Qazaq handığına 550 jıl Qazaq şejiresi
İle Qazaq avtonomiyalıq oblısı
kerey.kz
İle Qazaq avtonomiyalıq oblısı (töte jazu: ىله قازاق اۆتونومىيالى وبلىسى, wyğ. ئىلى قازاق ئاپتونوم ۋىلايىتى / Ili Qazaq aptonom wilayiti, qıt. 伊犁哈薩克自治州, pin-yin: Yīlí Hāsàkè zìzhìzhōu) — Şıñjañ Wyğır autonomiyalıq audanına kiretinQıtaydıñ avtonomiya işindegi avtonomiyalıq äkimşilik-aumaqtıq birligi. Oblıs ortalığı – Qwlja (qıtay transkripciyasında – Inin) qalası birmezgilde İle aymağınıñ da ortalığı bolıp tabıladı. Qıtaydağı birden bir orınbasar ölke därejeli avtonomiyalı oblıs.
Şekaralasuı
İle Qazaq avtonomiyalıq oblısı Qazaqstannıñ Almatı, Şığıs Qazaqstan oblıstarımen, Moñğoliyanıñ Bayan-ÖlgeyQobda aymaqtarımen, (Altay tau jüyesiniñ ortalıq biik taulı böligi arqılı Resey Federaciyasınıñ Altay Respublikasımen jäne Qırğızstanmen şekaralasadı.
Şekara keden beketteri
İle Qazaq avtonomiyalıq oblısı 8 keden beketi qızmet atqaradı:
Qazaqstanmen
- Ağımbek (阿黑木别克) Altay aymağında
- Baqtı (巴克图), 17 km Tarbağatay aymağınan;
- Dulat (都拉塔);
- Jemeney (吉木乃) Altay aymağında；
- Qorğas (霍尔果斯);
- Muzart (木扎尔特)
Moñğoliyamen
- Qızıltau (红山嘴) Altay aymağında
- Taykeşken (塔克什肯) Altay aymağında
Äkimşilik aumaqtıq bölinisi
İle Qazaq avtonomiyalıq oblısı Altay aymağı (ortalığı Altay qalası) , İle aymağı, Tarbağatay aymağı ortalığı (Çuguçak qaz. Şäueşek qalası) sındı üş aymaqtan qwraladı. Ärbir aymaq auıldıq audandarğa bölingen jäne märtebesi boyınşa bwrınğı odaqtas respublika oblısınıñ märtebesindey. İle aymağında 9 audan, Tarbağatay aymağında 6 audan, Altay aymağında 8 audan bar. Şen turalı äkimşilik-aumaqtıq tabel'de İQAO Şıñjan okrugterine qarağanda joğarı satıda: onıñ aymağı märtebesi jağınan okrugke teñ. Sondıqtan oblıstıq ökimet qosımşa qondırğı siyaqtı jäne jergilikti bilikke mäseleni tikeley Ürimşide şeşken oñay. Ürimşide bwğan kedergi jasamaydı, äsirese 1982-jılı İQAO Pekinge QHR ükimetine tikeley bağınudı swrap, ŞWAA yurisdikciyasınan şıqpaq bolğan şeşiminen keyin İQAO basında oblıs ükimetiniñ törağası twradı, onı qazaqşa «ükimet törağası» emes, «oblıs bastığı» nemese «oblıs ükimeti bastığı» dep ataydı, öytkeni törağa Qıtayda bireu – ol QHR Törağası. Aymaqtı (okrugti) gubernator basqaradı, onı mwnda «äkim» emes, «uäli» dep ataydı, al qala merlerin «qala bastığı» dep ataydı, esesine audan äkimderin köbinese «audan äkimi» dep ataydı. 1990 jılğa deyin «audan bastığı» termini qoldanılatın. Bolıs äkimin köbinese jayğana «auılbası» dep ataydı. Qıtaydağı qazaq avtonomiyasınıñ saqtalu perspektivaları büginde birıñğay emes. Han' halqınıñ tarapınan az wlt ökilderi paydalanatın jeñildikterdi saqtap qaludıñ qwqıq tarapınan dwrıstığı turalı mäsele jii qoyılıp jür. Qıtay ükimeti men QKP qazaq diasporası men irredentasına qatıstı wlttıq sayasatı qanşalıqtı birmändes bolatındığı belgisiz. Qazaqtar lauazımdı etnos bolatın jäne basşılıq basında resmi twrğan, qazaqtardıñ älemdegi ekinşi äkimşilik-aumaqtıq qwrılımı bolıp tabılatın İle Qazaq avtonomiyalıq oblısınıñ Qazaqstan üşin mañızı orasan.
 |
|||||||||
| # | Därejesi | Atauı | Ieroglifpen | Pin'in' | Wyğır tili (arab şrift) |
Wyğır tili (latınşa) |
Halqı (2003 şamamen.) |
Audanı (km²) |
Halıq tığızdığı (/km²) |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| * | Aymaq | Altay | 阿勒泰地区 | Ālètài Dìqū | تارباغاتاي ۋىلايىتى | Altay Wilayiti | 561,667 | 117,800 | 5 |
| Aymaq | Tarbağatay | 塔城地区 | Tǎchéng Dìqū | تارباغاتاي ۋىلايىتى | Tarbaghatay Wilayiti | 994.776 | 104,546 | 16 | |
| 1 | Qalalıq audan | Qwlja | 伊宁市 | Yīníng Shì | غۇلجا شەھىرى | Ghulja Shehiri | 430,000 | 629 | 684 |
| 2 | Qalalıq audan | Hüyten | 奎屯市 | Kuítún Shì | كۈيتۇن شەھىرى | Küytun Shehiri | 300,000 | 1,171 | 256 |
| 3 | Audan | Qwlja | 伊宁县 | Yīníng Xiàn | غۇلجا ناھىيىسى | Ghulja Nahiyisi | 360,000 | 4,486 | 80 |
| 4 | Audan | Qorğas | 霍城县 | Huòchéng Xiàn | قورغاس ناھىيىسى | Qorghas Nahiyisi | 360,000 | 5,466 | 66 |
| 5 | Audan | Toğıztarau | 巩留县 | Gǒngliú Xiàn | توققۇزتارا ناھىيىسى | Toqquztara Nahiyisi | 160,000 | 4,124 | 39 |
| 6 | Audan | Künes | 新源县 | Xīnyuán Xiàn | كۈنەس ناھىيىسى | Künes Nahiyisi | 300,000 | 7,583 | 40 |
| 7 | Audan | Moñğolküre | 昭苏县 | Zhāosū Xiàn | موڭغۇلكۈرە ناھىيىسى | Mongghulküre Nahiyisi | 160,000 | 10,465 | 15 |
| 8 | Audan | Tekes (audan) | 特克斯县 | Tèkèsī Xiàn | تېكەس ناھىيىسى | Tékes Nahiyisi | 160,000 | 8,080 | 20 |
| 9 | Audan | Nılqı | 尼勒克县 | Nílèkè Xiàn | نىلقا ناھىيسى | Nilqa Nahiyisi | 160,000 | 10,130 | 16 |
| 10 | Şapşal-Sibo avtonomiyalıq audan | 察布查尔锡伯自治县 | Chábùchá’ěr Xībó Zìzhìxiàn | ئاپتونوم يېزىسى چاپچال شىبە | Chapchal Shibe Aptonom Nahiyisi | 170,000 | 4,489 | 38 | |
Halqı
Qazirgi kezde ärtürli mälimetter boyınşa Qıtaydağı qazaq diasporası 1 200 000-nan 2 000 000 adamğa deyin. Qıtayda twratın qazaqtardıñ sanı turalı ärtürli mälimet közderi bir-birine säykes kelmeydi. Otbasında üş baladan bes balağa deyin bolatın qazirgi Qıtay aumağında twratın qazaqtardıñ sanın däl anıqtauğa kedergi jasaytın faktorlardıñ biri otbasılardağı balalar sanın şekteytin Qıtay ükimetiniñ jürgizip otırğan demografiyalıq sayasatı. Osığan baylanıstı halıqtıñ köp böligi tirkelmegen. Sol siyaqtı Qıtayda twratın halıqtıñ jalpı sanı turalı däl statistikalıq mälimettiñ joqtığı da qiındıq tuğızadı. İle Qazaq avtonomiyalıq oblısında qazaq irredentası, yağni öziniñ tarihi aumağında qonıstanğan etnikalıq qazaqtar twradı. Qıtay mälimetteri boyınşa Qıtaydağı qazaq diasporası sanı 1 mln. adamnan asatın on iri etnostardıñ qwramına kiredi. Qıtayda barlığı 56 wlt ömir süredi. Qazaq diasporası bizdiñ şeteldegi otandastarımızdıñ eñ köbi bolıp tabıladı.
Qıtaydağı qazaqtardıñ sanınıñ ösu qarqını aytarlıqtay joğarı: 1949 j. – 443 000-nan köp 1979 j. – 848 000 şamasında 1982 j. – 907 000 1985 j. – 964 000 1990 j. – 1 200 000 2005 j. – 1 mln. 296 mıñnan 1 mln. 500 mıñğa deyin. Qıtay Halıq Respublikasınıñ jürgizgen wlttıq aumaqtıq avtonomiya sayasatınıñ nätijesinde 1954 jılı İle avtonomiyalıq oblısı qwrıldı. Qazaqtar negizinen Altay, İle, Tarbağatay okrugteri kiretin avtonomiyalıq oblısta, sonday-aq QHR ŞWAA Mori Qazaq autonomiyalıq audanı, Barköl-Qazaq uezderinde, Gan'su provinciyasınıñ Aqsay-Qazaq avtonomiyalıq uezinde jäne az mölşerde Pekinde twradı. QHR qwrılğan kezde onıñ aumağında 420 000 qazaq ömir sürgen, onıñ 418 000 – Şıñjanda twrğan, bwl 9% qwraydı; üş mıñnan astam qazaq onımen şekaralas Gan'su jäne Cinhay provinciyalarınıñ audandarında twrğan. Şıñjanda qazaqtar negizinen Altay, İle jäne Tarbağatay (Çuguçak) okrugteriniñ audandarında köşip jürdi, bwl barşa qazaq köşteriniñ 3/5 böligin qwraytın. Şağındau toptar qazirgi Mure-Qazaq avtonomiyalıq uezi men Cinhay uezin (Sandji-Huey avtonomiyalıq oblısı) jäne Barköl-Qazaq avtonomiyalıq ueziniñ (Hamiy okrugi) aumağında köşip jürgen. Ädette köş rulıq negizde qwrılatın bolğan. ŞWAA aumağında qazaqtar sanı jağınan han'dar menwyğırlardan keyingi üşinşi orındı ielenip, jalpı halıqtıñ 7,4% qwraydı. QHR jariyalanğannan bergi 54 jılda qıtaydağı qazaqtardıñ sanı üş eseden artıq östi. Qazaqtar lauazımdı etnos bolıp tabılatın İQAO basqa da avtonomiyalıq qwrılımdar bar: Sançji-Dungan oblısındağı Mure-Qazaq avtonomiyalıq uezi, Hamiy okrugindegi Barköl-Qazaq avtonomiyalıq uezi jäne Gan'su provinciyasındağı Aqsay-Qazaq avtonomiyalıq uezi. Cinhay provinciyasında Haysi-Tibet-Moñğol-Qazaq avtonomiyalıq oblısı bar, onı köbinese jay ğana Haysi-Moñğol-Tibet dep ataydı. Sonday-aq onşaqtı avtonomiyalıq qazaq bolıstarı bar. Ürimşiniñ arğı jağındağı Gan'su men Cinhay aumaqtarına qazaqtar 1917 jılğı qazan töñkerisinen keyin köşken. İQAO qazaqtarı avtohtondı halıq bolıp tabıladı. Bwl aumaqtı qazaqtar joñğarlarmen eki ğasırğa sozılğan küreste qorğap qaldı. Basqa elde ömir süre otırıp, qazaqtar bwl jerde basqa tarihi şeñberde, basqa äleumettik-ekonomikalıq jäne sayai jağdayda damıdı, qıtaydıñ mädeni ıqpalında ömir sürdi. Qazaqstandıq zertteuşiler mälimetteri boyınşa Qıtaydağı qazirgi qazaq diasporasınıñ birqatar erekşelikteri bar. Birinşiden, QHR aumağında twratın qazaqtardıñ 80% QHR qwrılğannan keyin tuılğandar, onıñ 70% – 1962 jıldan keyin jäne 50% – «mädeni revolyuciyadan» keyin tuılğandar. Bwl, bir jağınan, «tuudı retteu» sayasatın jüzege asıruda qıtay emes halıqtarğa jasalğan belgili bir «jwmsaqtıq» turalı qorıtındını bildirse, ekinşi jağınan – qazaq halqınıñ basım böligi QHR öz otanı dep qaraytınınıñ körsetkişi. Qazaq diasporası ökilderiniñ köpşiligi üşin «mädeni revolyuciya» kezeñiniñ eksperimentteri öz täjiribelerinen tanıs jäne olarda jalpı «mädeni revolyuciya buındarına» tän psihologiyalıq erekşelikterdiñ bäri bar. Ekinşiden, QHR-dağı qazaq etnikalıq tobınıñ mädeni jäne jalpı bilim beru deñgeyin köteru isindegi qol jetkizgen eleuli progreske qaramastan ol tömen küyinde qaluda. 1982 jılğı halıq sanağı mälimetteri boyınşa altı jastan joğarı qazaq wltı (725 130 adam) arasında ärtürli joğarı oqu orandarınıñ tülekteri tek – 2 547 adam; studentter – 1 483; ekinşi satıdağı orta mektep tülekteri – 41 599; birinşi satıdağı orta mektep – 124 781; bastauış mektep – 351 272; sauatsızdar men şala sauattılar – 203 448 adam nemese avtonomiyalıq audandağı qazaqtardıñ jalpı sanınıñ 28,66%, onıñ işinde altı jastan on bir jasqa deyingilerdiñ arasında – 81 325 adam. Qazaq wltınıñ 50%-nan astamın qwraytın äyelder arasında sauatsızdıq deñgeyi erlerge qarağanda 1,5 ese artıq. Bwl jağdaydıñ QHR-dağı qazaq halqınıñ tiisti jwmıspen qamtıluı salasına äseri etetini sözsiz. Eldiñ halıq şaruaşılığında jwmıs isteytin 294 923 qazaqtıñ 243 557-si nemese ekonomikalıq belsendi qazaq halqınıñ 82,58% – jer öñdeude, mal, balıq jäne orman şaruaşılıqtarında şoğırlanğan; kenişterde, ağaş öñdeu önerkäsibi käsiporındarında – 3659; zauıttar men fabrikalarda – 3781; qwrılısta – 2016; kölik jäne baylanısta – 2224; sauda men qoğamdıq tamaqtandıru käsiporındarında – 9152; densaulıq saqtau men äleumettik qamsızdandıruda – 16045; memlekettik jäne partiyalıq organdarda – 9460 qazaq jwmıs isteydi [3]. 80 jıldardıñ basındağı QHR qazaqtarı käsibi jağınan bılay bölingen: ärtürli käsiporındardıñ tehnikalıq personalı – 32 889, memlekettik organdardıñ, käsiporındardıñ, partiyalıq jäne qoğamdıq wyımdardıñ jauaptı qızmetkerleri – 5 821, is qağazdarın jürgizuşiler men osı sanattağı qızmetkerler – 5 809, sauda qızmetkerleri – 3 816, qızmet körsetu salası qızmetkerleri – 4 812, jer öñdeuşiler, mal ösiruşiler, ormanşılar – 219 752, öndiris jwmısşıları, kölik jwmısşıları jäne osığan säykes sanattağı jwmısşılar – 21 295 nemese QHR halıq şaruaşılığındağı jwmıs isteytin qazaqtardıñ 7,43% ]. 1982 jıldıñ ortasında QHR aumağında twratın qazaqtardıñ qwrılımı jäne olardıñ QHR-nıñ 56 wltı qwrılımındağı jağdayı osınday bolatın. Ötken reformalar jılında bwl qwrılım aytarlıqtay özgeriske wşıray qoyğan joq; söz joq, QHR qazaq halqınıñ mädeni jäne bilim deñgeyiniñ köterilui ayasındağı äleumettik progress bayqaladı. Tehnika salasındağı wlttıq kadrlardı dayındau, ana tilindegi mektep bilimin odan äri damıtu jäne t.b. bwğan kuä. QHR-dağı qazaqtardıñ mädeni jäne jalpı bilim deñgeyi ösip keledi. İQAA twrğındarınıñ köpşiligi Pekin, Şanhay jäne Qıtaydıñ basqa da iri qalalarındağı, şetelderde, sonıñ işinde Qazaqstanda joğarı oqu orındarında oqıp jatqandarı da bar. Osığan qaramastan, qazaqtardıñ äleumettik te, käsibi de, sayasi da qwrılımdarı QHR qazaq qauımdastığınıñ damu ürdisi turalı kuälandıratın jäne onıñ keleşegin anıqtaytın eleuli sapalı özgeristerge ie bolmay otır. Soñğı uaqıtta Qazaqstan tarapınan qazaqtardıñ bwrınğı ötkeni turalı mälimetter bar. Qıtaydağı tarihi eskertkişterge degen qızığuşılıq artıp keledi. Osığan baylanıstı Qıtaydağı qazaqtardıñ mwrasın zerdeleu jwmıstarı bastalıp ketti. Müdde ortaq, öytkeni Qıtayda ğalım, artist, suretşi, muzıkant qazaqtar twradı, olar keybir jobalardıñ bastamaşısı boldı jäne olardı jüzege asıruğa järdemdesude. Olardıñ qatuımen qazirgi kezde kitap basıp şığaru, tarihi materialdardı jinau jäne t.b. jwmıstar wyımdastırıldı. Bwl bağıtta Dünie Jüzi Qazaqtarınıñ Qauımdastığı belsendi jwmıs jürgizude. Mısal retinde «Şıñjandağı qazaq sazgerleri» kitabınıñ äzirlenuin keltiruge boladı, onıñ avtorı önertanuşı Qwljada Mwhamed, Mayra Mwhamedqızınıñ äkesi. Mwnımen qatar belgili küyşilerge, suırıp salma aqındarğa arnalğan şığarmaşılıq keşter ötkiziledi, kompakt-diskiler şığarıladı. Mısalğa, Qıtayda twrğan küy şeberi Beysenbiniñ tuğan küniniñ qwrmetine arnayı kompakt-disk şığarıldı. Suırıp salma aqın T.Joldıwlınıñ 100 jıldığına jas orındauşılardıñ orındauındağı onıñ änderi jazılğan magnitti taspa äzirlendi. Qıtayda bi öneri öte damığan. Osığan baylanıstı Qıtayda twrğan ataqtı Tayır küyşiniñ qızı belgili baletmeyster Nağima Tayırqızınıñ esimin atay ketken jön. Ol köptegen talanttı bişilerdi tärbieledi. N.Tayırqızı Almatı qalasına kelip twradı, onda oblıstıq filarmoniyada sabaq beredi. QR Prezidenti N.Ä.Nazarbaevtıñ jäne SİM belsendi sırtqı sayasi kursı nätijesinde Qıtay tarapınıñ poziciyasında Qazaqstannıñ sayasatına degen belgili tüsinistik bayqaladı. Elşilik otandastarğa Qazaqstannıñ ekonomikalıq, sayasi jäne mädeni ömiri turalı ob'ektivti aqparat beredi, olardı qızıqtıratın köşi-qon, demografiyalıq procesterdi retteytin normativtik aktilerdi tüsindiredi. Soñğı jıldarı Qıtayda jergilikti bilik organdarında qazaq tiliniñ qoldanılu ayası tarılıp keledi, wlttıq mektepter jabıluda. Bizdiñ otandastarımızdı Pekinniñ bala tuuın şekteu sayasatı da alañdatuda, ol qazaq halqınıñ öspey qaluına äkep soğadı.
Qazaqstan-Qıtay şekarasınıñ boyında öziniñ ükimeti, jergilikti basqaru organdarı, qazaq mektepteri men qazaq tilindegi gazetteri, radio jäne televideniesi bar İle-Qazaq avtonomiyalıq oblısı (İQAO) Qazaqstanmen twtastay şektesip jatır. QHR konstituciyası boyınşa avtonomiyalardağı birinşi äkimşilik lauazımdardı lauazımdı etnostıñ ökilderi ielenui tiis, İQAO bwl qazaqtar (audandıqtan bastap qalalıq buınğa deyingi partkomnıñ birinşi hatşısı lauazımına bwl qağida jürmeydi). Qazaqtardıñ basım üles salmağı bilim beru, mädeniet, öner, qarjı, saqtandıru, densaulıq saqtau, sport jäne äleumettik qızmet körsetu salasında, sonday-aq partiyalıq-memlekettik qızmet pen qwqıq qorğau organdarında bayqaladı. Az kezdesetini – ğılımğa negizdelgen salalar men önerkäsiptik, äsirese iri käsiporandarda.
Pikir qaldıru