Şığıs Qazaqiyadağı Sayasi Quğın-Sürgin Turalı Ne Bilemiz? (1937-1939)
Derbes el, täuelsiz memleket retinde Şığıs Qazaqiyadağı sayasi quğın-sürgin turalı bügingi künge deyin ğılmi saraptama jürgize aldıq pa? Ne üşin Qazaq SSR-dağı Qazaqtardıñ sayasi quğın-sürginge wşırauı Şığıs Qazaqiyamen bir uaqıtqa säykes keledi? Ne sebepti Qazaq SSR-dıñ NKVD tergeuşileri Ürimji, Qwlja, Şäueşek pen Altayda qwpiya tergeu operaciyasın jürgizedi? Eñ, ökiniştisi, qazir Qazaqstanda sayasi quğın-sürginge wşırağan Qazaq qayratkerleriniñ tergeu qwjattarı negizinen aşıldı, al, qıtaydağı Qazaqtardıñ tergeu qwjattarı aşılğan joq… Kelesi jılı (2019) Qıtay Qazaqtarınıñ Sayasi Quğın-Sürginge wşırağanına 80 jıl toladı (1939-2019). Bwl posttı soğan arnaymın! Aruaqtardıñ ruhı bir aunağay!
Älqissa…
şağın saraptama
* Şıñ Şısaydıñ Tıñşılıq Organdarı;
* Şığıs Qazaqiyanıñ Twñğış Sayasi Quğın-Sürgin Qwrbanı- Baymolda Qarekewlı;
* “Qazaq-Qırğız-Moñğol” Qwrıltayı;
* Sayasi Quğın-Sürginniñ Wltqa Tigizgen Zardabı;
* Aqiqattı Oqpen Ölşeu nemese Şığıs Qazaqiyadağı Wlt-Azattıq Töñkeris;
Şıñ Şısay bilikke Stalinniñ äskeri ham sayasi järdemimen şıqtı. Ol Şıñjañ Ölkelik ükimetin jeke dara bir özi on bir jıl biledi. 1934-1935 jıldan bastap Şıñjañ Ölkelik qorğanıs ministirligi janınan tıñşılıq organ qwrıladı da är qala, ualayat, audandarda (okurg) bölimşeleri aşıldı. Bwl Şığıs Qazaqiyadağı memlekettik deñgeydegi sayasi quğın-sürginniñ eñ alğaşqı adımı edi. 4-5 jıldan soñ qwpiya tıñşılıq organ nege on mıñnan astam twlğanıñ üstinen küdikti derekter jinap ülgiredi, sonımen Şıñ Şısay Säbet odağımen bir uaqıtta Şıñjañdağı sayasi quğın-sürgindi bastap ketedi.
Şığıs Qazaqiya qazaqtarınıñ twñğış sayasi quğınğa tüsken körnekti twlğası- Baymolda Qarekewlı edi. Ol 1937-jılı küdikti retinde wstalıp wzaq uaqıt tergeluden soñ Ürimji qala mañında tiridey kömilgen 200 qazaqtıñ qatarında süyegi men mazarı büginge deyin äli tabılğan joq. Baymolda ne sebepti eñ alğaşqı bolıp quğınğa tüsti deuiñiz mümkin:
Ol Şığıs Qazaqiyadağı eñ bedeldi twlğa boldı. 1912-jılı Zäkäriya törege audarmaşı bolıp Pekinge wlttıq kongrege bardı, saylauda dauıs berip prezidentpen jüzdesti, kelgen soñ Ürimjide ölkelik ükimettiñ qwrlıs ministiri boldı jäne jeke Qazaq attı pol'kin basqardı, Ürimjige Qazaq jastarın jiıp, intellektualdı oşaq qalıptastırdı, Qazaq SSR-dan keluşilerdi memlekettik jwmısqa tarttı, ağartuşılıq pen baspasöz taqırıbın köp qozğadı. Sondıqtan tört ükimet däuirin birdey bastan keşken onı aldımen sayasi quğınğa wşıratuı sözsiz edi.
Baymolda wstalğan soñ qazaq ziyalıları top tobımen dürkin dürkin abaqtığa qamala bastadı. 1939- jılı Şıñ Şısay Ürimji qalasında Üş Wlt qwrıltayın aşamız degen sıltaumen bes ualayattan wzın sanı 500 de 300 qazaq ziyalıların bir künde türmege toğıtıp, tergeuge aladı. 1938-jıldan bastap är qazaq audan ortalığınan tergeu, qamau orındarı aşılıp qazaq igi-jaqsıların twtqınday bastaydı. Türmedegi wlt ziyalıların Qazaq SSR-dıñ NKVD swraqşıları da kelip swraqtıñ astınan aladı. Şıñ Şısay men SSSR NKVD tergeuşileri birigip jwmıs istegendikten eki el arasındağı ruhani, mädeni sabaqtastıqtı wlt müddesine jaqsı paydalanıp jatqan qazaq intellegencsiyası auır soqqığa tap boldı. Zaysan arqılı Semeymen baylanısıp, Almatı, Taşken asıp universitet oqığan Şığıs Qazaqiyanıñ jaña buın wlt intellegencsiyası tügeldey quğınğa wşıradı. Wlttıq oyanu processi on jıldan astam uaqıt twraqtap qaldı. Şıñjañ ölkelik qorğanıs ministirligi janındağı tıñşılıq organnıñ qwjatı boyınşa 30 mıñnan astam twlğağa qılmıs küdiktisi degen delo twrğızılğan. Biraq, sol jıldarı (1937-1944) naqtı qanşa qazaq atılıp, qanşa qazaq topıraqqa tiridey kömilgenin anıq bilmeymiz… Är ualayattıñ jergilikti arhiv derekterin saraptap onıñ mölşer sanın şığaruğa äbden boladı. Eñ mañızdısı, Şığıs Qazaqiyadağı sayasi quğın-sürgin turalı taqırıp Qazaq aqparat äleminde osıdan soñ tilge köp tiek etilui kerek.
1939-1941-1944 jıldar arası Şığıs Qazaqiyanıñ bükil igi jaqsıları negizinen türmede edi desek artıq aytpağan bolar elik. Bwnıñ soñı wlttıq teñdik swrauğa äkep soqtı. Altay ualayatı 1939-jıldan bastap wlt-azattıq töñkerisin bwrq etkizdi, sonımen Şıñjañ ölkelik ükimeti Altay köterilisşilerin basıp janıştau üşin Şıñjañnıñ äskeri küşin Altayğa lek legimen jötkey bastaydı. 1939-1944 jıldar arası bes jıl Altay üzdiksiz wlttıq tolquda bolğandıqtan jäne Qıtay äskerimen tabandı küreskendikten Şıñ Şısay İle, Ürimji jäne Tarbağatay ualayattarındağı äskeri bazanı Altayğa tasıp äketip strategiyalıq jaqtan İle men Tarbağatay ualayatındağı äskeri qorğanıstı älsiretip aladı. Al, Altayğa lek legimen jötkelgen äskeri qosın mamqara jeñilip Manas pen Şonjığa şeginip ketedi, bwnıñ soñı İle Qazaqtarınıñ tez arada wlt azattıq köterilis jasap Qwljanı basıp aluına jol aşadı. 1944-jılı Şıñ Şısay Şıñjañ ölkelik ükimet biligin Nan Kin ükimetine ötkizip berip özi octovkoğa ketedi. Jañadan bilikke kelgen U Juñşin' Şıñjañ sayasi strategiyasınan bilikti maman bolmağandıqtan qazaq wlt azattıq köterilisin janşuğa şaması kelmey, sosın türmede tiri otırğan qazaq ziyalıların bosatıp jiberedi. Al, 1944′ten keyingi tarihtı aldağı uaqıtta jan-jaqtılı taldap saraptap bereyin.
Pikir qaldıru