Näpil BAZILHAN. Kültegin mingen külikter
kerey.kz
Türik Eliniñ jihanger qolbasşısı Kültegin (685 j. tuğan – 731 j.. II. 27 küni qaytıs bolğan). Orhon özeni boyındağı Ötükende tuğan. Qwtlıq (Elteris) qağannıñ ekinşi wlı, Bilge qağannıñ tuğan inisi. Şeşesi Elbilge qatwn. Böri tekti ruınan (Açınw — Ačïnu — Açınw – köne türikterdi moñğol tektes etnostar «čïnuw-a>čïnu>čon >çono (böri, qasqır)» dep atağan. Ačï+de – onıñ köptik toptamalau mağınanı bildiretin twlğası (böriler, qasqırlar degen mände). Qıtaylıqtardıñ moñğol tektesterden üyrenip atağanı osı – Ačïnu, Ačïde bolsa kerek. Bwl ataular türik bitiktastar men eskertkişterinde jäne de eşbir köne türik mätinderinde kezdespeydi.) tekti.
Kültegin degen ataudıñ mağınasın zertteuşiler kül- «dañqtı, ataqtı», kül- «ot, ottıñ küli», köl- «teñiz, köl su» jäne t.b. türde tüsindiredi. Köne türik bitiktastarında kezdesetin «Kültegin, Kültwdın, Küliçwr, Külüg» sekildi ataulardağı kül- söziniñ mäni bireu. Ol: « At, jılqığa, köl+ik // kül+ik, säy-gülikke mıqtı berik adam, atqa bekem er» degen söz. Äsirese Kültegin jorıq şabuılğa qanşama ret attandı, sonşama säygülik twlparğa mingeni turalı eskertkişte anıq aytılğan. Sondıqtan Kül + sözine — tegin, twdın, çwr jäne t.b. ataqtarı qosılıp etnomädeni atauı qalıptasqan. Demek, Kültegin – «säygülikke berik bekem er, atqa mıqtı bekzada» degen söz. Bitiktasta Külteginniñ jorıqqa şıqqanda mingen attarı, äsirese, ayğır arğımaqtarı erekşe somdalıp aytılğan. Onıñ sebebi köşpeliler üşin at-jılqınıñ ornı erekşe bolğan. Arğımaq jorıqqa şıqqanda, şabuıl kezinde onıñ eñ senimdi serigi, nağız dosı. Sondıqtan da attı, arğımaqtı qasterleu saltı dalalıq köşpeliler üşin zor mañızğa ie boldı sol arqılı da dalalıq bolmıs bay sanaladı.
Külteginge arnalğan bitiktas mätininde onıñ qanday tüsti qanday ayğır mingeni, ol ayğırları öñşeñ ölip qalğandığı, äyteuir jekpe-jekterde, soğıs wrıstarda Külteginge ayğır şıdamağanın, jauları onıñ ayğırın atıp öltirgendigin bayqauğa boladı. Ol jayındağı mätindi sol qalpında qazaqşa mağınasın jetkizsek:
Kültegin bitiktası mätininen üzindiler:
Kültegin jiırma toğız jasında
Çaça-Sünkege qarsı soğıstı.
Äueli Tadqış-Çwrdıñ boz atın minip şaptı, ol at sonda öldi.
Ekinşi Işbara Yamtardıñ boz atın minip şaptı, ol at sonda öldi.
Üşinşi Yegen Silbektiñ kejimdi torı atın minip şaptı, ol at sonda öldi.
Sauıtına, jelmesine jüzden astam oq tiipti, betine, basına bir timedi.
Şabuıldı Türik bekter köp bilersizder!
Ol äskerdi sonda joq ettik.
Sodan keyin Bayırqw jerindegi Wlıq Erkin jau boldı.
Onı tağı Türgi Yarağwn kölinde talqandadıq.
Wlıq Erkin azğana erin jinap qaştı. Kültegin ………jasında Qırğızğa qaray jorıq jasadıq.
Nayza batar, qalıñ qardı sögip
Kögmen tau-ormanın aynala jorıtıp
Qırğız halqın qualay bastıq.
Qağanımen Swña tau-ormanında soğıstıq.
Kültegin Bayırqwdıñ /aq ayğırın/ minip wmtıla qarsı şaptı.
bir batırın oqpen attı, eki batırımen ayqasıp şanşıp öltirdi.
Ol şabuıldağanda Bayırqwdıñ aq ayğırınıñ bel-wrşığı üzilgenşe sermepti.
Kültegin Bayırqwdıñ aq ayğırın minip soğısqanda qarsı kelgen üş jauıngerdiñ bireuin sadaqpen atıp, ekeuin nayzamen tüyrep, qılışımen wrıp soğadı, ol ötkir qılışımen bir batırdıñ denesin ekige bölip jarıp, odan da ötip onıñ atın kesip tasağanı köne türik mätinde bayandaladı. Al, osı soğısta Kültegin mingen aq ayğırdıñ omırtqası men beli üzilip ketken. Bwdan Kültegin wstağan bolat qılışqa, onıñ küşine tötep beretin birde-bir batır sol zamanda bolmağan dep aytuğa tolıq negiz bar. Şındığı da sol, Kültegin soğıs-jorıqtarğa attanıp wdayı jeñispen oralğan bahadür qaytalanbas twlğa edi.
Kültegin Başğwdıñ boz atın minip Başğwdıñ boz atı ……….tiresti…
ekeuin özi basıp jeñdi, sodan tağı da şabuıldap kirip
Türgeş qağannıñ bwyrıq orındauşısı
Az twtwqtı äskeri qolımen wstap aldı.
Qağanın sonda öltirdik, elin bağındırdıq.
Qara Türgeş halıqtıñ köbi bıtırap qaştı,
Ol halıqtı Tabarda/ qo…………../
Soğdı halqına şauıp jetemiz dep İnju (Sırdariya) özendi ötip,
Temir Qaqpağa deyin jorıq jasadıq.
Sonda keri Qara Türgeş halıq jau bolğan eken.
Keñereske qaray jettik.
Bizdiñ nayzalı äskerlerdiñ attarı arıq, azıqtarı joq edi
Qorqaq kisi er…………………………….
alıp batır er bizge şapqan edi
sol kezderde ötinip,
Kültegindi az batırlarımen şabuıldattıq
Wlı soğıs jasadıq.
Alıp Şalçı aq atın minip şaptı,
Qara Türgeş halıqtı sonda öltirip, bağındırdıq.
Tamaq Wyıq basında jorıq jasadıq.
Kültegin ol soğısta otız jasar edi.
Alıp Şalçı aq atın minip şaptı.
Eki batırın qualay şanışdı,
Qarlwqtı jeñdik, basıp aldıq.
Az halıq jau boldı,
Qara kölde jorıq jasadıq.
Kültegin otız bir jasar edi.
Alıp Şalçı aq atın minip şaptı
Az Elteberdi twtqındadı,
Az halıq sonda joq boldı.
İzgil halıqpen soğıstıq.
Kültegin Alıp Şalçı ağın minip
/şaptı/ ol at sonda qwlap tüsti.
İzgil halıq öldi, joyıldı.
Toğız Oğız halıq öz halqım edi.
Täñiri Jer bwzıp jibergendikten jau boldı.
Bir jılda bes jolı soğıstıq.
Eñ ilki (äueli) Toğw balıqta soğıstıq.
Kültegin Azman ağın minip
wmtıla şaptı. Altı batırın şanışdı
Äsker sırtında jetinşi batırdı qılıştadı.
Ekinşi Qwşlıqıqta Edizben soğıstıq.
Kültegin Az qoñırın minip
wmtıla şaptı, bir batırın şanışdı.
toğız batırın iire bas igizdi.
halqı sonda öldi, joyıldı.
Üşinşi Bolçwda
Oğızben soğıstıq.
Kültegin Azman atın minip şaptı,
şanışdı. Wçwş basında soğıstıq.
Türik
Halıq Adır Qamısta qorqaq bolıp edi. Üstinen tüsken äskerlerdi
Kültegin bıtıratıp, Toñra degen bir ru
alpauıt on batırın, Toñra tegin joqtauında iirip öltirdik.
Besinşi Ezgenti Qadızda Oğızben soğıstıq.
Kültegin Az qoñırın minip
şaptı, eki batırın şanışdı
qalağa barmadı, oğan jetpey ol äsker sonda öldi, joyıldı.
Mağı Qorğanda qıstap, jazında
Oğızğa qaray äsker jiberdik.
Kültegin kiiz üydi bastap saqtap otırdı.
Oğız jauı ordanı bastı.
Kültegin
«Ögsiz» («anasız jetim») ağın minip, toğız erin
şanışdı. Ordanı bermedi .
Anam qatwn (hanşayım), odan keyingi analarım
Enelerim, kelinim, hanşaylarım
Mwnşa tağı tiridey küñ bolar edi.
Ölikke ketip jolda jata qalar edi
Kültegin joq bolğan bolsa bärimiz öler edik.
İnim Kültegin jetpestey boldı (qaytıs boldı).
Özim sağınıp qayğırdım.
Körer közim körmestey,
Biler biligim bilmestey boldı.
Özim sağınıp qayğırdım.
Öd (ajaldı) Täñiri jasaydı
Kisi wlı bäri ölgeli tuğan eken.
sonşa sağındım
Közden jas ağıp toqtamay
Köñilde uayım twrıp tarqatılmay
Ünemi sağındım (eñiredim)
Qattı sağınıp qayğırdım
Kültegin qoy jılı on jetisi küni (Täñirige) wştı (qaytıs boldı).
Toğızınşı aydıñ jiırma jetinşi küni
joqtau josının jasadıq.
Ğwrıptıq keşenin, bädizin, bitiktasın
meşin jılı jetinşi aydıñ jiırma jetisinde
twrğızdıq.
Kültegin özi qırıq artıq jeti jasında bolğan-dı.
Tas keşenin, osınşa bädizşilerdi Twyğın
Elbeter äkeldi.
Mwnşa bitik bitikleuşi (jazu jazuşısı)
Külteginniñ atalığı Yolwqtegin bitikledim (jazdım).
Jiırma kün otırıp bwl tasqa bwl belgini bärin
Yolwğtegin bitikledim ( jazıp qaşadım).
Kültegin köşpeliler tarihındağı eñ körnekti kösem, bahadür twlğalardıñ biri. Ol ataqtı «Modun, Şıñğıs, Batı» qağandarımen para-par, tipti özi qağan atalmağanımen Türik Eliniñ iri qolbasşısı, külli köşpeli etnostardı kök bayraqtıñ astına biriktiruşi, wlı köşpeliler imperiyasınıñ sabaqtastığın, dästürli jorığın, josının jalğastıra bilgen kemeñger er, dara twlğa. Onıñ qılışına tötep bergen adam balası ol zamanda bolğan emes.
Kültegin 7 jas kezinde äkesi Qwtlıq (680-692 j. bilik qwrğan) qaytıs boladı. Qağan tağına onıñ inisi Qapağan (692-716 j.) otıradı. Kültegin men Bilge, Qapağannıñ inisi Bögüni (716 j.) taqtan taydırıp, qağandıq bilikti Bilge qolına (716-734 j.) aladı.
Kültegin wlı imperiya üşin köptegen ru-taypa, odaq, wlıstardı bağındıruda erekşe erligimen közge tüsti. Ol 16 jasınan bastap oğız, qıtan, tatabı, tabğaç (qıtay), qırğız, türgeş, soğdı jäne t.b. elderge jorıq jasap olardı bağındıra bilgen bahadür qolbasşı.
Külteginniñ qwrmetine, aruağına arnalğan ğwrıptıq keşen qazirgi Moñğoliya eliniñ astanası Wlanbatırdan 400 km oñtüstik-batısında, ejelgi Qaraqorım qalasınan 45 km soltüstikte, Orhon özeniniñ sol jağalauındağı keñ dalada ornalasqan
Näpil Bazılhan, filologiya ğılımdarınıñ kandidatı
argymaq.kz
Pikir qaldıru