|  |  |  | 

Көз қарас Тарих Қазақ шежіресі

Сұраған Раxметұлы. ИТЕЛІ

… Бүгін бірнеше пенделер керілдесіп жатқанын көрдім. Шежірегерлер секілді. Арасында бәлеқорлары да бар. Бәрі білгір, кемел сәуегей! Абақ бабамның “ұрғашы” екенін өз көзімен көргендей!? Әлде бір рудың “ит еміп” өскенін біледі!? Мен болсам “атан түйе мініп, тай жетектеген… ” екенмін… Бақытбек Бәміш менен де сорақы!?

Себебі, оның руы Ителі!!! Ойландым.Не десем болады!? Расында қалай еді өзі,ә!

… Керей елі. Жошыдан сілем тартады. Ерекше одақ тайпалар құрамасы. ХҮ ғасырда Мәуреннаһр мен Хорасанға дейін қаптал жайған. ХҮІ ғасыр батыстан шығысқа қарай үдерген ұлы жұрт. Таңбасы - крес. Он екі ата Абақ. Шәкерім дана, соңынан ғұлама Мағауин ағам солай деген. Іргелісі – Жәнтекей. Шамамен жан саны 800.0 санды өскен ру. Бұқарадан Бұқақараған алқабына дейінгі жайылым кешкен көшпелі ел.

Ал, Он екі ата Абақтың құрамында Ителі руы бар. Өз кезегінде “ноқта Керей” атанған еңселі әулет. Шамамен жан саны 200.000-ға жуық дейді. Бағыналының кенжесі болған, желі ұстар Қойлаудан тараған соң солай аталуы әбден мүмкін. Ителі – Ақпақты, Әуметәлі, Ақмерген деп әр салаға бөлінетін көрінеді. Қасиетті Сәбитұлы Зуқа қажының ұйықты аймағы.

“Ителі туралы көп деректер сақталмаған.” Солай да шығар!? Алайда, Ителі атауы итке қатысты емес секілді. “Еділ елі” немесе “Ед елі” болуы мүмкін. Бұрынғы Қазара қазіргі Каспи теңізіне құятын Еділ дариясының көбесінде Ителі (Ед елі) деген жер атауы бар. Солай тартсақ ше? Бабақұмар Қинаят інім не дейді!?

Сұраған Раxметұлы

Bakhytbek Bamyshuly Жуырда Мақидолда ақсақал мені көп іздепті. Жолыға алмадым. Жарықтық осындай бір сөздің шығарын сезген-ау?! Бұлай демесе Сұраған Сұраған бола ма? Сен не білесің, тегіңнің атауын тектедің бе? деп тұр ғой. Жоқ! Түркі баласының Бөріні емгені баршаға аян. Анау Ата Шыңғыс ханның ата-бабасы Бөрте бөрі мен Құба Марал!Керейге мәлімі “Ноқта ағасы”. Сөздің түп қазы, ежелгі мағынасы Қара Жерге барып қадалады. Жерді бағзы бабаларымыз солай ИД десе керек. Жақсы лепес жарым ырыс. Ел Сөзі. Абылай ханның түсін оңға жорысаң Айың оңыңнан туады. Адам баласын маймылдан жаратқан ғалымдар да өткен. Асқар Сүлейменов: «Басқа халық маймылдан жаралса жаралған шығар, ал, дәл біздің қазақ жылқыдан жаралған» депті ғой… Әзірге осы…

Сұраған Рахметұлы Мұндағы бір анық ұғым – “уд”ұғымы. Етүкен – ежелгі түркілік кие. Ат көмген орын.”Ноқта Керей” атауы қалайда жылқыға тартып тұр. Уд-иелі, ед-иелі, ат-иелі атаулары ит тұқымына қарай жүрмей тұр!? Бабатекті Кере – жұрт кие тұтқан текгіне бекер “ноқта” салмаса керек. Мұнда бос болжам,түс жорамалдан гөрі анық ұсыныс күтіледі. Ру сойы мазақ болмауы тиіс. “Ит” сойын жек көрмеймін. Алайда оны “ат”- қа қарай тартуға да негіз бар.”Ед”- ежелгі аттылар жүрген ұйық. Аттылы бабам ие тұтқан жерінде туған бір киелі ұлығын “Едиелі” деуі де ғажап емес-ті. Ал, оған ноқта салған ел Керей! Ұлы Қазақтың бір түтіні. Қазара (Қас-бұ)-дан Алтайға дейінгі далада тек ат ізі ғана жатыр. Ал, ат пен ит Адам атамның алғашқы досы.

Ықылас Әділет Итиелі руы қырғыздарда да бар. Оларда Италы деп аталады. Ит сөзінің лексика-грамматикалық даму жолында бірнеше гомогенді дербес мағыналы сөздер қалыптастырған. Мәселен, Ит, От, Ет, Ат – бұлар зат есім қызметінде. Ал, осы түбірлердің гомогенді варианты Ут, Ұт түбірлері түркі тілдерінде түпкі мағынасын жоғалтқан. Тек, хакас тілінің бір диалектсінде ут “бөрі, қасқыр” деген мағынаны береді. Бұндай түбір варианттарын тілдік фактілерді салыстырсақ: удмурт, керейт, оймаут, торғаут, аймауыт – яғни этноним қалыптастырған. Ут түбірі көбіне түркі тілдерінде ономастика, жасауда актив қолданылған. Түркі-қазақ этнографиялық атуына жататын құт қалыптасуы да осы түбір негіз болған. Моносиллабтың ішкі флексиялық құрылсы: қу+ут, мұнда көне қу түбірі “ақ” түсті білдіреді. Мәселен бұл түбір қыпшақтардың кезіндегі этникалық “қуман” атауына негіз болып, ақ-сары өңділер деген мағынаны берген. Түркі-қазақ танымында құт сөзі ең алдымен дәстүрлі айран сүт таамдарына қарай айтылып, ақ деп аталатыны белгілі. Бұдан шығатын қортынды, кезіндегі түркілік антропонимдер Құтлық, Идіқұт, Тәңірқұт деп айтылатыны осыдан. Ит түбірі тіл дамуының ең алғашқы кезеңдерінде, яғни түркі тілдерінің флективті сатысынан бері қалыптасып жеткен. Бұдан Ит сөзінің семантикасында бірнеше түркілік этнотанымдық атаулар бар.
Итаалы руы туралы мифтік деректерді Плиний еңбектерінен кездестіреміз.

Көкбөрі Мүбарак Ед, Ид – жер.
Едіқұт, Итикут – жер иесі.
Еден-жерден болымсыз биік үй табаны.
Едір-қылтиған шөп басы.
Ит – бөрінің екінші тергеу аты.
Едік – шұңқыр.
Еділ – қазан.
Төбе ит – төбет.
Ите – құдық.
Итеру – тереңге құлату.
Иіу – тереңдегінің шығуы.
Иітіл – бұлақтың қайнары.
Иілу- еңкейу.
Ителі – түп сөзде төгілу, ағып кету, шаптарапқа жайылу деген атауды білдіреді. Ителі руында бұлақ қайнарына табынып, іркіт пен айранды бұлақ қайнарына төгетін салт бар. Ителі шежіресінде осы әдет айтылмай қалмаған.

facebook парақшасынан алынды

Related Articles

  • Сталин ажал аузына тастаған қазақтың атты әскері

    Сталин ажал аузына тастаған қазақтың атты әскері

    Осы уақытқа дейін құпия сақталып келген 106-қазақ атты әскер дивизиясының деректері енді белгілі бола бастады. 1942 жылы дивизия Ақмолада жасақталыпты. Әскери шала дайындықпен жасақталған дивизия 1942 жылдың мамырында, Харьков түбіндегі қоршауды бұзып шығуға бұйрық берер алдында, 4091 сарбазға 71мылтық, яғни 7 адамға бір мылтық және бәріне 3100 жарылғыш оқ –дәрі бәріліпті. Қазақ боздақтарын қарусыз жалаң қылышпен өлімге жұмсауы – «Гитлермен салыстырғанда Сталин солдаттарды өлімге 8 есе көп жұмсадының» айғағы (Михаил Гареев, Әскери академиядан.2005 жыл). “Төртінші билік» газетінің 2016 – жылғы мамырдың 28-жұлдызындағы санында шетелдік архивтерден алынған видеосюжеттегі 106-атты әскер дивизиясы жөніндегі неміс офицерінің айтқаны: «Не деген қырғыз (қазақ) деген жан кешті батыр халық, атқа мініп, ажалға қаймықпай жалаң қылышпен танктерге

  • ЖАРАЙСЫҢДАР, ӘЗЕРБАЙЖАН

    ЖАРАЙСЫҢДАР, ӘЗЕРБАЙЖАН

    Олар ҚР Ұлттық қорғаныс университетінде орыс тілінде оқудан бас тартқан. Неге солай ? Өйткені олар қазақ тілін таңдаған! Қазір университетте қазақ тілі курстары ашылып жатыр. Айтқандай, Әзербайжандарға тілімізді қолдағаны үшін құрмет пен құрмет. Олар нағыз бауырлас халық екенін көрсетті. Бірақ қазір біздің қорғаныс министрлігіне сұрақтар туындайды. Бұған дейін барлық шетелдіктерді орысша үйретіп пе еді? Біреу не сұрайды? Әйтеуір, білім – қазақ тілін насихаттаудың ең жақсы тәсілі. Ал неге орыс тілінде оқытады? Ал кім үшін? Ең қызығы, осының бәрін тек Әзербайжандардың арқасында ғана білетін боламыз. Ал неге бұрын қазақша оқытпаған, ең болмаса кейбір елдерде. Неге сол қытай тілін орысша үйретеді? Руслан Тусупбеков

  • ШОҚАН УӘЛИХАНҰЛЫ ДЕГЕН ЕКЕН..

    ШОҚАН УӘЛИХАНҰЛЫ ДЕГЕН ЕКЕН..

    Ел аузында қазақ оқымыстылары айтты деген сөздер аз емес. Белгілі ғалым, этнограф А. Сейдімбек құрастырған тарихи тұлға, асқан оқымысты Шоқан бабамыздың тапқыр сөздерін назарларыңызға ұсынамыз. * * * Омбыға оқуға жүрер алдында бала Шоқан әкесінің ел іші мәселесін шешудегі кейбір өктем, ожар қылықтарына көңілі толмай, «оқуға бармаймын» деп қиғылық салса керек. Тіптен көнбей бара жатқан баласын қатал Шыңғыс жәрдемші жігіттеріне байлатып алмаққа ыңғайланып: «Шықпаса көтеріп әкеліңдер, арбаға таңып аламыз!» − дейді. Сонда дәрмені таусылған Шоқан әкесіне: «Байлатпа! Абылай тұқымынан байланғандар мен айдалғандар жетерлік болған!» − деп тіл қатады. Бала да болса ақиқат сөзді айтып тұрған баласынан тосылған әке дереу Шоқанды босаттырып жібереді. * * * Петербургте Сыртқы Істер министрлігінің бір

  • Украина(СБУ) «Паутина» стратегиялық операциясы

    Украина(СБУ) «Паутина» стратегиялық операциясы

    Бүгін Украина қауіпсіздік қызметі (СБУ) «Паутина» деп аталатын стратегиялық операциясын жүзеге асырып, Ресейдің әскери авиациясын нысанаға алды. Украиана тарабы операция барысында Ресейдің 41 соғыс ұшағы жойылған алға тартты. Олар Ресейдің А-50, Ту-95МС және Ту-22М3 сынды стратегиялық бомбалаушы ұшақтарын істен шығарып, 2 миллиард доллар шығынға батырған. Украинаның арнайы қызметі операцияны жүзеге асыруға бір жарым жыл бойы дайындалыпты. Операция барысын Украина президенті Владимир Зеленскийдің өзі бақылаған, ал оның орындалуын СБУ басшысы Василий Малюк пен арнайы жасақтардың үйлестірілген ұжымы атқарған. Украина тарабы алдымен FPV-дрондарды Ресейге контрабандалық жолмен жеткізеді. Артынша – ағаштан жасалған шағын үйлер жібереді. Дрондар сол үйлердің шатырының астына тығылған. Кейін бұл үйлер жүк көліктерге тиеліп, Ресейдің ішкі аумақтарына жеткізіледі. Дәл сәт

  • Шығыс Түркістан

    Шығыс Түркістан

    Ерзат Кәрібай Сурет: Автордың мұрағатынан алынды.  демографиясы, әкімшілігі мен қарулы күштері Кеңестер одағының көмегімен Алтай, Іле, Тарбағатайдағы қазақты негіз еткен әр ұлт халқының күресі 1944-1946 жылдардағы «Шығыс Түркістан» республикасының құрылуына негіз болды. Десе де осы бір тарих әліге дейін бұрмаланып келеді. Кейбір саяси топтар бұны өз білгенінше мақсат-мүдделеріне пайдаланып жүр. Қазақты негіз еткен 30 мың қарулы армиясы бар мемлекет (толық дербес болмаса да) 20-шы ғасырдың басы мен ортасында болмаған жағдай. Өмір сүру уақыты төрт жыл ғана (нақты атымен екі жыл ғана) болғанымен, Орта Азия әсіресе, Қазақстан тарихында белгілі мән-маңызы бар екенін басып айтқан дұрыс! Өйткені осы уақытша мемлекеттің құрылуына мыңдаған қазақстандық жауынгерлер мен оқыған зиялылар ат салысты. Тіпті Қырғызстан мен

Пікір қалдыру

Электорнды поштаңыз сыртқа жарияланбайды. Белгі қойылған өрісті толтыру міндетті *

Аты-жөні *

Email *

Сайты

Kerey.kz/Керей.кз

Біз туралы:

Тел: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz тің бұрынғы нұсқасын http://old.kerey.kz тен оқи аласыздар!

KEREY.KZ

Сайт материалдарын пайдаланғанда дереккөзге сілтеме көрсету міндетті. Авторлар пікірі мен редакция көзқарасы сәйкес келе бермеуі мүмкін. Жарнама мен хабарландырулардың мазмұнына жарнама беруші жауапты.

Сайт санағы: