تۇعىرىل – وڭ حان
kerey.kz
شىڭعىس حان اتقا مىنەر قارساڭدا كەرەي – ۇلى دالاداعى ەڭ
ۇلكەن، سانى دا باسىم تايپا بولعان. ەسكىلىكتى زەرتتەگەن كەيبىر ورىس
وقىمىستىلارى ىلكىدە، XI عاسىردا كەرەيلەر توعىز ءجۇز مىڭنىڭ
توڭىرەگىندە، ياعني ميلليونعا جۋىق بولدى دەپ بىلەدى.
ءراشيد-اد-ديننىڭ ايتقانى بار. ەجەلگى زاماننان باستاپ كەرەيلەر حالقىنىڭ كوپتىگىمەن، اسكەرىنىڭ قۋاتىمەن جانە حاندارىنىڭ اتاق-داڭقىمەن ءماشھۇر بولدى دەگەن. ارعى تاريحى عۇن داۋىرىنەن باستالاتىن كەرەي قاۋىمى XI عاسىردا ۇلى دالا كوشپەندىلەرىن قايتا بىرىكتىرگەن، قىتاي تاريحناماسىندا تسزۋبۋ (رۋ-تايپالار) بىرلەستىگى اتانعان جاڭا تۇرىك قاعاناتى – توعىز-تاتار ۇلىسىنىڭ ۇيىتقىسى بولعانى ءمالىم.
بۇل كەزدەگى باستى دۇشپان – تەرىستىك قىتايدا بيلىك قۇرىپ وتىرعان قيدان-لاۋو يمپەرياسى بولاتىن. الماعايىپ ۇزاق مايداننان سوڭ، كونفەدەراتسيا كەيىپتى ۇلكەن ۇلىس ىدىرايدى، بىراق دالايحان موعۇز باستاعان كەرەي جۇرتى اۋىر كۇرەسىن ودان ءارى جالعاستىرىپتى. اقىرى، ءبىر جاقتان قيدان، ەكىنشى تاراپتان تاڭعۇت قىسپاققا العان كەرەي ۇلىسى دا قيراپ جەڭىلەدى، تۇتقىنعا تۇسكەن دالايحان ازاپتى ولىمگە كەسىلەدى (1100) . بۇل – بارلىق باقىتسىزدىقتىڭ باسى عانا ەكەن. ەلدىڭ ەڭسەسىن قايتا كوتەرگەن سارى حان، ودان سوڭعى بوشاۋجى، مارقۇز-بۇيرىق حاندار ەندى اعايىنداس جۇرتپەن جاعالاسۋعا ءماجبۇر بولادى. كەرەي ەجەلگى ەلدىگىن ساقتاعانىمەن، بۇرىنعى ايدىنىنا جەتە المايدى، جەڭىس پەن جەڭىلىس الما-كەزەك تۇسەدى. مىنە، وسى تىنىمسىز مايدان داۋىرىندە دۇنيەگە كەلگەن تۇعىرىل – بۇرناعى دالايحان موعۇز اۋلەتى، كەيىنگى مارقۇز-بۇيرىق حاننىڭ نەمەرەسى بولاتىن.
بۇل كەزدەگى كەرەي قونىسى دا ۇلان-بايتاق. باتىستا قاڭعاي
القابىنان – شىعىستا كەنتەيدىڭ ەتەگىنە دەيىنگى ارالىق; تەرىستىكتە
سەلەڭگى وزەنىنىڭ جوعارعى اعىسىنان – كەلۇرەننىڭ باستاۋىنا دەيىن،
ارالىقتا ورحۇن، تولى وزەندەرىنىڭ ۇزىنا بويى، ورتالىق ايماقتاعى
وڭعى وزەنىن ورلەي كەلە، تۇستىكتە، ەجەلگى تۇرىك جاسىل-وزەن اتاعان
سارى-وزەن حۋاڭحەنىڭ ۇلكەن ءيىنى وردوسقا دەيىنگى قانشاما جەر.
كەرەي ۇلىسىنىڭ قۇتتى ۇيىعى – ءبىزدىڭ نەشە مىڭ جىلدىق
تاريحىمىزدىڭ كۋاسى، ارىدا ۇلى تۇرىك قاعاناتىنىڭ بەرەكەلى
بايتاعى بولعان وردا-بالىق قالاسى، كەيىندە ۇلۇع ۇلىس تۋ تىككەن
قاراقورىم قالاسى ورناعان قاتىن-بالىق، ول ەكەۋى دە قيراپ، توزعان
بۇگىنگى كۇنى كۇل-تەگىن مەن بىلگە-قاعان ەسكەرتكىشتەرى ساقتالىپ
تۇرعان قاسيەتتى ورحۇن وزەنىنىڭ بويىنداعى، اينالاسى ات شاپتىرىم،
قارا توپىراق، كوك شالعىندى كيەلى القاپ ەكەن. كەرەي حاندارىنىڭ
باس ورداسى ۇنەمى وسى وڭىردەن اۋماعان. قۇرجاقۇز-بۇيرىق حان وردا-
بالىقتا وتىردى دەپ جازعان ءراشيد-ءاد-دين.
كەرەيلەر شىعىستا قياتپەن، باتىستا نايمانمەن، تەرىستىك تاراپتا
مەركىتپەن، الىس تۇستىكتە اتاسى باسقا تاڭعۇتپەن، تۇستىك-شىعىستا
وڭعىتپەن شەكتەسكەن.
ءراشيد-ءاد-دين بۇل كەزدەگى كەرەي تايپاسى ۇلكەن-ۇلكەن التى رۋعا
بولىنەتىن ەدى دەپ جازادى. بۇلار: كەرەيت، جىرقىن، قوڭقايىت،
ساقايىت، تۇماۋىت جانە البات اتالادى. («تۇگەل تاريحتىڭ» تاعى ءبىر
تۇسىندا وسىعان ۇستەمە رەتىندە قىرقۇن رۋى تۇر، بىراق بۇل ۇلكەن اتا
ىشىندەگى كىشى بۇتاق بولۋى دا ىقتيمال.) بۇكىل تايپاعا ءوز ەسىمىن
بەرگەن، نەمەسە باستى اتاۋدى يەلەنگەن جەتەكشى رۋ – كەرەيت ەكەن.
كەرەي (كوپشە، جيناقتى تۇلعاسى – كەرەيت) اتاۋىنىڭ شىعۋ تەگى
تۋرالى ارقيلى جورامال بار. ءراشيد-ءاد-دين كەلتىرگەن اڭىز
بويىنشا، باياعى زاماندا ءبىر پاتشانىڭ جەتى ۇلى بولىپتى،
بۇلاردىڭ ءبارىنىڭ دە ءتۇسى كەر، ياعني قۇباقان ەكەن.
مارقۇز-بۇيرىق حاننىڭ قۇرجاقۇز-بۇيرىق جانە گورحان دەگەن
ەكى ۇلى بولىپتى. قۇرجاقۇز-بۇيرىقتىڭ ۇلكەن ۇلى – تۇعىرىل
كەيىندە وڭ حان اتانعان، شىڭعىس حاننىڭ اكەسى ەسۋگەي-باحادۇرمەن
اندا بولعان، شىڭعىس حاننىڭ وزىنە وكىل اكە بولعان كەرەي ءامىرى.
تۇعىرىل – تۇركى تىلىندە جانە كەرەي لۇعاتىندا اڭىزدىق قىران قۇس ەسىمى، دەپ جازادى ءراشيد-اد-دين. سۇڭقار كەيىپتەس، تۇمسىعى مەن شەڭگەلى بولاتتاي، ءبىر ۇشقاندا توپىرلاتىپ، ەكى ءجۇز-ۇش ءجۇز قۇستى قاباتىنان جايقايدى، بىراق ءوزىن ەشكىم كورمەگەن، الدە شىن، الدە لاقاپ دەپ دايەكتەيدى.
ماحمۇد قاشعاريدىڭ “ديۋاني لۇعات ات-تۇرىك” (تۇركى ءتىلىنىڭ جيناعى) ەڭبەگى
تۇعىرىل – جىرتقىش قۇس، مىڭ ۇيرەكتى ءولتىرىپ، بىرەۋىن عانا جەيدى.
باستاپقى ءبىر مۇراتى ورنىنا كەلىپ، بورتەمەن قوسىلعاننان كەيىن تەمۋجىن تۇعىرىل حاننىڭ عۇزىرىنا بارۋعا بەكىنەدى. «تۇعىرىل حان باعزىدا اكەمىزگە اندا بولعان ەدى، ەسەبى، مەنى دە بالاسىنداي قابىل الۋعا تيىس، – دەپتى. – مەن دە ونىڭ قاجەتىنە جارايتىن شىعارمىن»، – دەيدى سودان سوڭ ءوزىن بەكىتىپ. كەيىندە وڭ حان اتانعان تۇعىرىل بۇل كەزدە كەڭبايتاق ۇلى دالانىڭ جارىم جەرىن ۇستانىپ وتىرعان كەرەي جۇرتىنىڭ ءامىرى بولاتىن.
«اكەڭ ولسە ءولسىن، اكەڭدى كورە قالعان ولمەسىن» دەمەكشى، تەمۇجىننىڭ
ساپارى ءساتتى بولىپ شىعادى. پانا تۇتا بارعان اكەسىنىڭ كونە «انداسى»
تۇعىرىل حان اعىنان جارىلىپ:
مىناۋ بۇلعىن ىشىكتىڭ،
قولقاسىنا جارامىن.
بىتىراعان ەلىڭنىڭ،
باسىن قوسا الارمىن.
قارا بۇلعىن ىشىكتىڭ،
قارىمجىسىن قايتارام.
توزىپ جۇرگەن ەلىڭدى،
تۇتاستىرام قايتادان. – دەپ ۋادە بەرەدى.
مونعول يمپەرياسىنىڭ تاريحىن زەرتتەۋشىلەر: شىڭعىس قاعاننىڭ العاش ادام بولىپ، ات جالىن تارتىپ ءمىنىپ، كۇيزەلگەن ەلىن بۇتىندەپ، كۇيرەگەن جۇرتىن جيناعاندا دەم بەرىپ، دەمەۋ بولعان وسى تۇعىرىل حان دەيدى.
اتاقتى كەرەي كوكەش باقسىنىڭ حان شىڭعىسقا قاراتىپ ايتاتىن:
تاڭىردەن سۋات الدىڭ،
تۇعىرىلدان قۋات الدىڭ،
نايماننان حاتشى الدىڭ،
كەرەيدەن باقسى الدىڭ،
قوڭىراتتان اقىل الدىڭ،
جالايىردان باتىر الدىڭ،
مەركىتتەن قاتىن الدىڭ، – دەيتىن تولعاۋىندا ءدۇيىم تاريحتىڭ سىرى جاتىر.
تۇعىرىل حان 1130 جىلى تۋعان. شىڭعىستان 32 جاس ۇلكەن. ەسۋكەيدىڭ سەرت بايلاسقان دوسى. سەبەبى، ەسۋكەيدىڭ اتاسى امبىعايدى، تۇعىرىلدىڭ اتاسى مارعۇزدى تاتارلار مەن جۇرجىندەر ۇستاپ الىپ، التىن ەلىنىڭ پاتشاسىنىڭ قولىنا تاپسىرعان. التىن حانى ولاردى اعاش ەسەككە شەگەلەپ ولتىرگەن. ونىڭ سىرتىندا تۇعىرىلدىڭ اكەسى قۇرشاقۇز بۇيرىق پەن ەسۋكەيدىڭ اكەسى قابىل دوس بولعان.
«ساسپا، بالام، – دەيدى، تۇعىرىل حان: – اكەڭ جاقسى ادام ەدى، ارۋاعى ريزا بولسىن، مىنا مەنىڭ ۇلىم سەنگۇن ىشىمنەن شىقسا، سەن سىرتىمنان شىققان ۇلىم ەمەسسىڭ بە. قايدا ول قاڭعىعان مەركىتتەر!. ساقالىنان سۇيرەپ ساباسىنا تۇسىرەيىن!» – دەپ اتقا قونىپ، تەمۋجيننىڭ شايقالعان شاڭىراعىن تىكتەپ بەرگەن ەكەن. وسى وقيعا جايلى مونعولدىڭ «قۇپيا شەجىرەسىندە»، «التىن شەجىرەسىندە»، راشيد-اد-ءديننىڭ تاريحي شىعارمالارىندا ايتىلادى. بۇل وقيعا 1180 جىلى بولعان.
1190 جىلى تۇعىرىل حان، تەمۇجين، جامۋقا ۇشتىگى اتقا قونىپ تاتار-مەركىتتى تىنىشتاندىرادى. وسى جورىقتا جامۋقا مەن تەمۇجين بارلىق بۇقاراسىن سارقىپ ءجۇرىپ 20 مىڭ اسكەر ارەڭ شىعارعاندا، تۇعىرىل حان قينالماي-اق ءبىر ءوزى 20 مىڭ قولدى باستاپ كەلگەن. وسى جولى التىن ەلىنىڭ يمپەراتورى تۇعىرىلعا «ۋاڭ حان» دەگەن اتاق بەرەدى. بۇل اتاق ارتىنان حاننىڭ ەسىمىنە اينالىپ كەتكەن جايى بار. تەگى يتاليان جيھانگەر ماركو پولو: «الەمگە اتتى ايگىلى، اسىرەسە ەۋروپالىقتار قاتتى اسەرلەنەتىن شىعىستاعى «يوان پوپ» دەگەنىمىز وسى «ۋاڭ حان»» دەپ جازادى. ورىس جىلنامالارىندا «ۆان حان» دەگەن اتپەن بەلگىلى.
زامان وتە كەلە تۇعىرىل حاندا شىڭعىسپەن شايقاسىپ جەڭىلەدى. جان ساۋعالاپ باتىستاعى نايمان حاندىعىنا بارا جاتقاندا شەكارا كۇزەتىندە تۇرعان قاراۋىلدار قولىنان قازا تابادى. ءولى باستىڭ اتاقتى كەرەي تۇعىرىل حاننىڭ مۇردەسى ەكەنىن تانىعان نايماننىڭ دايىن حانى ونى كۇمىسپەن كۇپتەتىپ، ءوزىنىڭ التىن تاعىنىڭ ۇستىنە قويىپ ازا تۇتادى. بۇل 1204 جىلى بولعان وقيعا. سول ساتتەن بۇگىنگە جەتكەن جوقتاۋ بار. وندا:
ۋا، تۇعىرىل، تۇعىرىل،
ايباتتى الىپ حان ەدىڭ،
داڭقىڭ كەتكەن الەمگە،
اتاعى زور جان ەدىڭ،
قۇتلىق اجە وسىرگەن،
بۇيرىقتان تۋعان دانا ەدىڭ…، – دەگەن جىر جولدارى بار.
قۇدايدىڭ قۇدىرەتى-اي، كۇللى نايمان ازا تۇتىپ جاتسا الگى ولگەن حاننىڭ باسى ىرجىڭ-ىرجىڭ ەتىپ كۇلىپتى. بۇنى جامان ىرىمعا جورىعان ەكەن. اقىرى ول دا راس بولدى.
تۇعىرىلدىڭ ءىنىسى جاقا باتىردىڭ اسقان سۇلۋ ءتورت قىزى بولعان. وسىنىڭ ءۇشىنشى قىزى سۇرتوقتىعا شىڭعىس كىشى ۇلى تولە ۇيلەنەدى. سۇرتوقتىدان اتاقتى حاندار مونكە، قۇبىلاي، قۇلاعۋ، ارىق-بۇقا تورتەۋى تۋعان.
“شىڭعىسحان” مۇحتار ماعاۋين
kerey.kz
پىكىر قالدىرۋ