|  |  |  | 

Мәдениет Руханият Әдеби әлем

Бізге киноның тілі емес… қазақтың тілі керек

Астанада тұратын актер бауырымды Алматыдағы кастингтер шақырған сайын апарып-алып кету – менің көп парыздарымның бірі. Осы жолы «Қазақфильм» бір тарихи фильмнің іріктеуіне шақырған екен, екеуміз әдеттегідей Әл-Фараби даңғылымен ағызып келеміз. Ол өзіне берілген мәтінді жаттап әлек, мен рульмен алысып әлек. Байқаймын, мәтін орысша беріліпті. «Қазақфильмнің» сценарийлері әлі күнге орысша жазыла ма деп ойланып кеткен екем, бауырым ойымды бөліп жіберді.
– Тыңдашы, мына мәтін орысша айтылғанда құлпырып сала береді де, қазақша айтсаң дәмі кетіп қалады. Бұл орыс тілінің құдіреті ме, әлде қазақ тілінің…
Шынында, орысша айтып көріп еді, көз алдыма әлі түсірілмеген фильмнің әлдебір эпизоды келе қалды, қазақша дәл сол мәнермен айтып көріп еді, «болмай қалды». Әлдене деп айтып үлгергенше, «Қазақфильмнің» алдына да келіп қалған екенбіз, ол мәтінін құшақтап ішке тартты, мен сапырылысқан сан ойды қорыту үшін есік алдында қалдым. Неге жаңағы мәтін орыс тілінде айтылғанда бірден киноға айналып сала берді де, қазақ тілінде айтылғанда киноның бейнесін көз алдымызға алып келе алмады? Әлбетте, қазақ тілі сөздік қоры мен шұрайлылығы жағынан әлемдегі ең бай тілдердің біріне жатады. Оған дау жоқ. Мұның негізгі себебі – әлемдік киношедеврлердің 95 пайызын орыс тілінде көруімізде. Бұл жайт орыс тілінің құлаққа сіңіп, ой-сананың орысшалануына әкеп соғатыны жасырын емес. Мұны бір деп қойыңыз. Екіншіден, Ресей дубляждаған әлемдік киноларға үйренгеніміз сонша – қазақша дубляждалған киноны дұрыс түсінбейтінді шығардық. Бұған кінәлі – қазақ тілі емес, өзіміздің аудармашылар және әсіреаудармашылар. Кинода айтылмайтын сөз қалмайды. Сонда балконды қылтима, клавиатураны пернетақта, роботты құлтемір деп тұрсақ, кім түсінеді? Совет Одағы кезінде кино түсіруден «Қырғызфильм» одақтас республикаларды таңғалдырса, дубляждан «Қазақфильм» алдына жан салмаған. Сол аты аңызға айналған «Қазақфильмнің» дубляжы бүгінде бар-жоғын ешкім білмейді. Білетініміз – дубляжбен әр телеарна өзі айналысады. Нәтижесінде дубляждалған фильмдер қазақ тілінен бездірерлік дәрежеге жетті. Қазақ тілі десе төбе шашы тік тұратын кинотеатрлар желісінің басшылары мұны тамаша пайдаланып отыр. Сөйтіп, «қазақ тіліндегі киноларға адам келмейді» деген сылтаумен қазақша киноларды түнгі сағат 12-ге қойып көрсететінді шығарды. Үшіншіден… «Не деуге болады?» деп күбірлеп жүрген сәтімде «Қазақфильм» ауласындағы жұлдыздар павильонынан Сұлтан Ахмет Қожықов деген жазуды көріп қалдым. Сұлтан Қожықов. Әйгілі «Қыз Жібектің» режиссері. Иә, дәл осы «Қыз Жібек» фильмі қазақ тілінің қуаттылығы жөніндегі бүгінгі әңгіменің нүктесін қоймақ.
Әңгімені арыдан бастайын. Белгілі бір режиссер ағамыздан «Қыз Жібек» туралы пікірін сұрағанымда: «Керемет фильм. Бірақ киноның тілі жоқ. Спектакльдердің қойылымы сияқты», – дегені бар. Өзін «мықтымын» деп санайтын кез келген режиссердің пікірі осындай. «Киноның тілі жоқ»! «Не ол – киноның тілі деген?» – деп сұраймыз біз. Ағамыз темекісін бұрқ еткізіп түсіндіреді: «Әдебиет пен театр. Олар – мыңдаған жылдық тарихы бар өнер салалары. Әдебиет адамзатпен бірге пайда болды. Театр өнері пайда болғалы 5000 жыл өтті. Олардың өзіндік тілі әлдеқашан қалыптасқан. Ал кино ше? Кино пайда болғалы 100-ақ жыл өтті. Басқа өнерлермен салыстырсаң, аяғынан әлі тұрмаған жас бала сияқты. Сондықтан біресе әдебиетке сүйенеді, біресе театрға сүйенеді. Өз жолын тапқанымен, өз тілін әлі де таппай келеді. Біз, кинорежиссерлер, соның тілін әлі де болса іздеумен сенделіп келеміз. Бүкіл әлемдік режиссерлердің проблемасы – сол. Ал «Қыз Жібек» те, басқа да көптеген бұрынғы қазақ кинолары толықтай театрландырылған қойылым». «Ммм», – дейміз біз бірдеңе түсінгендей болып. Айтып отырғаны құлаққа кіретін сияқты. Бірақ неге біз әлі күнге «Қыз Жібекті» көреміз? Неге әлі күнге «Қыз Жібекпен» мақтанамыз? Жарыққа шыққанына 50 жыл өтсе де, көрерменді жалықтырмайтындай не сиқыры бар оның?! Меніңше, бұл фильмде қазақтың рухы бар және қазақтың құдіретті тілі бар. Мейлі кино тілі болмай-ақ қойсын, бірақ бұл фильмде қазақтың тілі бар. Тыңдаңызшы:
– Желбіреп барып, желкілдеп қайттық, алдияр! Жайықтың жағасы қанға боялды. Күндіз күн тұтылды, түнде ай тұтылды. Найза қысқарып таяқ боп қалды, қылыш қысқарып пышақ боп қалды. Сайланып келген жау қойша қырылды! Шаңға аунатып ұрдық, қанға аунатып қырдық!
Рухыңды аспандататын не деген асқақ сөздер! Болмаса мынаны қараңыз:
– Қан кешу қасап заманда
қайғыны жеңген
бар ма екен?!
Қолынан өлмей дұшпанның
қартайып өлген
бар ма екен?!
Қымбатты ата-ананың
қасында сөнген бар ма екен?!
Ажалы жеткен ардағын
арулап көмген бар ма екен?!
Жетім қалған баланы,
жесір қалған ананы,
Қан соқта болған даланы
ойлаған адам бар ма екен?!
Әлемдік кино тарихында дәл осылай құйылып түскен адуынды монологтар бар ма екен? Міне, қазақтың тілі қандай!.. Маған киноның тілі емес, осы тіл керек. Бәрімізге осы тіл керек. Сондықтан да біз әлі күнге «Қыз Жібек» десе ішкен асымызды жерге қоюға бармыз.
Заман өзгеріп, уақыт жылжып, қазақ киносының көкжиегіне киноның тілін іздеген жаңа толқын келіп қосылды. Ескі киноның бәріне мысқылдай қараған жас авангардшылар кино тілін іздеген күйі өз фильмдерін түсіріп, көрермендерге ұсына бастады. Киноның тілін тапқан болар, С.Апырымов, А.Әмірқұлов, Р.Нұғманов, А.Қарпықов, Т.Теменов, А.Әмірқұлов деген сол кездегі жас перілер халықаралық конкурстардан жүлдесіз қайтқан күндері болмады. Алайда осы аталған жас толқын халықаралық киносыншылардың көңілін тапқанымен, халқының көңілін таба алмады-ау, білем. Халқы әлі күнге дейін «Қыз Жібекті» көріп жүр.
Киноның тілін табамыз деген жас толқын алғашқы жұмысын қазақ киноларындағы қазақ тілін аспаннан жерге түсіруден бастады. Ендігі жерде «Қыз Жібектегі» пафостық сөздер күнделікті тұрмыстық сөздермен ауыса бастады. Сол кездегі фильмдердің арасында, әсіресе Серік Апырымовтың кинолары («Қиян», «Соңғы аялдама», «Ақсуат») қазақ тілін жерге түсіргенімен қоймай, біржола жер астына тыққандай болды.
Уақыт жылжып, еліміз нарықтық экономикаға өткенде халқымыз кино тұрмақ, қара нанды әрең тауып жеп барып ес жиып, еңсесін тіктегенше жаңағы жас толқын алдыңғы толқын ағаларға айналып үлгерді. Кинодан қазақтың тілінің мәйегі жоғалды. Еліміздегі орысша түсірілген кинолардың да шекесі қызып жатқаны шамалы, әрине. Бірақ таразының бір басына осы заманғы қазақ киноларын қойыңыз да, екінші басына орыс тіліндегі голливудтық киноларды қойыңыз. Ал Голливуд киноның тілін іздеп әуре болған жоқ. Олар үшін кино дегеніміз – экран және соны көріп отырған көрермендер. Болды. «Алтын шыққан жерді белден қазады». Бастысы, кино өзін-өзі ақтаса мақсат орындалғаны. Қалғаны маңызды емес. Театрландырылған көріністің көкелері осыларда. Әдеби пафостық сөздер тарихи киноларының бәрінде өріп жүр. Осылардың бәрі орысшаға аударылып алдыңа келгенде біздің дүдәмал кинолардың сөйлесу құралы болып жүрген қазақ тіліндегі мәтіннің мәні кетпегенде қайтсін!..

Жәнібек САУДАНБЕКҰЛЫ
Алматы

zhasalash.kz

Related Articles

  • …ойы бөлек болғанымен ол да осы елдің тумасы, біздің отандасымыз.

    Әлеуметтік желіде осы отандасымызды қызу талқылап жатыр екен. Көбі сын айтып жатыр. Видео жазбаның толық нұсқасы жоқ, пікір-талас тудырған бөлігі ғана тарап жатыр екен. Соған байланысты өз ойымды айта кетпекшімін: Бірінші, отандасымыздың видеосы, фотосы әлеуметтік желіде желдей есіп тарап жатыр. Ол азаматтың (азаматшаның) жеке құпиясы саналатын фотосы, видео жазбасы кімнің рұқсатымен тарап жатыр екен? Өз басым осы постты жазу үшін ол азаматтың (азаматшаның) видеодағы бейнесін қара бояумен өшіріп тастауды жөн көрдім. Және рұқсатынсыз фото бейнесін жеке парақшама салғаным үшін одан кешірім сұраймын. Діни ұстанымы, ойы бөлек болғанымен ол да осы елдің тумасы, біздің отандасымыз. Екінші, отандасымыздың діни ұстанымына байланысты айтқан сөздері қоғамда қатты пікір тудырған екен. Тіпті оны “ұлт дұшпаны”

  • Бақсылар институты

    Сараптама (оқысаңыз өкінбейсіз) Бірінші, ілкіде Түркі баласында арнайы қаған құзіреті үшін жұмыс істейтін көріпкел бақсылар институты болған. Аты бақсы болғанымен ханның қырық кісілік ақылшысы еді. Көріпкел бақсылар хан кеңесі кезінде алдағы қандайда бір саяси оқиға мен ситуацияны күні бұртын болжап, дөп басып талдап һәм сараптап бере алатын соны қабілеттің иесі-тін. Оларды саяси көріпкелдер деп атаса да болады. Хан екінші бір елді жеңу үшін білек күшінен бөлек көріпкел бақсылардың стратегиялық болжауына да жүгінетін. Қарсылас елдің көріпкел бақсылары да оңай емес әрине. Екінші, уақыт өте келе саяси көріпкел бақсылар түркілік болмыстағы стратегиялық мектеп қалыптастырды. Түркі бақсылары қытай, үнді, парсы, ұрым елдерін жаулап алуда маңызды рөл атқарды. Ол кездегі жаһандық жауласулар жер, су,

  • ТӘҢІРІ ҚАЛАУЫ ТҮСКЕН ЖАН

    Мандоки Қоңырдың туғанына 80 жыл толуына орай «Тәңірі мені таңдады»  Мұхтар Мағауин Мандоки Қоңыр Иштван – отаны Мажарстан ғана емес, күллі түркі дүниесі қастерлейтін ұлық есімдер қатарындағы көрнекті тұлға. Шыңғыс жорығы тұсында Карпат қойнауындағы мадиярлар арасынан пана тапқан құман-қыпшақ жұртының тумасы Мандоки Қоңыр оннан аса тілді еркін меңгерген, бұған қоса зерттеушілік қарымы ерен, Тұран халықтарының фольклорлық-дүниетанымдық санасын бойына дарытқан ғалым. Ол түркология ғылымымен дендеп айналысып қана қоймай, ХХ ғасырдың төртінші ширегінде Шығыс пен Батыс­тың арасында алтын көпірге айналды, миллиондардың ықылас алқауына бөленді. Яки ол халықтар арасын жақындас­тырған мәмілегер, озықтарға ой салған көреген еді. Замана алға жылжыған сайын мерейтой иелері туралы айтылатын жайттар естелік пен өткен шақ еншісіне көшеді. Көзі тірі

  • ҮЛКЕН МЫРЗА…….

    Мұса Шорманұлы (1818-1884) – Баянауыл аға сұлтаны, меценат, ағартушы. Ол жайлы Г.Н.Потанин: “Мұса Шорманұлы – Шоқанның туыс ағасы, ол даладағы өте беделді адам еді, дала басшыларының құрметіне ие болды, орыс полковнигі деген шен алған. Біраз жылдай Омбыда тұрды, екі рет Петерборға барған, жалпы айтқанда қазақтың нағыз еуропаланған тұлғасы” деп жазды. Біржан сал: “Қазақта бір құтым бар Мұса Шорман, Үзілмей келе жатыр ескі қордан” десе, Мәшһүр Жүсіп: “Бес жаста “бісмілла” айтып жаздым хатты, Бұл дүние жастай маған тиді қатты. Сегізден тоғызға аяқ басқан кезде, Мұса еді қосақтаған Мәшһүр атты” деп жырлаған. Мұсаны Баянауыл орыстары “Большой господин”, ауыл қазақтары “Мұса мырза” деп атаған. Өз қаржысына Баянауылда мешіт, медресе салдырады. Інісі Исамен бірге

  • АЛАШ ЗИЯЛЫЛАРЫНЫҢ ҮРІМШІДЕН ҚАЙТЫП КЕЛЕ ЖАТҚАНДА

    Болған оқиға ізімен Болған оқиғаның ізімеН…   Алаш жұртының бір емес, бірнеше съезі өтіп, Әлиханның Колчактан беті қайтып, “Енді қайтып тәуелсіз ел боламыз” деп жүрген кез еді. Семй Алаш қайраткерлерінің ордасы еді. Семейде жүрген Ахмет Байтұрсынов бастаған бір топ алашордашылар Қытай шекарасындағы Үрімші қаласына барып, ондағы қазақ жұртының хал жағдайын біліп қайтуға жолға шыққөан. Ол кезде Үрімшінің көбі қазақ еді Үйлері негізінен саздан құйылған. Орта Азияның көп қалаларын еске салғандай. Біраз үлкен кісілер мен жастар Ахаңның төте әліпбиімен кітап газет оқиды. екен. Ахаңды бұрын көрген адамдар да кездесті. Дегенмен, Ахаң Үрімші қазақтарының тәелсіз автономия құру туралы ойлары да жоқтығын байқаған. Соныменг, Үрімші қазағының және Қытайға жақын басқа ұлттардың басты тұрмысы

Пікір қалдыру

Электорнды поштаңыз сыртқа жарияланбайды. Белгі қойылған өрісті толтыру міндетті *

Аты-жөні *

Email *

Сайты

Kerey.kz/Керей.кз

Біз туралы:

Тел: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz тің бұрынғы нұсқасын http://old.kerey.kz тен оқи аласыздар!

KEREY.KZ

Сайт материалдарын пайдаланғанда дереккөзге сілтеме көрсету міндетті. Авторлар пікірі мен редакция көзқарасы сәйкес келе бермеуі мүмкін. Жарнама мен хабарландырулардың мазмұнына жарнама беруші жауапты.

Сайт санағы: