Azattıqqa jetu jolında elin süygen erjürek batırlar qanday qızmet siñirse, altı auız sözi altı alaşqa jayılğan arqalı aqın-jıraular da odan kem eñbek etken joq. Tarlan tarihtıñ tereñine süñgisek, köne düniedegi «Külteginniñ kök tasında» erlik pen eldik, bodandıqqa bas imeu, bwğalıqqa bağınbau sındı mäseleler aldıñğı kezekte jırlanadı. Köneniñ kümbirindey bolıp büginde aman-esen wrpağımen qauışqan «Kültegin» jazuında: «Bekterdiñ, halqınıñ tüzu emestigi üşin, tabğaş (qıtay – Z.K.) halqınıñ aldauına ilanğanı üşin, ötirigine köngeni üşin, inili-ağalınıñ daulasqanınan, bektiñ, halıqtıñ jaulasqanınan türki halqı eldiginen ayırıldı. Qağandıq qağanınan ayırıldı, tabğaş halqına bek wldarı qwl boldı, swlu qızdarı küñ boldı. Türki halıqtarı türki atın tastap, tabğaş bekteriniñ tabğaş atın wstap, tabğaş qağanğa bağındı. Elu jıl küş-jigerin jwmsadı», – delinse, endi bir twsında «Kökte kök täñirisi, türkiniñ qasietti jer, suı bılay depti: «Türki halqı joyılmasın», – deydi, «El bolsın», – deydi», – degen eldiktiñ özekti sözi aytıladı.

Iä, bwl joldardı oqığanımızda qay-qaysımızdıñ boyımızğa maqtanış sezimin wyalaydı, ruhımız köterilip, keudemizdi şattıq kerneydi. Arıstan jürek, bura sandı babalarımızdıñ aldında külli älem bas iip twrğanday boladı.

Talay däuirdiñ tasasında qalmay, küni büginge anıq, saf taza qalpında jetken «Alpamıs», «Qobılandı», «Qambar batır», «Er Tarğın» sındı äygili batırlar jırınıñ negizgi arqauı – erlik, erkindik, azattıq siyaqtı asıl wğımdar bolatın. «Jalañaş barıp jauğa ti, Täñiri özi biledi, ajalımız qaydan-dür» degen asqaq wrandı keşegi jıraular mwrası qazirgi tañda wlttı eldikke wyıstıru, jas wrpaqtı erlikke şaqıru maqsatında mañızdı röl atqarıp, wmıtılmay keledi. Qazaq jwrtına qwttı meken – Jerwyıq izdegen Asan Qayğıdan bastap marqasqa Mahambet pen dauılpaz Dulattarğa deyingi aralıqtağı dañqtılar poeziyasınıñ mäñgilik sarını azattıqqa kelip tireletini zañdılıq.

Bwnıñ bäri – keşegi. Al bügin şe?! Qazaq eli 1991 jıldıñ jeltoqsanında anıq azattıqqa qol jetkizgende quanbağan, quanıştan közine jas almağan adam kemde-kem. Sondağı ıstıq sezimdi, şattıqtı quanıştı auızı dwğalı aqındardan artıq jırlağan eşkim de joq. Däl bügingi kün – erteñgi tarih ekenin eskersek, täuelsizdiktiñ alğaşqı jıldarınan beri altı alaşqa tanımal, mäşhür aqındardan bastap jas talapqa deyingi qalam wstağan barşa qauım osınau qol jetken azattıqtı jırlauda, onıñ märtebesin asqaqtatıp, qadirin wğındıruda erekşe körinip keledi. Kommunistik kezeñdegi ädebietke ölşeusiz üles qosqan ağa buındı aytpağanda qazaq poeziyasınıñ jas öreniniñ qanatı qatayıp, büginde el men jerge ülken eñbek etude ekenin basa aytamız. Endi öremiz jetkenşe, oyımız tolğanşa osı jas aqındardıñ biri emes, biregeyi sanalatın Wlarbek Däleywlınıñ şığarmaşılığı turalı söz qozğamaqpız.

Wlarbek Baytaylaq – aqın degen kieli attı ardaqtay wstap jürgen qalam iesi. Öne boyı wlttıq dilmenen suarılğan, qazaq dese qasqayıp twrıp, kerek dese janın beretin jalındı jas. Satqındıqtı keşirmeytin, ekijüzdilikti jek köretin, ädiletsizdikke tözbeytin küresker. Öz basım osı jigitti ejelgi şığıstıñ jeti şayırı men keşegi Mahambettiñ sarqıtınday köremin. Sebebi Jaratqan Ie oğan sonday qasiet bergen, darın sıylağan. Bauırjan atamız «Aldımen qazaq bol, sosın adam bol!» dep ösiet etipti, sol aytqanday Wlarbek aqın, eñ aldımen – qazaq! Külli düniedegi eñ aqın halıqtıñ, söz qasietin wğıp, qasterlegen halıqtıñ ökili!

Wlarbek aqınnıñ «Qanımdağı qasqır iisi» degen alğaşqı jır jinağı 2010 jılı «Jalın» baspasınan jarıq kördi. Twñğış kitaptıñ bas atauın ielengen öleñde («Qanımdağı qasqır iisi») aqın qasqır-adam obrazın beyneley otırıp, qazaq üşin kieli sanalğan añ töresi – qasqır wğımına tereñirek üñiluge, qırı men sırın jaqsı biluge wmtıldıradı.

– dep bastalatın aqın jırında qasqır wğımınıñ köneden jetkenin, aspannan alınğan, yaki tegin dünie emestigin añğartadı. Endi bir sätte qasqır beynesi aqınğa auısıp, aqın-qasqır obrazı somdalıp şığadı. Kökjaldardıñ tau basında ormanğa qarap wlitını siyaqtı aqın jırı tap-taza tabiğat ayasın jañğırtıp, wlan keñistikke jayılıp jatadı.

Aqın bwl jırında obrazdardı oynatumen qatar, qasqır ataulınıñ qasietterin de jırğa qosa ketedi. Aytalıq, qasqırlardıñ qarısqan moynı basqa jaqqa bwrılmaytının, qaqpan qapqan tirsegin tisimen qiıp jüre beretin qaysarlığın jazu arqılı jır mazmwnın odan sayın bayıta tüsedi, odan sayın ärlendire tüsedi. Söytip aqınnıñ qasqırğa nemese qasqırdıñ aqınğa aynalu qwbılısı jır tilinde marjanday äsem örnekteledi. Bwl öleñniñ tüyini de biz kütkendegidey bolmay şığadı, oqiıq:

Iä, qasqırda qaqpanğa tüstim eken dep, quğınşığa oñay twtılatın minez joq. Aqınnıñ osı jırınıñ sätti şığuı – barlığımız atın estip, tüsin tüstegenimizben, ol hayuannıñ işki minez-qwlqın, qaysıbir közge tüse bermes qasietterin, januar bitkennen ayşıqtap, daralap twratın özgeşe bolmıs, özgeşe jaratılıs qalpın qapısız tanıp, tereñ meñgeruinde. Qoyına şapqan tüz tağısın qarğap-sileudiñ ornınan ayrıqşa ıntızarlıqpen, erekşe süysinispen qaraytın qazaqtıñ psihologiyasına jetiktiginde.

«Ittiñ iesi bolsa, böriniñ Täñirisi bar» degendi şığarğan qazekeñ qasqırdı qasqır atamay, özgeşe ataular berip otırğanı barşamızğa mälim. «Kök böri», «arlan», «kökjal», «it-qws», «wlıma» dep atap, köp hayuannan artıq qadir twtqan.

Kökböri – azattıq simvolı, erkindik beynesi. Cirk önerin şığarğan adamzat balasınıñ qolına üyrenbegen jalğız añ da osı böri. Demek, börini bastı totemi etip bilgen köne türkiniñ, bügingi qazaqtıñ erkindikke degen qwştarlığı, añsarı osıdan-aq bayqalmay ma. Qazaq pen kökbörini salıstıra aytu mısalına ataqtı qazaq jazuşısı Mwhtar Mağauin «Kesik bas, tiri twlıp» hikayatında sonau bir qanqwylı kezeñniñ suretin jaza otırıp, bas keyipker Ja-Lamanıñ bir qazaqtı tiridey soyıp, terisin sıpıru sätinde onıñ (qazaqtıñ) qasqırğa wqsaytının aytıp, süysinetinin keltiruge bolar.

Börili bayraq köterip, şañ aralas qandı jorıqtar jasap, jauınıñ tizesin büktirgen babalar mwratınıñ eñ asılı – azattıq. Al azattıqtı qasqır beynesimen birge qarastırıp, özgeşe üñiluimizdiñ de özindik sebebi bar.

– dep jırlağan Süyinbay baba jırı da mäñgilik wran, mäñgilik sarın. Osı bir wlı mwrat jolına at izin salıp, jaña jırların tuındatqan Wlar aqın şığarmaşılığınıñ özektiligi de öz mañızın joğalta qoymaytını anıq.

«Qanımdağı qasqır iisi» kitabınıñ añdatpasında: «Jas aqın – Wlarbek Däleywlı Baytaylaqtıñ bwl alğaşqı jır jinağınan adamzat örkenietiniñ besigi bolğan en dalanı, Wlı Dalanı meken etken ejelgi şığıs halıqtarı – Ğwn, Saq taypalarınıñ aybındı jorıqtarı men qandı maydandarınıñ dabıl dauısı estilgendey boladı. Şığıstıñ dañqtı jeti jwldızınıñ jauhar jır ülgilerin özimizdiñ kädimgi jıraulıq sarınmen birlestire otırıp, qazaqı boyaumen tamaşa örnekteydi», – dep jazılğan.

Desek te, Wlarbek ejelgi şığıs poeziyası men dalalıq babalar jırı salğan soqpaqqa tüsip alıp, sodan qalğan sarında kete bermeydi. Arnası keñ, auqımı zor osı eki poeziya ülgilerin jetik meñgeruiniñ arqasında qazirgi zamanğı jır tudıru aqın maqsatına aynalğalı qaşan. Parsı, Iran, ejelgi şığıs jırlarınıñ erekşeligin igergen aqın şığarmaşılığınıñ ekinşi qanatı, ol jıraular poeziyası desek qatelespespiz. Şın jüyriktiñ (pıraqtıñ) qoltığında kişkentay qos qanat bitken bolsa, Wlar aqınnıñ jalpı şığarmaşılığı eki qanattı boluımen daralanadı. Eger sol qanattardıñ biri bolmağan künde sıñar qanatpen wşa almağan qws balasın körgendey bolar edik, şıñğa şığar şığarmaşılıqtıñ bir qaynauı işinde qalğanın bilgendey bolar edik. Aqınnıñ şığarmaşılıq stili özgeden erekşelenip twratını sondıqtan.

«Aqındıq aldımen mida, odan keyin oyda, jürekte. Wyqasqa qwl bolğandar aqın emes. Aqın bolu üşin aldımen tereñ oy kerek, tebirenetin jürek kerek», – dep jazıptı wltımızdıñ dañqtı batırlarınıñ biri Bauırjan Momışwlı. Wlarbek aqında köp aqındarda kezdese bermeytin bir närse bar. Ol – jürek. Jürek bolğanda barlıq adamğa tän, etten jaralğan, qızıl qanı sorğalap, tamırı adırayıp dürsildete soğıp twratın jürek emes, şığıstağı Hingan taularınan bastap künbatıstağı Al'piniñ qırlı şıñdarına deyingi keşegi kök türiktiñ Wlı Dalasın qapısız süye alatın; qara jerdiñ astınan joğarıdağı jeti qat kökke deyingi aralıqtı tüsine, tüysine alatın häm keudesine sıymay atoylap twratın ülken Jürek bar. Jürekke ülken degen anıqtauış qoyu arqılı biz jürektiñ kölemi, yaki mölşerin aytıp otırğan joqpız, aq qağaz – arı, qara siya – qanı bolğan aqın balasınıñ eñ jandı jeriniñ erekşeligin basa aytpaqpız. Iä, bwl jürek – basqa jürekten özgeşe. Keşegi dañqtı babalarımızdıñ dala süygen, tübinde bir qıl saqtalğan wlı jürekterin aşıp körgen eşkim joq, Wlar aqınnıñ da jüregi sonday ma dep eriksiz tañdanasız. Ömirde köp närseniñ jürekke tikeley baylanıstı ekeni ämbege ayan. Osınday, qazirgi küngi aqın degen ağayındardan tabıla bermes erekşe jürekpen Wlardıñ tañdayına jır qonğan aqın bolmauı, aqındıq minezge say batır bolmauı mümkin emes. Büginginiñ oqımıstıları ataqtı ğalım Saharovtıñ miınıñ qarapayım adamdardikinen ülken bolğanın aytadı. Wlardıñ jüregi asıp bara jatqan ülken bolmauı mümkin, biraq sol et-jürektiñ jalğız ğana serti – Aspantauda kün astında tuıp, tünde jortıp, keşegi börili bayraq köterip, jorıqqa attanğan türik jwrtınıñ, bügingi qazaq wltınıñ azattığı üşin şığarğa janı bölek.

Şübäsiz, riyasız senuge aqın öleñderin oqu, ottı jırların tüsine bilu köz jetkizedi. Endigi kezekte Wlarbek Däley balasınıñ teñizdi kötergen dauılpazday jırına, jusanday sağınış iisi bwrqırağan jırlarınıñ oy iirimderine, asqardıñ basınan ağılğan sarqıramaday söz saptauına üñileyik.

Bwl – aqınnıñ «Tebingisin ter basqan…» degen öleñinen üzindi. Jalpı aqın jırlarınıñ taqırıp aumağı belgili – köne babalar ğwmırı, jorıqtı joldarınıñ şejiresi, birneşe buın, äldeneşe däuir auısqannan keyingi kezeñ sipatı. Basqaşa sözben aqınnıñ özi aytqanday, «Jazatın taqırıbım, ärine, Ejelgi Saq, Türikter däuiri. Sol zamannıñ quanışı, qayğısı. Bwl – osı däuirden jazatın taqırıp taba almağandığımnan emes, soñımnan ergen bir oqırman bolsa soğan oşaqtan arı attasañ-aq qwşaq aşatın dalalıq minezdiñ, Böri tektiñ, adamdıq ardıñ swlbasın bolsa da jüreginde beynelep beru. Soğan talpındıru». Eñ bastısı, aqın öziniñ ne jazıp otırğanın, ne aytqısı kelgenin jaqsı biledi, jaqsı sezinedi. Sol jaqsı bilip, sezingendikten ğoy, oqırmandı qinamay, miına şım-şıtırıq, eles körinisterdi tıqpalay bermey, anıq ta qanıq jazadı. Ol ömirdi, ol ortanı öz közimizben körmesek te, sözden swlu beyne jasaydı. Beynesi kädimgidey qozğalıp, sezimdi türtip, qandı oynatıp, boyıñızğa bir belgi berip äser etse – aqın maqsatınıñ orındalğanı.