ТҮРІК АЗАМАТТАРЫН ҰСТАП БЕРУ – ИНВЕСТИЦИЯҒА ҚАУІП
Марат Токашбаев
Түркия елінің сайттарын шолып отырғанда Түркия Әділет министрлігі Халықаралық құқық және сыртқы байланыстар департаменті жариялаған мәліметтер қатты таңдандырды. Өткен жылы 16-маусымда жүзеге аспай қалған әскери төңкеріс әрекетіне қатысы бар деп айыпталған азаматтар қатары еселеп өсе түскен. Енді елдің Әділет министрлігі Түркияны қойып, сырт елдерде қызмет ететін түрік азаматтарын қудалауды бастапты. Оларды мәжбүрлеп елге қайтару, сөйтіп қолға түсіру амалдары қарастырылып жатыпты. Министрлік Мозамбик, Румыния, АҚШ, Бельгия, Босния Герцеговина, Бразилия, Болгария, Марокко, Оңтүстік Африка, Голландия, Қырғызстан, Солтүстік Кипр Түрік республикасы, Польша және Қазақстан сияқты 16 елде тұрып жатқан түрік азаматтарын сол елдерден Түркияға қайтаруды талап еткен құжаттар жіберген. Қазақстаннан қазірше екі адамды қайтару сұралыпты.
Еуропа кеңесінің Адам құқықтары жөніндегі комиссары Нилс Мулцер (Nils Mulzer) Түркияда өткен жылы Төтенше жағдай жарияланған кезден бері 82 113 адам ұсталғанын, 41 254 адам тұтқынға алынғанын, 115 457 адам жұмыстан шығарылғанын, оның ішінде 3843-і ғалым екендігін, 195 сот пен прокурор қызметінен қуылғандығын, 200-ге тарта бұқаралық ақпарат құралы жабылғанын, 145 журналист түрмеде екендігін хабарлаған болатын. Сондай-ақ елде 1125 ассоциация, 104 қор, 19 одақ, 15 университет, 934 арнайы мектеп пен 35 арнаулы медициналық мекеме бірден жабылған.
Еуропа кеңесінің Адам құқықтары жөніндегі комиссары Нилс Мулцер Түркияда төтенше жағдай жарияланғаннан бері белгілі кісілер үшін әділ соттау құқына әсер ететіндей адвокат-клиент қатынасының құпиялылығын қосқанда адвокат жалдау құқы мен зиярат құқықтарын шектеушіліктер, кез келген мекеме қызметкерін (жұмысшыларды да қосқанда) ешқандай талап, дәлелсіз жұмыстан қуушылық, тергеудегілердің немесе қамалғандардың паспорттарын сот шешімінсіз автоматты түрде жарамсыз етіп тастау етек алғанын да көлденең тартады.
Жаппай қуғындау етек алған тұста бұрын сотталған қылмыскерлерді арнайы амнистия арқылы босатып жіберіп, олардың орнына түрмелерге көбіне зиялы қауым өкілдерін тоғыту етек алғаны өкінішті. Осыған байланысты шетелдердегі азаматтарын Түркияға ұстап беру олардың ары қарайғы өмірі үшін өте қауіпті. Қарапайым тілмен айтқанда олардың жанын сақтауға ешкім кепіл бола алмайды.
Адам құқықтарын бақылау ұйымы (HRW) 2016 жылғы баяндамасында Түркияны қатты сынады. «Freedom House» мемлекеттік емес ұйымының Әлемдегі Бостандықтың 2016 жылғы жағдайы туралы «Халықшылдар мен автократтар: Әлемдік Демократияға төнген қауіп» атты баяндамасында Түркияда соңғы 10 жылда еркіндіктің мүлде кенжелеп қалғандығы сыналды.
Бүгінгі күнге дейін түрлі себептермен түрмеде қаза тапқандардың саны 30-дан асып кеткен. Шетелдік сарапшылар мұны зорлық-зoмбылықтың салдарынан болуы әбден мүмкін дейді. Жаңа босанған әйелдердің өзін 2-3 сағаттан кейін «әскери төңкеріске» қатысы бар деген желеумен перзенханадан тергеу изоляторына қамаған оқиғалар да орын алған.
Сондықтан да болар АҚШ, Грекия, Бельгия, Голландия сияқты бірқатар елдер Түркияның талабын орындаудан бас тартып отыр. Өтініш жасаған түрік азаматтарына саяси баспана беру жағы да қарастырылуда.
Осындай жағдайда Қазақстан тарапы да Түркияның талабымен түрік іс адамдарын, кәсіпкерлерді еліне қайтарудан сақ болғаны жөн. Өйткені, ұстап берілген сол азаматтардың Түркияда әділ сот таразысына тартылуына еш кепілдік жоқ. Екіншіден, биылғы ЭКСПО-2017 халықаралық көрмесі тұсында мұндай қадам Қазақстан беделіне нұқсан келтірері анық. Әрі халықаралық құқық қорғау ұйымдарының Қазақстанға сенімсіздігі арта түседі. Ең сорақысы өздерін ешкім қорғамайтынына көзі жеткен шетелдік кәсіпкерлер біздің елімізге инвестиция салудан қашатын болады.
Бұл біздің еліміз үшін мүлде пайдасыз. Қазақ қырғидан қашқан торғайды да үйіне паналатқан ғой. Сондықтан Қазақстан үшін байыпты ұстаным қажет деп ойлаймын.
Пікір қалдыру