“Шығыс Түркістан мәселесін” қытайға оң шешіп берген саясаткері Жаң Жыжұң (张治中).

| Jan 22, 2018

Цин үкіметі құлап ұлтшыл-демократ қытайдың бірінші респубиликасы орнаған соң Цин құрамында дипломат немесе Цин-нің ұлттық қауіпсіздік комитетінде жұмыс жасаған кадрлары жаңа қытай респубиликасының өкілетті елшісі немесе сыртқы істер миністірі болып шыға келді. Арасында Гомендаң (国民党) үкіметінің ұлттық қауіпсіздік пен ішкі-сыртқы барлау саласында жұмыс істегендері де бар. Сыртқы Қалқа үкімет құрып тәуелсіздігін иығылан (жария) еткен соң және орталық азияда жаңа одақтас респубиликалар пайда болған соң барлық стратегиялық назар Қазақтарға ауғаны тариxи шындық еді. Бұны 1912-1922 жж арасындағы Қазақтарға ұстанған саясатынан аңғару қиын емес. Осы он жылдағы қытайдың қазақтар туралы ұстанымы бірқанша диссертацсиялық ғылми тақырыпқа жүк болары анық. Жалпы бірінші қытай респубиликасы кезінде Нан Кинде (南京) Сун Ятсеннің (孙中山) жеке қабылдауында болған алғашқы Қазақтар соңыра бірбөлім оқушыларды әскери офицсерлер гимназиясына қабылдауынан тартып Гомендаң (国民党) үкіметінің Шердиман Оспанұлы, Қамза Шөмішбайұлы, Дәлелқан Жанымқанұлы, Қадуан Мамырбекқызы т.б қазақ депудаттары мен ұлт делагаттарын қабылдауына дейінгі 40 жылды біз тым ашып айта алмай жүрміз. Ақтардың Алтай, Құлжа, Үрімжі-Шонжыдағы бүлігі, Алаш Орда өкілдерінің Шәуешектегі кіші құрылтайы, Орталық азиядағы ұлттық респубиликалардың құрылуы тағысын тағы тариxи даталарда қытай сыртқы істер миністірлігі мен ұлттық қауіпсіздік комитеті Қазақтар туралы “құпия мәлімдемені” орталық үкіметке қарша боратқан-ды. Бұның шет жағасын Яң Зыңшинның “қателіктің орнын толтыру үйінде жазылған шығармалары” мен жеке естелік “бугожай” жазбаларынан таба аласыз. Қазақтың ақтармен, Алашпен, орталық азиядағы респубиликаларымен бірігіп территория мәселесін қузауынан қалай алаңдағанын оның аузынан біле аласыз. Жалпы бірінші қытай респубиликасының сыртқы саясатының соңы өте сәтсіз болды деуге болады. Бірақ Шығыс Түркістан мәселесінде xалықара мен Совет одағының саяси пиғылын ұтымды пайдаланып өз пайдасына шешіп алды. Ал, дайын асқа тік қасық болған коммунист қытайлар (共产党) ұлтшыл қытайдың сыртқы саясаттағы жолы мен шылауынан 1972-ші жылға дейін шыға алмады. Коммунист қытайлар құрамында әлемдік геосаясатты жақсы білетін оқыған саясаткер немесе дипломат аз болғандықтан Формозға (台湾) қашпай құралын тапсырып бағынған көптеген мамандарды өлтірмей қайта маңызды жұмыстарға қоюға мәжбүр болды. Солардың бірі- Қытайдың бас ауруы “Шығыс Түркістан мәселесін” қытайға оң шешіп берген саясаткері Жаң Жыжұң (张治中).

Қытайдың ұлттық респубилика дәуіріндегі сыртқы саясаты мен ұлттық қауіпсіздік комитетінің Қазақтар туралы тариxи мәліметі қытай қазақтары туралы тың деректерді әлі де болса ашпай бұғып сақтап отыр. Алда-жалда ол ақиқаттар ашылып жатса қытай қазақтарының мәдени, саяси һәм әлеуметтік мәселелері туралы тың деректер шығатыны анық. Және бұны Гомендаң-Совет қатынастарының Қазақтарға ықпалы деп айырым зерттеуге де әбден болады. Айтпақшы, ұмытып барамын Гомендаң (国民党) үкіметі кезінде ҰҚК-да істеген қытайлардың көбі атылды, Үрімжіде Оспанмен қатар тұрып атылғандары да бар. Ал, кейбірі коммунист қытайдың (共产党) ҰҚК құрамында қайтадан жұмыс атқарды. Олар кейін 1954-58 жж, 1960-62 жж, 1966-76 жылдары неше мың Қазақтың атылып кетуіне, тұтқындалуына, маңызды жұмыстан қағылуына үлкен кесірі тиді. Бұны алда кеңейтіп жазамын…

Eldeç Orda

Kerey.kz

Тұрсын Жұманбай «Үйсінбай кітабы»

kerey.kz

Бұл Дағандел, Бақанас өлкесінен шыққан би Үйсінбай Жанұзақұлы хақында құрастырылып жазылған кітап. Тың толықтырылған еңбекте болыс Әлдеке Күсенұлы, Дағанделі болысының басшылары мен билерімен қатар Әбдірахман Әлімханұлы Жүнісов сынды айтулы тұлғалар жайлы әңгіме қозғалған. Олардың ел алдындағы еңбектері, билік, кесім – шешімдері, халық аузында қалған қанатты сөздері мен өмір жолдары, ата – тек шежіресі қамтылған. Сонымен қатар мұрағат деректеріндегі мәліметтер келтірілген. Кітапқа есімі енген ерлердің заманы, үзеңгілес серіктері туралы жазылған кей мақалалар, жыр –дастандар, үзінділер енген. Кітап қалың оқырман қауымға арналған. Тұрсын Жұманбай «Үйсінбай кітабы», - Жебе баспасы, Шымкент қаласы.134 бет толық нұсқасын төмендегі сілтеме арқылы оқи аласыз. Үйсінбай кітап kerey.kz
ТАРИХ ҒЫЛЫМЫ ҚАЗІР ЭЗОТЕРИКАЛЫҚ ТОПТАРДЫҢ МЕНШІГІНДЕ

kerey.kz

Шығыстанушы-тарихшы Өмір Тұяқбайдың бұрында да «Қазаққа қандай тарих керек? Тәуелсіздік кезеңінде жасалған тарихи мистификациялар хроникасы» деп аталатын мақаласын (22.05. 2025. Zhasalash.kz) оқып ем. Риза болғам. Жақында Ө. Тұяқбайдың «Қазақстанда тарихи бұрмалаулар мен мифтерге тосқауыл қоюдың жолдары» (02.10. 2025. Zhasalash.kz) атты тағы бір мақаласымен және таныстық. Өте өзекті мәселені көтеріпті. Тарихта орын алып жүрген жағымсыз жайттар турасында ой толғапты. Журналистерді, блогерлерді айыптапты. Тарихтан арнайы кәсіби дайындығы жоқ, бәрін бүлдіріп болды деп. Келеңсіздікті тоқтатудың нақты жолдарын ұсыныпты. Бұған да көңіліміз бек толды. Әйтсе де тарихты бұрмалауға, өз өтіріктерін насихаттауға тек журналистер мен блогерлер ғана емес, «арнайы кәсіби дайындығы бар» «тарихшылардың» да «зор үлес» қосып жатқанын баяндап, айтылған пікірді одан әрі өрбітіп, жалғастырайық.
«Алғашқы кітап» деректі бейнефильмі

kerey.kz

Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігінің Мәдениет комитетіне қарасты Ұлттық киноны қолдау мемлекеттік орталығының тапсырысымен «JBF company» компаниясы Семей қаласында, Шыңғыстау өңірінде, Алматы облысының Жамбыл ауданында «Алғашқы кітап» атты деректі бейнефильм түсіруде. Деректі фильм Абайдың 1909 жылы Санкт Петербургтегі Илья Бораганский баспасында басылған алғашқы шығармалар жинағының жарық көруіне арналады. Ұлы Абай мұрасының қағаз бетіне таңбалану тарихын баяндайды. Қазіргі адамдар бұрынғы уақыттың, Абай заманының нақты, деректі бейнесін, сол кездегі адамдардың әлпетін, киім үлгісін көз алдарына елестетуі қиын. Көпшіліктің ол уақыт туралы түсінігі театр мен кинофильмдердегі бутафорлық киімдер мен заттар арқылы қалыптасқан. Алайда Абай уақытындағы қазақ тіршілігі, қазақтардың бет-әлпеті, киім киісі, үй – жайы, бұйымдары таңбаланған мыңдаған фотосуреттер сақталған. Бұлар Ресей, Түркия, Ұлыбритания
ЖАЛБЫРҰЛЫ ҚОЙБАС ЖАЙЫНДАҒЫ КҮМӘНДІ КӨҢІРСІК ӘҢГІМЕЛЕР

kerey.kz

1. АМАНДЫҚ КӨМЕКОВТІҢ АЙТЫП ЖҮРГЕНІ – АЙҒАҚСЫЗ БОС СӨЗДЕР Қазақстанның батыс аймағында ғұмыр кешкен өнерпаздың бірі – Жалбырұлы Қожантай жайлы соңғы кезде қисыны келіспейтін неше түрлі әңгімелер өріп жүр. Мұның басында тұрғандардың бірі – Амандық Көмеков. Бұрында да оның, басқа да кісілердің елді адастыратын негізсіз сөздеріне байланысты нақты дәлелдер келтіріп, «Құлан құдыққа құласа, құрбақа құлағында ойнайды» деген атаумен түзген сын мақаламызды республикалық «Түркістан» газеті (28.09. 2023 жыл) арқылы жұрт назарға ұсынғанбыз-ды. Әлеуметтік желіде Азамат Битан есімді блогердің жуырда жариялаған видео-түсірілімінде А. Көмеков өзінің сол баяғы «әләуләйіне» қайта басыпты. Сөзін ықшамдап берейік, былай дейді ол: «1934 әлде 1936 жылы (?) Мәскеуде өткізілетін
Сталин ажал аузына тастаған қазақтың атты әскері

kerey.kz

Осы уақытқа дейін құпия сақталып келген 106-қазақ атты әскер дивизиясының деректері енді белгілі бола бастады. 1942 жылы дивизия Ақмолада жасақталыпты. Әскери шала дайындықпен жасақталған дивизия 1942 жылдың мамырында, Харьков түбіндегі қоршауды бұзып шығуға бұйрық берер алдында, 4091 сарбазға 71мылтық, яғни 7 адамға бір мылтық және бәріне 3100 жарылғыш оқ –дәрі бәріліпті. Қазақ боздақтарын қарусыз жалаң қылышпен өлімге жұмсауы – «Гитлермен салыстырғанда Сталин солдаттарды өлімге 8 есе көп жұмсадының» айғағы (Михаил Гареев, Әскери академиядан.2005 жыл). “Төртінші билік» газетінің 2016 – жылғы мамырдың 28-жұлдызындағы санында шетелдік архивтерден алынған видеосюжеттегі 106-атты әскер дивизиясы жөніндегі неміс офицерінің айтқаны: «Не деген қырғыз (қазақ) деген жан кешті батыр халық, атқа мініп, ажалға қаймықпай жалаң қылышпен танктерге