan törege telefon soğıp: Qorğas şekarasında Özbekstannıñ sol kezdegi birinşi sekratarı Osman YUswpov kütip twr. Sizben aqıldasatın mañızdı mäseleleri bar körinedi. Tez barıñız, – deydi» («Qazaq wlt-azattıq qozğalısı» 10 tom, 253 bet. Älimğazı Däulethan «Şığıs Türkistan jwmqwrieti jäne Älihan töre» maqalası. «Astana poligrafiya» AQ, Astana 2008). Söytip, Älihan töreni Jarkent qalasında eki kün wstap twrğan soñ, Almatı arqılı Taşkent qalasına wşaqpen äketti.

Şığıs Türkistan Respublikası taratılğannan keyingi endigi ülken jau – Ospan batır boldı.

Älihannıñ jasırın qolğa alınıp, Keñes Odağına äketiluimen birge qalıptasqan Ospanğa qarsılıq ideya bir mezet Ahmetjan Qasımi, Äbdikerim Abbasov, Dälelhan Sügirbaevtı ökil etken qızılşıl toptıñ küresin ıqpaldı orınğa kötergendey körindi.

Ospan batırdıñ közin qwrtu maqsatında wyımdastırılğan keñestik qastandıqtar Moñğoliya arqılı jäne de Şığıs türkistannıñ orının basqan quırşaq ükimet «Üş aymaq» arqılı iske asa bastadı.

Bwl turalı Qojay Doqaswlı «Oficserdiñ qoyın däpterinen» degen kitabınıñ 120-121-betinde «1946-jılğı 4-aydıñ 15-künderi Dälelhan Sügirbaevtiñ bwyrığı boyınşa Qobıq attı polkiniñ bir batalion äskeriniñ kömeginde Ospan qolın qwrtu soğısın jürgizgendigin» jazdı. Atalğan eñbekte Q.Doqaswlı Dälelhan Sügirbaevtiñ bwyrığı arqılı Ertistiñ Dörbiljin atalatın kerişti jotasınıñ bauırındağı beyuaz halıqtıñ da köp qırğınğa wşırağanın aytadı.

Hasan Oraltay öziniñ «Elim-aylap ötken ömir» kitabınıñ 46-47-betterinde «Ospan batırğa Moñğoliya arqılı Teskenbay, Sağaday, Marqaba, Totan Hamit wlı, Tandırbat sındı bas keserlerdi birinen soñ birin közin qwrtuğa jibergenin jazğan.

Osınday qastandıqtar jayında jazılğan tarihi derekter men qarialardıñ aytuına jüginsek, Ospan äste Dälelhan qolına, nemese ol arqa süyegen bwrınğı Şığıs Türkistan Respublikası armiyasına (qazirgi «Üş aymaqqa) tikeley tisip körmegen, tek özin qwrtqalı kelgen armiyağa qorğanu maqsatında qarumen jauap berip otırğan. Kerisineşe, Ospandı jau körsetu maqsatında qarsı jağı Ospandı «jauız», «bandı», «qauipti adam» retinde körsetuge tırıstı.

Osınday wpay tügendesken twsta keñestikter men Ospanğa qarsı özge de toptar jasırın türde kereyşe kiingen jasaqtar dayındap: «Biz Ospan adamımız» dep beyuaz auıldardı da tonap şauıp, ädeyi arandatuşılıqtar tudırğan.

Bwl ğana emes Dälelhan jäne onıñ töñiregindegiler qazaqtar arasında iritki salıp, keybir elbasıların Ospanğa qarsı qoyuğa janın saldı. Nätijesinde, ospan töñireginde jürgen Uathan, Qalman, Näzir täyji sındı bedeldi kisiler Dälelhannıñ tiline erip, Ospanğa qarsı is-äreketterge qatısıp, onısı äşkerelenip qaldı. Tek qana Dälelhannnıñ tapsırmasımen Ospandı öltiruge nietttengen «Islam» laqamdı adamnıñ bolğanı da aytıladı.

Ospannıñ qasındı Keñes odağınan qaşıp kelgen Alaş ziyalılarınıñ wrpaqtarı, quğındau-twtqındaudan qaşqan wlt ziyalıları, tipti moñğol, orıs wltı ökilderine deyin boldı. Ospan solar arqılı bükil halıqara jağdayın barlay kelip, keñestikterdiñ qılmısın tolığınan tanıp-jetti.

Bir jağınan Moñğoliyanıñ, bir jağınan işki ağayınnıñ, endi bir jağının Keñes Odağınıñ qısımına wşırağan Ospannıñ Gomindañşılarmen odaqtasudı taldauı osı kez. Äri öz taldauın: «Kezinde ortaq müdde üşin bir-birine jau bolğan qara qıtay men qızıl qıtay birlesip, japonğa qarsı twrdı. Keñes Odağı da Amerikamen birlesti. Men uaqıt talabı boyınşa Gomindañ şılarmen birigu arqılı AQŞ siyaqtı sırt eldermen baylanısqa şıqsam ne bolıptı?! Bwl meniñ Keñes qızılı men Qıtay qızılan saqtanuımnıñ birden-bir jolı! Halqımnıñ müddesi üşin saytanmen de dos boluğa barmın», – dep tüsindirdi.

Bügingi şındıqtıñ Ospan jağında ekenin eskersek, Keñes quırşağına aynalğan Şığıs Türkistan ükimetine qarsı şıqqandığın da äbden tüsine alamız. Keyinnen  Keñestikter Şığıs Türkistannan bet bwrğan twsta tälkekke tüsken türkiler tağdırına aşınğan Ospan Älihannıñ ideyasın quattay otırıp, Şığıs Türkistandı qorğauğa janın saldı. Biraq keş boldı. Dosınan jauı köbeydi.

1949 jılı qızı ükimettiñ quırşağına aynalğan bir top adam wşaqpen birge külge aynaldı.

Ospannıñ endigi jauı qızıl qıtaylarğa aynaldı. Qazaqtı qazaqqa salu sındı oyın tağı da jalğastı.

Jañadan kelgen qızıldar Ospanğa qarata biri öz jağına tartuğa tırıssa, ekinşi jaqtan aldamalay twru sayasatın qoldandı. Onı tarpa saluğa ärkettengen joq.

Şın mäninde qızıldar men Ospannıñ birigip ketui Keñes Odağın quattaytın toptar men bwrınğı «Şığıs Türkistan respublikasınıñ» ornın ielep otırğan «üş aymaqşıldardı» qattı alañdattı. Keñes Odağınıñ jol-jorıq körsetuine jäne onıñ ideyasındağı sayasi-äskeri toptarğa ölerdey qarsı bolğan Ospan batırdıñ qızıldardıñ senimine bölenui «jalğan töñkerisşilderdiñ» bet-perdesin ayparaday aşıp qana qoymay, olardıñ jau sanağan adamın tarih sahnasına qayta köterip şığatın boldı. Sırtta AQŞ jäne Keñes Odağı öz wpayların tügendeytin küşterge qoldau körsetuge jantalassa, iştegi ımırağa kelmes alauız toptar da bas paydasın oylap, baqay qulıqpen arpalısqa tüsti. Söytip endigi jerde bağınıştı bolğan Şınjañdağı jergilikti toptar işinde qızıldarğa kim bwrın jaqsı körinip qalar eken degen qızğanış pen baqtalastıq qatarınan ömir sürgen taytalasqan jağday qalıptastı. Olardıñ işinde jaqsı körinu nietindegi jağatsığandar men jaulıq piğıl tanıtıp ürke qarauşılar da bar edi.

Erlikpen bastalıp, örlikpen jalğasqan wlt-azattıq qozğalısın «bülikke» balağan «Üş aymaq» Ospanğa bwdan bwrın da şoşına qaraytın edi. Bwl turalı «Şıñjañnıñ üş aymaq töñkerisi tarihı» («Wlttar» baspası, 2000 jıl.) attı kitaptıñ 340-betinde: «Ospan, Qalibek, Jaujap (moñğol) büligi art-artınan tuılğandıqtan, üş aymaqtıñ jağdayı künnen-künge uşığıp, müşkil halge kiriptar boldı. Wlttıq armiya äskeri küşiniñ jetkiliksizdigi twtas üş aymaq ükimetine auır qater töndirdi», – dep jazadı.

1949 jılı 14 tamızda Qıtay komunistik partiyası öz ökili Dıñ Liçwndı Mäskeudegi saparınan Almatı arqılı Qwljağa jiberdi. Ol «Üş aymaqtağı» qızıl qıtayşıl toppen tığız qarım-qatınasta bolıp, az ğana uaqıt işinde Şınjañ jağdayı jöninde Qıtay komunistik partiyası ortalığına 85 telegrama joldağan eken. Demek, däl osı kezde Keñes Odağı men Qıtay qızıl partiyasınıñ mülde qwpiya, işki ımırağa kele otırıp, «Şınjañ mäselesin» birjola şeşkenin anıq añğaruğa boladı. Osı jılı 27 tamızda «Üş aymaq» basşılarınıñ Keñes Odağınıñ wşağına otırıp, Irkutsi qalasınan ötip, Baykal köli mañına barğanda örtenip külge aynaluı sonıñ bir mısalı. Äri Oqiğadan 3-4 kün öte sala, yağni 2 qırküyek küni Ürimjidegi Keñes elşisiniñ orınbasarı şwğıl türde Qwljağa barıp, Dıñ Liçwndı Ürimjige attanıp, Bwrhan Şahidimen birlikte jwmıs atqaruğa şaqırıp, köndiredi. Demek bwl «üş aymaqşılardıñ» Ahmetjan, Isqaqbek, Abbasov, Dälelhan sekildi «köne» basşılarınıñ közi qwrtılğannan keyingi iş pen sırttıñ säykese otırıp, Şınjañ mäselesin dereu qolğa ala bastağan alğaşqı äreketi edi. (Bwl turalı mälimetterdi «Şıñjañnıñ üş aymaq töñkerisi tarihı» attı kitaptıñ 419-420 betterinen tabasız). Al, wşaqtan qwlağandardıñ ölimi Şınjañ mäselesi bir jağına şıqqanşa, jasırın wstalıp, qazannıñ işinde ğana jwrtqa jariya boldı. Olardıñ «süyegi» atalğan tanığısız mürdeler 1950 jıldıñ 15 naurızında ğana Qwljağa jetkizildi. Endigi jerde  Keñestikterdiñ Keñes in bwzbaytın, qıtay biligine bası baylaulı «qıp-qızıl», jaña «üş aymaqşılar» tarih sahnasına köterildi. Söytip, qırküyektiñ basında «Üş aymaq» jaq Qıtay komunistik partiyası ortalıq komitetiniñ jol-jorıq körsetuine negizdelip, Şınjañ mäselesin şeşudiñ köp türli joldarın qarastırıp, QKP-na jauap hat jazdı. Atalğan hattıñ 6 tarmağında: «…Jänimhan, Qaduan, Ospan, Qalibek t.b köp sayasi jäne äskeri qılmıstılardı jazalap, mal-mülkine deyin müsädralaudı» swradı. («Jwñgo Şınjañnıñ tarihı jäne qazirgi jağdayı», «Şınjañ» halıq baspası, 2006 j.Ürimji 313-314 better).

1949 jılı 26 tamızda halıq azattıq armiyası Lanjudı basıp aldı.

Endigi jerde olardı tatulastıruğa talpınuşılardan göri ajıratuğa, ara jigin aşuğa wmtılğandar köp boldı. «Üş aymaqşılardıñ» bar nieti Ospannıñ közin qwrtu edi.

Bir qızığı olardı qızıldardan köri «Şarqi» atalğan «üş aymaqşılardıñ» ökşeley quuı köbirek bolğan körinedi. Bwl jayında Nwrğojay batır atalğan eñbeginiñ 165-166 betterinde birinşi ret: «Biz Sarqamısta otırğanbız. Üş aymaq atın jamılıp, orıs armiyası kelip bastı. Olarmen ayausız soğısıp, köp adamın qırıp tastadıq. Qalğan äskerleri jeñilip, Noriğa şeginip ketti» dese, endi birde «Ospan, Jänimhandar Taqırbastau, Sarbastauğa barıp ornalastı. Bir jwmadan keyin orıstardıñ jalğan Şarqi Türkistan atındağı äskerleri kelip bastı», – degendi aytadı. Demek Ospandardıñ äli de bolsa qızıldarmen til biriktiruiniñ mümkindiginen alañdağan Keñes Odağı öz armiyasın kirgizip, «üş aymaqşılarmen» säykese otırıp, qızıldardan bwrın qarmanudı oylağan siyaqtı. Tipti ol kömekti «üş aymaqşılardıñ» ädeyi swrap aluı da nemese qızıldırdıñ türtip salıp, bilse de bilmeske salıp tasada twruı da äbden mümkin edi.

Osılayşa, onsız da örisi otqa oranğan Ospannıñ barar jer basar tauı qalmadı, tığırıqqa tireldi.

Ospannıñ şetelge qaşu, qwtılıp ketu oyı bolğan joq.

Gansude otırğanda şetke ketetinder Gas, Temirlik öñirinde otırğan eldi betke alıp, Täyjinwr tarapqa, Ospandar Altayğa betaludı maqsat etip Hayzığa qaray köşedi. Hayzıdan arı Qwmıl, Barköl, Bäytik, Qaptıq arqılı Altaydıñ wlı taularınıñ keñ qoynauına ilinip ketip, küresti jalğastırudı armandaydı. Mümkin bolsa kommunizimge jau bolıp otırğan AQŞ, Japoniya, Germaniya elderinen kömek alsam degendi de oylaydı.

Bwl Ospannıñ eşqanday äri-säri bolmastan, öz tağdırınıñ şeşimin şığarıp, soñğı baylamğa kelgen kezi edi.

Er aytqanında twrdı. Tek qana küresip öludi qaladı. Jastığın ala jattı. Qoldı bolğannan keyingi köp «jarılqaudı» da qalamadı.

Büginderi közi tiri, Ospandı tergeuga qatısqan, Almatıda twratın Qaldıbay Qanafin atamız Ospan turalı ötken künderdi eske alğanda osı joldardıñ avtorına: «ol şındığında türikşil islam elin qwrudı armandağan nağız batır, erjürek, bölekşe jaralğan jan edi» dep eske aladı.

Ospan batır Silämwlı 1951 jılı aqpannıñ 19 küni qıtay qızıldarı jağınan qoldı bolıp, 29 säuirde, däl bügingi küni Ürimji qalasında päniden baqiğa attandı. Qastandıqtardıñ qwrbandığınan qwtıla almay erlikpen Şahit boldı.

Jatqan jeriñ jannat, topırağıñ torqa bolsın!

Jädi Şäkenwlı, jazuşı