RU SIRINA ÜÑİLSEK…
kerey.kz
SERİKBOL QONDIBAY
Ru – atadan örbigen tuıstas adamdardıñ jiıntığı ekendigi köpke mälim. Qazaq jön swrasqanda «qay elsiñ, qay rusıñ» – dep swraydı. Öytkeni qazaq tarihı – jeke adamdardıñ, rulardıñ, taypalardıñ tarihı. Qazirgi uaqıtta wlttıq salt-dästürlerdi nasihattauğa baylanıstı ruın, tegin bilu bwrınğı kezdegidey «ayıp» bolmay otır. Degenmen, baspasöz betterinde ruşıldıq turalı maqalalar da az emes. Tarihımızğa köz salıp otırsaq, atalarımızdıñ osı ru talasınan opıq jegen uaqıttarı az bolmağan eken. Ruğa bölinu qazaq elin biriktirmey, talay ret özge wlt ökilderiniñ aldında bedelimizdi de tüsirgen. Sonda ruşıldıq degenimiz ne?
Bir qızığı, kez-kelgen qazaq öz wltınıñ boyında jikşil, bölingiş qasieti barın tüsinedi jäne sınaydı da. Sonda da osı birlik, wyımşıldıq jönindegi wrandar köbine jeme-jemge kelgende joqqa şığadı. Bwrınğı zamanda da, «sonau revolyuciyalıq jıldarı da qazaq ziyalıları «birlik» dep aytıp ötken edi, äli aytıp jürmiz, aytıp kelemiz. YAğni, qazaq öziniñ osı ädetiniñ eñ soraqı ekendigin bilgenimen, wyımşıl wlt bolu jönindegi äreketi sätsiz bolıp şığıp jürgenge sayadı. Oylap otırsaq, ruğa bölinuşilik qazaq qanına siñgen, mäñgilikke bwyırtqan «jazası» ispetti. Mwnı qazaqtıñ «wlttıq qasieti» deuge bolar edi, biraq özin-özi jamandıqqa kim qiya aladı?
Teñgeniñ eki jağı siyaqtı ruşıldıqtıñ da eki jağı bar. Biri – jaqsı jağı, ekinşisi – jaman jağı. Jaman jağınan toqtalıp ötetin bolsaq, rudıñ oqşaulanuı, qazirgi kezde – jwmıs babındağı «ağayınşıldıq». Eger biz bir tanıs adamdı ülken orınğa saylasaq, ne sol tanıs basşılıq orınğa ie bolsa, onıñ erteñ öz jaqındarın «zañdandırılğan» joldarmen öz töñiregine jinamasına kepil bere almaymız. YAğni biz onı saylağanda (tağayındağanda) «äy osı halıqqa payda keltirsin, elge qızmet etsin» – dep oylamaytınımız şın. Tipti ötip oylamağannıñ özinde, mi tükpiriniñ bir tübinde jatqan osınday oydıñ boluı ob'ektivti närse. Eñ aldımen, biz öz paydamızdı oylaymız. Ärine, mwnı jaman deuge bolmaydı, mäsele osı niettiñ köleminde.
Qazaqtıñ işinen köpşilikte qalıptasqan bar adamdı «ortaşa qazaq» dep alatın bolsaq, älgi qazaqtıñ «ülken orın» turalı oyınıñ negizi – jaylılıq, tınışı, paydası mol, jauapkerşiligi joq qızmet, yağni bwl tañdaudıñ bastı kriteriyi — özine payda keltiru, «sen mağan, men sağan».
Joğarı deñgeydegi ruşıldıq pen ağayınşıldıq – byurokratiyalıq memlekettiñ jemisi. Aytılıp ötken princip («u işseñ ruıñmen») öziniñ jağımsız körinisterine osı qoğamda keñ qanat jayğızdı. HİH ğasırdıñ ayağı HH ğasırdıñ bas kezinde kapitalistik qatınastardıñ damuına baylanıstı rulıq qatınastıñ «mwzı» da eri bastağan edi. Äsirese, 1921- 1928 jıldardağı jaña ekonomikalıq sayasat (NEP) mwnı tezdetti. Qazaq arasında jeke menşik zañ jüzinde rettelip, «ortaşa» adamdardıñ ülesi ösken edi, al «ortaşa» degenimiz jekemenşikke negizdelgen, damu barısında rulıq baylanıstardı joyatın birden-bir küş edi. 1928 jıldardan bastalğan kollektivtendiru bwl ıdırauşılıqtı toqtattı. Tolıq memlekettendirilgen şaruşılıqta «jaña ruşıldıqtıñ» boy köteruine tolıq jağday jasalındı, onıñ nätijesin qazir körip te jürmiz. Bwl qwbılıstıñ sebebin tüsinu üşin ru-ruşıldıq degenniñ ne ekenin tüsinuimiz kerek.
Ğılımi tilmen aytsaq, ru – tarihi-äleumettik kategoriya yağni qanşa «körmeyik, wmıtpayıq» degenimizben, bizdiñ oyımızğa bağınbaytın ob'ektivti närse. Birinşiden, ru – tarihi kategoriya, köşpeliler ömiriniñ tarihı osı ru-taypalardıñ tarihı, ekinşiden, sayasi kategoriya – ru köşpeli halıq üşin özindik «pasport», sol arqılı öziniñ jadın saqtap, wrpaqtan- wrpaqqa jetkizip otırdı. Üşinşiden, biologiyalıq kategoriya — är ru jetinşi wrpaqqa deyin qan bwz su közi bolsa, osı üşeui rudıñ menşiginde boldı. Ru – qandas tuıstardan twrğanımen ekonomikalıq qajettilikke bağınıştı boldı. Mal bağu üşin belgili kölemde (şöbiniñ qwnarlığı men jetkiliktiligine say) jayılım kerek, sol jayılımdağı mal men ru müşelerin asırau üşin adam sanı da şekteuli boluı tiis. Dästürli qazaq auılı negizinen 20-50 janwyadan twrdı. Odan arta bastağanda älgi ru kişi ruğa bölinui kerek, yağni qazaq tilmen aytsaq, balalar enşi alıp, basqa jerden jayılım alıp, jaña auıl qwruı tiis. Qazaqta rulardıñ tört-bes atadan keyin tarmaqtaluı osığan baylanıstı.
Al rudıñ işki qwrılımı da birtekti emes. Rudıñ işinde bayı, bii, batırı, sonday-aq «qaraları» boladı. Baylar is jüzinde mal men jerdi menşiktengenimen, bäribir mal men jer igiligine de qatıstı boldı. Jäne de ru müşeleri bir-birine tığız baylanıstı, bir-birimen ömir sürui – sol zamanğa say edi. Eñ tömengi satıdağı ru – auıl öz jerin, öz malı men suın körşilerden qorğauı üşin wyımşıldıqqa dağdılandı, söytip körşileriniñ deñgeyi öse bastağan sayın (körşi auıldan körşi jaulasqan halıqqa deyin) rular da ülken rulıq birlestikke, odan ülken taypağa birige aladı. Bılayşa aytqanda, aday kişi jüz arasında aday bolsa, qazaq arasında Kişi jüz bolıp şığa keldi, al işki mäselege kelgende jemeney ne mwñal bolıp bölinip kete aladı.
Qısqaşa aytqanda, rudıñ ömir sürui ekonomikağa baylanıstı bolıp, negizgi principi – sırtqa küşterden qorğanu boldı. Tınış bolğanda, kişi rular mal-janğa bir-birimen qırqıssa, soğıs jağdayında taypağa, jüzge, halıqqa birikti. Sondıqtan üş mıñ jıl boyına dala tarihında memleketterdiñ halıqtardıñ, taypalardıñ, rulardıñ san ret ıdırap, san ret, san türli ret birigui – ekonomikalıq qajettilik pen osı «qorğanıs faktorınıñ» nätijesi dep tüsindiruge äbden boladı. Qorğanıs faktorına til, din, şaruaşılıq ädis te äser etedi.
Socializm zamanında üş mıñ jıl boyına eşbir özgerissiz derlik (şaruaşılıq ädis boyınşa) damığan köşpeli qazaq halqı birden, tez uaqıt işinde jaña qoğamdıq qatınastarğa ötti. Qazaqtar – dinin, jer-suın, atın, ekonomikalıq jüyesin, tilin, ädet-ğwrpın joğaltuğa tayadı.
Biraq ruşıldıq socializm jağdayında tükpirge aydap tığılsa da, saqtalılp qaldı. «Qorğanıs faktorı» bwl sistema da (tek jağımsız jağınan) jüzege astı. Kez-kelgen qoğamdıq, önidiristik ob'ekti (mekeme, oqu ornı, käsiporın, t.b.) memlekettik menşikte bolıp, eñbek nätijesine qaramastan, eñbek baylığı birqalıpta, birdey bölinip otırdı. YAğni QAZAQ RU RUŞILDIQ jwmıstı naşar isteseñ de, jaqsı isteseñ de alatın tabısıñ birdey. Sondıqtan osınday ob'ektini basqaru «bäribir alatınım – sol aylıq, janığıp nem bar», – degen oydı tuğızdı. Bastıq bolğan adam öziniñ «tınıştığı men paydası» üşin qılmıstı «körmeytin» köbine ağayın-tuıstarın jinaydı, «jılı orınğa» ornalastıradı. Bwl qwbılıstı öndiriste de, qoğamdıq ömirde de, oquda da körip jürmiz.
Ekonomikalıq qatınastar da halıqtıq sananı anıqtaydı. Sondıqtan da wlttıq sananı «äy, ağayın, ruğa bölinbeñ!» – degen bağıtta ügit-nasihat jürgizu, tärbieleu ekonomikalıq negiz özgermeyinşe sätsiz bolmaq. Qazaq öziniñ «ruşıl», «arızqoy» ekenin jaqsı bilgenimen, keleñsiz ädet ekenin tüsingenimen onı qazirgi jağdayda joya almaytını tüsinikti. Öytkeni tilektiñ atı tileu, qanşa aytqanmen ömir öz degenin isteydi. Sonda ruşıldıqtıñ erteñi ne bolmaq?
Qoğamnıñ narıqtıq ekonomikalıq qatınastarğa öte bastauı osı mäseleni şeşude ümit küttiretin jağday. Ekonomikalıq- sayasi erkindik zamanında «rulıq mekemeler» ömir süre almaydı. Öytkeni tabıs ärqaşanda eñbek etu nätijesinde keledi. Al bastıq üşin endi «aramtamaq» ağayındardıñ qajettiligi köp salada, äsirese taza öndiristik mekemelerde joyıladı. Al keñ demokratiyalıq jariyalılıq memlekettik basqaru apparattarında «rudıñ» keñ qanat jayuına jol bermeydi.
Degenmen, aziyalıq damığan elderdiñ (Koreya, Japoniya, Kuveyt, t.b.) ekonomikalıq täjiribesin alatın bolsaq, osı elderdiñ tabısınıñ közi – «batıstıq» evropalıq tehnologiya men wlttıq dästürdi, wlttıq filosofiyanı dwrıs wştastıra biluinde. Osı jetistikte janwyalardıñ (ru-klan) jağımdı jaqtarın wmıtpauımız kerek. Öytkeni osı elderdiñ ekonomikasında sem'yalıq klandardıñ roli küşti.
Narıqtıq qatınasqa öte otırıp, qazaq ru birlestiginiñ jaqsı jaqtarın: tuısqa kömektesu, ülkendi sıylau tağı basqa, barınşa tolıq paydalanıp, halıq ömirin jaqsartuğa, ekonomikalıq damuğa keñ mümkindik bar. Bolaşaqta «socialistik rudan» — oqığan, ziyalı, adal rulıq, ağayınşıldıqqa ötetin şığarmız dep ümittenemiz.
Jaña ömir gazeti, 28-qırküyek-1995 j
otugen.kz
Pikir qaldıru