|  |  | 

Тарих Қазақ шежіресі

Шығыс Қазақиядағы Саяси Қуғын-Сүргін Туралы Не Білеміз?  (1937-1939)

34396162_1092323517597901_6934284300653166592_n

Дербес ел, тәуелсіз мемлекет ретінде Шығыс Қазақиядағы саяси қуғын-сүргін туралы бүгінгі күнге дейін ғылми сараптама жүргізе алдық па? Не үшін Қазақ ССР-дағы Қазақтардың саяси қуғын-сүргінге ұшырауы Шығыс Қазақиямен бір уақытқа сәйкес келеді? Не себепті Қазақ ССР-дың НКВД тергеушілері Үрімжі, Құлжа, Шәуешек пен Алтайда құпия тергеу операциясын жүргізеді? Ең, өкініштісі, қазір Қазақстанда саяси қуғын-сүргінге ұшыраған Қазақ қайраткерлерінің тергеу құжаттары негізінен ашылды, ал, қытайдағы Қазақтардың тергеу құжаттары ашылған жоқ… Келесі жылы (2019) Қытай Қазақтарының Саяси Қуғын-Сүргінге ұшырағанына 80 жыл толады (1939-2019). Бұл постты соған арнаймын! Аруақтардың рухы бір аунағай!34395327_1092323460931240_6210434044711141376_n

Әлқисса…
шағын сараптама

* Шың Шысайдың Тыңшылық Органдары;

* Шығыс Қазақияның Тұңғыш Саяси Қуғын-Сүргін Құрбаны- Баймолда Қарекеұлы;

* “Қазақ-Қырғыз-Моңғол” Құрылтайы;

* Саяси Қуғын-Сүргіннің Ұлтқа Тигізген Зардабы;

* Ақиқатты Оқпен Өлшеу немесе Шығыс Қазақиядағы Ұлт-Азаттық Төңкеріс;34274561_1092323430931243_6994234523617591296_n

Шың Шысай билікке Сталиннің әскери һам саяси жәрдемімен шықты. Ол Шыңжаң Өлкелік үкіметін жеке дара бір өзі он бір жыл биледі. 1934-1935 жылдан бастап Шыңжаң Өлкелік қорғаныс миністірлігі жанынан тыңшылық орган құрылады да әр қала, уалаят, аудандарда (окург) бөлімшелері ашылды. Бұл Шығыс Қазақиядағы мемлекеттік деңгейдегі саяси қуғын-сүргіннің ең алғашқы адымы еді. 4-5 жылдан соң құпия тыңшылық орган неге он мыңнан астам тұлғаның үстінен күдікті деректер жинап үлгіреді, сонымен Шың Шысай Сәбет одағымен бір уақытта Шыңжаңдағы саяси қуғын-сүргінді бастап кетеді.

Шығыс Қазақия қазақтарының тұңғыш саяси қуғынға түскен көрнекті тұлғасы- Баймолда Қарекеұлы еді. Ол 1937-жылы күдікті ретінде ұсталып ұзақ уақыт тергелуден соң Үрімжі қала маңында тірідей көмілген 200 қазақтың қатарында сүйегі мен мазары бүгінге дейін әлі табылған жоқ. Баймолда не себепті ең алғашқы болып қуғынға түсті деуіңіз мүмкін:
Ол Шығыс Қазақиядағы ең беделді тұлға болды. 1912-жылы Зәкәрия төреге аудармашы болып Пекинге ұлттық конгреге барды, сайлауда дауыс беріп президентпен жүздесті, келген соң Үрімжіде өлкелік үкіметтің құрлыс министірі болды және жеке Қазақ атты полькін басқарды, Үрімжіге Қазақ жастарын жиып, интеллектуалды ошақ қалыптастырды, Қазақ ССР-дан келушілерді мемлекеттік жұмысқа тартты, ағартушылық пен баспасөз тақырыбын көп қозғады. Сондықтан төрт үкімет дәуірін бірдей бастан кешкен оны алдымен саяси қуғынға ұшыратуы сөзсіз еді.34416328_1092323544264565_188750231972610048_n

Баймолда ұсталған соң қазақ зиялылары топ тобымен дүркін дүркін абақтыға қамала бастады. 1939- жылы Шың Шысай Үрімжі қаласында Үш Ұлт құрылтайын ашамыз деген сылтаумен бес уалаяттан ұзын саны 500 де 300 қазақ зиялыларын бір күнде түрмеге тоғытып, тергеуге алады. 1938-жылдан бастап әр қазақ аудан орталығынан тергеу, қамау орындары ашылып қазақ игі-жақсыларын тұтқындай бастайды. Түрмедегі ұлт зиялыларын Қазақ ССР-дың НКВД сұрақшылары да келіп сұрақтың астынан алады. Шың Шысай мен СССР НКВД тергеушілері бірігіп жұмыс істегендіктен екі ел арасындағы рухани, мәдени сабақтастықты ұлт мүддесіне жақсы пайдаланып жатқан қазақ интеллегенцсиясы ауыр соққыға тап болды. Зайсан арқылы Семеймен байланысып, Алматы, Ташкен асып университет оқыған Шығыс Қазақияның жаңа буын ұлт интеллегенцсиясы түгелдей қуғынға ұшырады. Ұлттық ояну процессі он жылдан астам уақыт тұрақтап қалды. Шыңжаң өлкелік қорғаныс миністірлігі жанындағы тыңшылық органның құжаты бойынша 30 мыңнан астам тұлғаға қылмыс күдіктісі деген дело тұрғызылған. Бірақ, сол жылдары (1937-1944) нақты қанша қазақ атылып, қанша қазақ топыраққа тірідей көмілгенін анық білмейміз… Әр уалаяттың жергілікті архив деректерін сараптап оның мөлшер санын шығаруға әбден болады. Ең маңыздысы, Шығыс Қазақиядағы саяси қуғын-сүргін туралы тақырып Қазақ ақпарат әлемінде осыдан соң тілге көп тиек етілуі керек.34395373_1092323614264558_8891252051330203648_n

1939-1941-1944 жылдар арасы Шығыс Қазақияның бүкіл игі жақсылары негізінен түрмеде еді десек артық айтпаған болар елік. Бұның соңы ұлттық теңдік сұрауға әкеп соқты. Алтай уалаяты 1939-жылдан бастап ұлт-азаттық төңкерісін бұрқ еткізді, сонымен Шыңжаң өлкелік үкіметі Алтай көтерілісшілерін басып жаныштау үшін Шыңжаңның әскери күшін Алтайға лек легімен жөткей бастайды. 1939-1944 жылдар арасы бес жыл Алтай үздіксіз ұлттық толқуда болғандықтан және Қытай әскерімен табанды күрескендіктен Шың Шысай Іле, Үрімжі және Тарбағатай уалаяттарындағы әскери базаны Алтайға тасып әкетіп стратегиялық жақтан Іле мен Тарбағатай уалаятындағы әскери қорғанысты әлсіретіп алады. Ал, Алтайға лек легімен жөткелген әскери қосын мамқара жеңіліп Манас пен Шонжыға шегініп кетеді, бұның соңы Іле Қазақтарының тез арада ұлт азаттық көтеріліс жасап Құлжаны басып алуына жол ашады. 1944-жылы Шың Шысай Шыңжаң өлкелік үкімет билігін Нан Кин үкіметіне өткізіп беріп өзі оцтовкоға кетеді. Жаңадан билікке келген У Жуңшинь Шыңжаң саяси стратегиясынан білікті маман болмағандықтан қазақ ұлт азаттық көтерілісін жаншуға шамасы келмей, сосын түрмеде тірі отырған қазақ зиялыларын босатып жібереді. Ал, 1944′тен кейінгі тарихты алдағы уақытта жан-жақтылы талдап сараптап берейін.

Eldeç Orda

Related Articles

  • Христиан миссионерлерінің құмдағы іздері

    Орыны: Қашқар қ-сы; Жылы: 1933 ж; Аты-жөні: Қабыл Ахонд; Діні: христиан; Түсініктеме: Бұл жігіттің кейінгі есімі Қабыл Ахонд, христиан дінін қабылдаған алғашқы ұйғыр. Кейін діни сеніміне байланысты өлтірілген. Сурет еуропадағы миссионерлік музей архивінде сақтаулы. Аталған музейде жүздеген христиан ұйғыр өкілдерінің суреті сақталған. 1930 жылдары христиан ұйғырларына тұрғылықты мұсылмандар мен әкімшілік билік тарапынан қысым көрсетіле бастаған соң бір бөлімі миссионерлерге ілесіп еуропа елдеріне “һижраға” кетті. Алқисса Христиан әлемінің Қашқарияға баса мән беруі әсіресе Яқұп Бек мемлекеті кезеңінде жаңа мүмкіндіктерді қолға келтірді. 1860-70 жж. Қашқарияның Цин империясына байланысты көңіл күйін жақсы пайдаланған Христиан әлемі Үндістан мен Тибет арқылы Қашқарияға мәдени ықпалын жүргізе бастады. Олардың мақсаты бұл аймақты Ресей империясынан бұрын өз ықпалына

  • Айтпай кетті демеңіз… (Тибет архиві туралы)

    Алтайдан ауған ел туралы тарихи жазбаларда оқтын-оқтын айтылғаны болмаса исі қазақ жұртына Тибет туралы түсінік әлі күнге дейін беймәлім. Әсіресе Тибет жазба деректерінде күллі түркі баласының тарихы туралы тың деректердің көмулі жатқанын тіптен біле бермейміз. Тибет- тарихи деректің ең көп сақталған аймағы саналады. Мәдени, әдеби, рухани және тарихи түрлі деректердің ықылым заманнан бері жақсы сақталуымен сырт әлемді өзіне баурап кеген Тибет жұртына 19 ғасырдан бастап Батыс экспедициясы баса назар аударып кешенді зерттеулер жасады. Соның негізінде Тибеттегі кейбір салалық байырғы деректер Батысқа көшірілді. Есесіне Тибеттану ғылымы қалыптасты. Жағырафиялық орналасуы тым ұзақ болғандықтан Тибеттану ғылымы қазақ жұртына қажеттілік тудырмады. Тибеттанумен негізінде алпауыт күштер айналысты. Олар тибет жұртын игеруді басқа қырынан бағалады. Тибетте

  • Демографиялық сараптама

    1-ші сурет қазақтар; Демографиялық ахуал 1949-2020 жж. аралығын салыстырмалы көрсеткен. 1949 жылға дейін, атап айтқанда коммунистік қытай үкіметі орнағанға дейін Шынжаң өлкесінің солтүстік бөлігінде қазақтар, оңтүстік бөлігі Қашқарияда ұйғырлар басым санды ұстады. 1951-54 жылдары ұлттық межелеу кезінде орталық үкімет құрған комиссия сараптамасы бойынша ұлттық автономиялық территорияны анықтау мына екі бағытта жүргізілді. Олар: БІРІНШІ, ұлттық автономияны межелеу бойынша оның атауын тұрақтандыру. Осы бойынша үш атау ұсынылды: *ШЫғыс Түркістан автономиялық федерациялық респубиликасы; *Ұйғырстан автономиялық респубиликасы; *Шынжаң автономиялы респубиликасы. ЕКІНШІ, автономияның әкімшілік тұрпатын анықтау; Осы бойынша: *Федерециялық тұрпат; *Автономиялық облыс және окург тұрпат; *Аймақ және аудан дәрежелі автономиялық окург тұрпаты. Межелеу комиссиясы аталған екі бағытта сараптама нәтижесін қорытындылады. Комиссия қорытындысы бойынша Шынжаң өлкесінің

  • Бақсылар институты

    Сараптама (оқысаңыз өкінбейсіз) Бірінші, ілкіде Түркі баласында арнайы қаған құзіреті үшін жұмыс істейтін көріпкел бақсылар институты болған. Аты бақсы болғанымен ханның қырық кісілік ақылшысы еді. Көріпкел бақсылар хан кеңесі кезінде алдағы қандайда бір саяси оқиға мен ситуацияны күні бұртын болжап, дөп басып талдап һәм сараптап бере алатын соны қабілеттің иесі-тін. Оларды саяси көріпкелдер деп атаса да болады. Хан екінші бір елді жеңу үшін білек күшінен бөлек көріпкел бақсылардың стратегиялық болжауына да жүгінетін. Қарсылас елдің көріпкел бақсылары да оңай емес әрине. Екінші, уақыт өте келе саяси көріпкел бақсылар түркілік болмыстағы стратегиялық мектеп қалыптастырды. Түркі бақсылары қытай, үнді, парсы, ұрым елдерін жаулап алуда маңызды рөл атқарды. Ол кездегі жаһандық жауласулар жер, су,

  • Шағын сараптама:Шыңжаң өлкелік үкіметі, шетелге оқушы жіберу жұмысы

    Шағын сараптама 1934-35 жылы жаңа Шыңжаң өлкелік үкіметі құрылған соң шетелден оқу, шетелге оқушы жіберу жұмысы кешенді жүзеге асты. Соның негізінде өлкелік үкімет Совет Одағынан оқитын жас талапкерлерге конкурс жариялап арнайы үкіметтің оқу стипендиясын бөлді, нәтижесінде 1935-39 жылдары ұзын саны 300-ге тарта студент Совет Одағында білім алды. 1935 жылдары Шығыс Түркістандық студенттердің ең көп оқуға түскен білім ордасы- Ташкендегі САГУ еді, атап айтқанда Орталық Азия Мемлекеттік Университеті. Ташкеннен оқыған Шыңжаңдық студенттер Шығыс Түркістанның барлық аймақтарында түрлі қызметте жұмыс істеді, оларды кейін “Ташкентшілдер” деп те атады. 1939 жылдан кейін Мәскеу мен Шыңжаң өлкелік үкіметтің арасы дипломатиялық дағдарысқа ұшырады, соның кесірінен ресми Үрімжі Совет Одағы құрамындағы студент азаматтарды елге шақыртып алды. Білім

Пікір қалдыру

Электорнды поштаңыз сыртқа жарияланбайды. Белгі қойылған өрісті толтыру міндетті *

Аты-жөні *

Email *

Сайты

Kerey.kz/Керей.кз

Біз туралы:

Тел: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz тің бұрынғы нұсқасын http://old.kerey.kz тен оқи аласыздар!

KEREY.KZ

Сайт материалдарын пайдаланғанда дереккөзге сілтеме көрсету міндетті. Авторлар пікірі мен редакция көзқарасы сәйкес келе бермеуі мүмкін. Жарнама мен хабарландырулардың мазмұнына жарнама беруші жауапты.

Сайт санағы: