رۋ سىرىنا ۇڭىلسەك…
kerey.kz
سەرىكبول قوندىباي
رۋ – اتادان وربىگەن تۋىستاس ادامداردىڭ جيىنتىعى ەكەندىگى كوپكە ءمالىم. قازاق ءجون سۇراسقاندا «قاي ەلسىڭ، قاي رۋسىڭ» – دەپ سۇرايدى. ويتكەنى قازاق تاريحى – جەكە ادامداردىڭ، رۋلاردىڭ، تايپالاردىڭ تاريحى. قازىرگى ۋاقىتتا ۇلتتىق سالت-داستۇرلەردى ناسيحاتتاۋعا بايلانىستى رۋىن، تەگىن ءبىلۋ بۇرىنعى كەزدەگىدەي «ايىپ» بولماي وتىر. دەگەنمەن، ءباسپاسوز بەتتەرىندە رۋشىلدىق تۋرالى ماقالالار دا از ەمەس. تاريحىمىزعا كوز سالىپ وتىرساق، اتالارىمىزدىڭ وسى رۋ تالاسىنان وپىق جەگەن ۋاقىتتارى از بولماعان ەكەن. رۋعا ءبولىنۋ قازاق ەلىن بىرىكتىرمەي، تالاي رەت وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ الدىندا بەدەلىمىزدى دە تۇسىرگەن. سوندا رۋشىلدىق دەگەنىمىز نە؟
ءبىر قىزىعى، كەز-كەلگەن قازاق ءوز ۇلتىنىڭ بويىندا جىكشىل، بولىنگىش قاسيەتى بارىن تۇسىنەدى جانە سىنايدى دا. سوندا دا وسى بىرلىك، ۇيىمشىلدىق جونىندەگى ۇراندار كوبىنە جەمە-جەمگە كەلگەندە جوققا شىعادى. بۇرىنعى زاماندا دا، «سوناۋ رەۆوليۋتسيالىق جىلدارى دا قازاق زيالىلارى «بىرلىك» دەپ ايتىپ وتكەن ەدى، ءالى ايتىپ ءجۇرمىز، ايتىپ كەلەمىز. ياعني، قازاق ءوزىنىڭ وسى ادەتىنىڭ ەڭ سوراقى ەكەندىگىن بىلگەنىمەن، ۇيىمشىل ۇلت بولۋ جونىندەگى ارەكەتى ءساتسىز بولىپ شىعىپ جۇرگەنگە سايادى. ويلاپ وتىرساق، رۋعا بولىنۋشىلىك قازاق قانىنا سىڭگەن، ماڭگىلىككە بۇيىرتقان «جازاسى» ىسپەتتى. مۇنى قازاقتىڭ «ۇلتتىق قاسيەتى» دەۋگە بولار ەدى، بىراق ءوزىن-ءوزى جاماندىققا كىم قيا الادى؟
تەڭگەنىڭ ەكى جاعى سياقتى رۋشىلدىقتىڭ دا ەكى جاعى بار. ءبىرى – جاقسى جاعى، ەكىنشىسى – جامان جاعى. جامان جاعىنان توقتالىپ وتەتىن بولساق، رۋدىڭ وقشاۋلانۋى، قازىرگى كەزدە – جۇمىس بابىنداعى «اعايىنشىلدىق». ەگەر ءبىز ءبىر تانىس ادامدى ۇلكەن ورىنعا سايلاساق، نە سول تانىس باسشىلىق ورىنعا يە بولسا، ونىڭ ەرتەڭ ءوز جاقىندارىن «زاڭداندىرىلعان» جولدارمەن ءوز توڭىرەگىنە جيناماسىنا كەپىل بەرە المايمىز. ياعني ءبىز ونى سايلاعاندا (تاعايىنداعاندا) «ءاي وسى حالىققا پايدا كەلتىرسىن، ەلگە قىزمەت ەتسىن» – دەپ ويلامايتىنىمىز شىن. ءتىپتى ءوتىپ ويلاماعاننىڭ وزىندە، مي تۇكپىرىنىڭ ءبىر تۇبىندە جاتقان وسىنداي ويدىڭ بولۋى وبەكتيۆتى نارسە. ەڭ الدىمەن، ءبىز ءوز پايدامىزدى ويلايمىز. ارينە، مۇنى جامان دەۋگە بولمايدى، ماسەلە وسى نيەتتىڭ كولەمىندە.
قازاقتىڭ ىشىنەن كوپشىلىكتە قالىپتاسقان بار ادامدى «ورتاشا قازاق» دەپ الاتىن بولساق، الگى قازاقتىڭ «ۇلكەن ورىن» تۋرالى ويىنىڭ نەگىزى – جايلىلىق، تىنىشى، پايداسى مول، جاۋاپكەرشىلىگى جوق قىزمەت، ياعني بۇل تاڭداۋدىڭ باستى كريتەريى — وزىنە پايدا كەلتىرۋ، «سەن ماعان، مەن ساعان».
جوعارى دەڭگەيدەگى رۋشىلدىق پەن اعايىنشىلدىق – بيۋروكراتيالىق مەملەكەتتىڭ جەمىسى. ايتىلىپ وتكەن پرينتسيپ («ۋ ىشسەڭ رۋىڭمەن») ءوزىنىڭ جاعىمسىز كورىنىستەرىنە وسى قوعامدا كەڭ قانات جايعىزدى. ءحىح عاسىردىڭ اياعى حح عاسىردىڭ باس كەزىندە كاپيتاليستىك قاتىناستاردىڭ دامۋىنا بايلانىستى رۋلىق قاتىناستىڭ «مۇزى» دا ەري باستاعان ەدى. اسىرەسە، 1921- 1928 جىلدارداعى جاڭا ەكونوميكالىق ساياسات (نەپ) مۇنى تەزدەتتى. قازاق اراسىندا جەكە مەنشىك زاڭ جۇزىندە رەتتەلىپ، «ورتاشا» ادامداردىڭ ۇلەسى وسكەن ەدى، ال «ورتاشا» دەگەنىمىز جەكەمەنشىككە نەگىزدەلگەن، دامۋ بارىسىندا رۋلىق بايلانىستاردى جوياتىن بىردەن-ءبىر كۇش ەدى. 1928 جىلداردان باستالعان كوللەكتيۆتەندىرۋ بۇل ىدىراۋشىلىقتى توقتاتتى. تولىق مەملەكەتتەندىرىلگەن شارۋشىلىقتا «جاڭا رۋشىلدىقتىڭ» بوي كوتەرۋىنە تولىق جاعداي جاسالىندى، ونىڭ ناتيجەسىن قازىر كورىپ تە ءجۇرمىز. بۇل قۇبىلىستىڭ سەبەبىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن رۋ-رۋشىلدىق دەگەننىڭ نە ەكەنىن ءتۇسىنۋىمىز كەرەك.
عىلىمي تىلمەن ايتساق، رۋ – تاريحي-الەۋمەتتىك كاتەگوريا ياعني قانشا «كورمەيىك، ۇمىتپايىق» دەگەنىمىزبەن، ءبىزدىڭ ويىمىزعا باعىنبايتىن وبەكتيۆتى نارسە. بىرىنشىدەن، رۋ – تاريحي كاتەگوريا، كوشپەلىلەر ءومىرىنىڭ تاريحى وسى رۋ-تايپالاردىڭ تاريحى، ەكىنشىدەن، ساياسي كاتەگوريا – رۋ كوشپەلى حالىق ءۇشىن وزىندىك «پاسپورت»، سول ارقىلى ءوزىنىڭ جادىن ساقتاپ، ۇرپاقتان- ۇرپاققا جەتكىزىپ وتىردى. ۇشىنشىدەن، بيولوگيالىق كاتەگوريا — ءار رۋ جەتىنشى ۇرپاققا دەيىن قان بۇز سۋ كوزى بولسا، وسى ۇشەۋى رۋدىڭ مەنشىگىندە بولدى. رۋ – قانداس تۋىستاردان تۇرعانىمەن ەكونوميكالىق قاجەتتىلىككە باعىنىشتى بولدى. مال باعۋ ءۇشىن بەلگىلى كولەمدە ء(شوبىنىڭ قۇنارلىعى مەن جەتكىلىكتىلىگىنە ساي) جايىلىم كەرەك، سول جايىلىمداعى مال مەن رۋ مۇشەلەرىن اسىراۋ ءۇشىن ادام سانى دا شەكتەۋلى بولۋى ءتيىس. ءداستۇرلى قازاق اۋىلى نەگىزىنەن 20-50 جانۇيادان تۇردى. ودان ارتا باستاعاندا الگى رۋ كىشى رۋعا ءبولىنۋى كەرەك، ياعني قازاق تىلمەن ايتساق، بالالار ەنشى الىپ، باسقا جەردەن جايىلىم الىپ، جاڭا اۋىل قۇرۋى ءتيىس. قازاقتا رۋلاردىڭ ءتورت-بەس اتادان كەيىن تارماقتالۋى وسىعان بايلانىستى.
ال رۋدىڭ ىشكى قۇرىلىمى دا بىرتەكتى ەمەس. رۋدىڭ ىشىندە بايى، ءبيى، باتىرى، سونداي-اق «قارالارى» بولادى. بايلار ءىس جۇزىندە مال مەن جەردى مەنشىكتەنگەنىمەن، ءبارىبىر مال مەن جەر يگىلىگىنە دە قاتىستى بولدى. جانە دە رۋ مۇشەلەرى ءبىر-بىرىنە تىعىز بايلانىستى، ءبىر-بىرىمەن ءومىر ءسۇرۋى – سول زامانعا ساي ەدى. ەڭ تومەنگى ساتىداعى رۋ – اۋىل ءوز جەرىن، ءوز مالى مەن سۋىن كورشىلەردەن قورعاۋى ءۇشىن ۇيىمشىلدىققا داعدىلاندى، ءسويتىپ كورشىلەرىنىڭ دەڭگەيى وسە باستاعان سايىن (كورشى اۋىلدان كورشى جاۋلاسقان حالىققا دەيىن) رۋلار دا ۇلكەن رۋلىق بىرلەستىككە، ودان ۇلكەن تايپاعا بىرىگە الادى. بىلايشا ايتقاندا، اداي كىشى ءجۇز اراسىندا اداي بولسا، قازاق اراسىندا كىشى ءجۇز بولىپ شىعا كەلدى، ال ىشكى ماسەلەگە كەلگەندە جەمەنەي نە مۇڭال بولىپ ءبولىنىپ كەتە الادى.
قىسقاشا ايتقاندا، رۋدىڭ ءومىر ءسۇرۋى ەكونوميكاعا بايلانىستى بولىپ، نەگىزگى ءپرينتسيپى – سىرتقا كۇشتەردەن قورعانۋ بولدى. تىنىش بولعاندا، كىشى رۋلار مال-جانعا ءبىر-بىرىمەن قىرقىسسا، سوعىس جاعدايىندا تايپاعا، جۇزگە، حالىققا بىرىكتى. سوندىقتان ءۇش مىڭ جىل بويىنا دالا تاريحىندا مەملەكەتتەردىڭ حالىقتاردىڭ، تايپالاردىڭ، رۋلاردىڭ سان رەت ىدىراپ، سان رەت، سان ءتۇرلى رەت بىرىگۋى – ەكونوميكالىق قاجەتتىلىك پەن وسى «قورعانىس فاكتورىنىڭ» ناتيجەسى دەپ تۇسىندىرۋگە ابدەن بولادى. قورعانىس فاكتورىنا ءتىل، ءدىن، شارۋاشىلىق ءادىس تە اسەر ەتەدى.
سوتسياليزم زامانىندا ءۇش مىڭ جىل بويىنا ەشبىر وزگەرىسسىز دەرلىك (شارۋاشىلىق ءادىس بويىنشا) دامىعان كوشپەلى قازاق حالقى بىردەن، تەز ۋاقىت ىشىندە جاڭا قوعامدىق قاتىناستارعا ءوتتى. قازاقتار – ءدىنىن، جەر-سۋىن، اتىن، ەكونوميكالىق جۇيەسىن، ءتىلىن، ادەت-عۇرپىن جوعالتۋعا تايادى.
بىراق رۋشىلدىق سوتسياليزم جاعدايىندا تۇكپىرگە ايداپ تىعىلسا دا، ساقتالىلپ قالدى. «قورعانىس فاكتورى» بۇل سيستەما دا (تەك جاعىمسىز جاعىنان) جۇزەگە استى. كەز-كەلگەن قوعامدىق، ونىدىرىستىك وبەكتى (مەكەمە، وقۋ ورنى، كاسىپورىن، ت.ب.) مەملەكەتتىك مەنشىكتە بولىپ، ەڭبەك ناتيجەسىنە قاراماستان، ەڭبەك بايلىعى بىرقالىپتا، بىردەي ءبولىنىپ وتىردى. ياعني قازاق رۋ رۋشىلدىق جۇمىستى ناشار ىستەسەڭ دە، جاقسى ىستەسەڭ دە الاتىن تابىسىڭ بىردەي. سوندىقتان وسىنداي وبەكتىنى باسقارۋ «ءبارىبىر الاتىنىم – سول ايلىق، جانىعىپ نەم بار»، – دەگەن ويدى تۋعىزدى. باستىق بولعان ادام ءوزىنىڭ «تىنىشتىعى مەن پايداسى» ءۇشىن قىلمىستى «كورمەيتىن» كوبىنە اعايىن-تۋىستارىن جينايدى، «جىلى ورىنعا» ورنالاستىرادى. بۇل قۇبىلىستى وندىرىستە دە، قوعامدىق ومىردە دە، وقۋدا دا كورىپ ءجۇرمىز.
ەكونوميكالىق قاتىناستار دا حالىقتىق سانانى انىقتايدى. سوندىقتان دا ۇلتتىق سانانى «ءاي، اعايىن، رۋعا بولىنبەڭ!» – دەگەن باعىتتا ۇگىت-ناسيحات جۇرگىزۋ، تاربيەلەۋ ەكونوميكالىق نەگىز وزگەرمەيىنشە ءساتسىز بولماق. قازاق ءوزىنىڭ «رۋشىل»، «ارىزقوي» ەكەنىن جاقسى بىلگەنىمەن، كەلەڭسىز ادەت ەكەنىن تۇسىنگەنىمەن ونى قازىرگى جاعدايدا جويا المايتىنى تۇسىنىكتى. ويتكەنى تىلەكتىڭ اتى تىلەۋ، قانشا ايتقانمەن ءومىر ءوز دەگەنىن ىستەيدى. سوندا رۋشىلدىقتىڭ ەرتەڭى نە بولماق؟
قوعامنىڭ نارىقتىق ەكونوميكالىق قاتىناستارعا وتە باستاۋى وسى ماسەلەنى شەشۋدە ءۇمىت كۇتتىرەتىن جاعداي. ەكونوميكالىق- ساياسي ەركىندىك زامانىندا «رۋلىق مەكەمەلەر» ءومىر سۇرە المايدى. ويتكەنى تابىس ارقاشاندا ەڭبەك ەتۋ ناتيجەسىندە كەلەدى. ال باستىق ءۇشىن ەندى «ارامتاماق» اعايىنداردىڭ قاجەتتىلىگى كوپ سالادا، اسىرەسە تازا وندىرىستىك مەكەمەلەردە جويىلادى. ال كەڭ دەموكراتيالىق جاريالىلىق مەملەكەتتىك باسقارۋ اپپاراتتارىندا «رۋدىڭ» كەڭ قانات جايۋىنا جول بەرمەيدى.
دەگەنمەن، ازيالىق دامىعان ەلدەردىڭ (كورەيا، جاپونيا، كۋۆەيت، ت.ب.) ەكونوميكالىق تاجىريبەسىن الاتىن بولساق، وسى ەلدەردىڭ تابىسىنىڭ كوزى – «باتىستىق» ەۆروپالىق تەحنولوگيا مەن ۇلتتىق ءداستۇردى، ۇلتتىق فيلوسوفيانى دۇرىس ۇشتاستىرا بىلۋىندە. وسى جەتىستىكتە جانۇيالاردىڭ (رۋ-كلان) جاعىمدى جاقتارىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. ويتكەنى وسى ەلدەردىڭ ەكونوميكاسىندا سەميالىق كلانداردىڭ ءرولى كۇشتى.
نارىقتىق قاتىناسقا وتە وتىرىپ، قازاق رۋ بىرلەستىگىنىڭ جاقسى جاقتارىن: تۋىسقا كومەكتەسۋ، ۇلكەندى سىيلاۋ تاعى باسقا، بارىنشا تولىق پايدالانىپ، حالىق ءومىرىن جاقسارتۋعا، ەكونوميكالىق دامۋعا كەڭ مۇمكىندىك بار. بولاشاقتا «سوتسياليستىك رۋدان» — وقىعان، زيالى، ادال رۋلىق، اعايىنشىلدىققا وتەتىن شىعارمىز دەپ ۇمىتتەنەمىز.
جاڭا ءومىر گازەتى، 28-قىركۇيەك-1995 ج
otugen.kz
پىكىر قالدىرۋ