وبا…
kerey.kz
البەر كاميۋ (1913-1960) «وبا»-نى جازدى، وراندىق ويگەر Albert Camus. ولەرىنەن ءۇش جىل بۇرىن ياكي 1957 جىلى نوبەلگە جەتكەن تالانت.ءفاشيزمنىڭ ساياسي ىندەت سەكىلدى دەرتىنە قارسى كۇشتى تۇرەن كوتەرگەن ەڭسەگەي دۇلەي كۇش يەسى. ول – «وبا»-مەن ەڭ كۇردەلى جول، شۇڭەت يىرىمگە سۇڭگىدى.«وبا»-داعى ەڭ سۇراپىل كەيىپكەر بارنەر رەيەنىڭ بەينەسى. كوشە بويىندا ولگەن ەگەۋقۇيرىقتاردىڭ جەمتىگىنەن سەسكەنۋ، ادام تاعدىرىن ويران ەتەتىن كەزدەيسوقتىقتى سەزىنگەن دارىگەردىڭ ارپالىسى. رەيە ءوزىنىڭ ءۇي قىزمەتشىسىنىڭ ولىمىنەن كەيىن الداعى قاتەرلى جۇقپالى دەرت جايلى الەۋمەتكە جالبارىنىپ ايتپاق بولعان. ونى كوپكە تانىتقان وسى ابسۋردى. بۇگىنگى ءتاجتاجالدىڭ لاڭى سەكىلدى تۇگەل پارىقسىز، رايسىزدىققا وتە ۇقساس…
كارەنتين، ەم مەن دومنىڭ تاپشىلىعى،ادامداردىڭ مىنەز-قۇلقىنداعى ەنجارلىق اسىرەداۋىرىك پارىقسىزدىق. قوعامداعى قۇلدىق سانا، ىنجىقتىق،، قۇرعاق كۇيزەلىس،تيتىقتاۋ، شارشاۋ، اقىرعى شاراسىزدىقتار! جاۋ جاعادان العاندا، ءبورى ەتەكتەن! ۇلتتى، ءوزىن جابىرلەۋى نەمەسە «يەسىن قاپقان يت» سەكىلدى لاعۋلار.تۇمىلدىڭ ساۋداسى… جەمقورلىق!
وبا كەلگەننەن كەيىنگى جايلاي باستاعان بەيبەرەكەتسىز الەكتەر. ەگەۋقۇيرىقتىڭ (rats) جەمتىگىنە بەيعام قاراعان جۇرتتىڭ السىزدىگى تۋرالى ويلار تىزبەگى. جازۋشى جاندۇنيەسىمەن ابسۋردتىق قاتال بوگەسىنگە ۇشىرايدى. ول، سوڭىندا فيلوسوفيالىق بىرەر بايلامعا جەگىلەدى. جالپى ەسالاڭ، ولمەلى قوعامعا سىرتتان كەلەر قاۋىپ-قاتەرلەردىڭ تۇپكىايانى وسى جۇقپالى دەرت ارقىلى حابارلانادى ەكەن!؟ جاھاني جانداردىڭ قامسىزدىعى مەن سالعىرتتىعى، قىرتتىعى، قىرسىزدىعى ءوز-ءوزىن قازىلعان كوردىڭ ەرنەۋىنە سۇيرەيدى. كۇيرەۋدىڭ ماقۇرىمى – «وركەنيەتتىڭ» وزىنەن ەكەنىن دالەلدەۋ. شىعارماداعى بەس، التى كەيىپكەردىڭ شىمبايلى باعىتى وسىعان شىرمالعان.
وعان قوسا بيلىكتىڭ قۇلدىققا بەيىم بادىكتىگى، ميعۇلا شەندىلەردىڭ ءسوز سۇرەڭى. جانىستىرۋلار، داۋ جاڭجال، ىزىڭ، شۋ تاعى سونداي بەيداۋا ابىگەرلىكتىڭ كەلۋى – بولاشاق وبامەن وزەكتەس ەكەن…
قالا تىنىسىنىڭ ءبىر ساتتىك تاريحقا اينالۋى، وبادان قۇتىلۋعا ازىرلىك،ءبىر پەندەنىڭ ەكىنشىسىن اۋرەلەۋى، دۇكەندەردى توناۋ، ولگەندەردى ورتەۋ،دۇربەلەڭ جاپپاي ورتادان قاشۋ حاوسى سەكىلدى قيراۋدىڭ سويقاندىعى سومدالادى.
ءحىۇ عاسىردان بەرى تاراعان كۇللى ىندەتتەر قوعامدى سونشا سورلى ۇمىتشاق ەتكەندىگى ەمەۋىرىندەلەدى.ەنجارلىپەن كۇرەسۋ ءۇشىن جازۋشى وبانى تاڭداسا كەرەك. جاقسى كورۋ مەن جەك كورۋدىڭ ماعىناسىن اشۋ كەرەمەتتىگى تاعى دا وسىندا. شىعارماعا قايتا ۇڭىلسەڭ – بۇتكىل تاريحتار اراسىنان ءوز بەينەڭدى دە بايقايسىڭ.
قازاق قارا ولەڭىندە – «ءبارىمىزدى جالمايدى سۇم قار جەر…» دەگەندە كەزدەيسوق دەرت اقپاراتتارىن بارلىق كىلتتەردى تەك قارعىسىنا ساقتاپتى-اۋ، دەپ… (قاراقۇرت جەگىر، كوكالا كەلگىر، كوك شەشەك،باسقىن،مارتۋ ت س س)
وبانى جەڭۋ مۇمكىن ەمەس. وبا ولمەيدى، ادام ونىڭ باسپاناسى، ول سونىمەن ماڭگى دەيدى. ادامزاتتىڭ تاۋبەسىن ەسكەرتەتىن كەزىندە ءبىر الامان كۇش ونى قايتالاي جىبەرۋى دە مۇمكىن دەگەن دولبار. بۇل ەندى تاعدىرمەن قارسى كەلۋدىڭ ەڭ ءبىرىنشى كۇشتى ءتۇرى بولار!؟
جۋىقتا نەكە تويىن جاساپ جاتقاندار «ءتارتىپ بۇزدى دەلىنىپ شارا قولدانىلدى». وباعا كۇش بەرمەيتىن جالعىز قۇدىرەت بولسا – ماحاببات دەيدى!؟ ول تۋرالى گابريەل گارسيا ماركەس (Gabriel Garicia Markes) وبا ساتىندەگى ماحاببات الەگى نەمەسە «love in the time of cholera» شىعارماسى ارقىلى وبانىڭ كۇشى جەتپەيتىن ادامنىڭ ىشكى سۇيىسپەنشى سەزىمى عانا!
بۇگىنگى قوعامنىڭ اشۋ، ىزاسى ءوز تاعدىرىن باسقادان كورەتىن قاراڭدىعى تۋرالى ەرەكشە مىسالدار بەرىلەدى.ءومىردىڭ ءمان-ماعىناسىن باعالاۋ،قوعامنىڭ اسىرەقىرسىزدىعىنان ساقتانۋ، كۇننىڭ بەتىن تازا ۇستاۋ، سۇلۋلىق پەن ماقابباتتى قۇتقارۋدىڭ ارەكەتتەرى. ەڭ باستى تۇجىرىم – توزىمدىلىك!
مۇندا ءدىني قيعىلىقتار، جاراتۋشى قۇدايعا قارسى پيعىلدار لەگى،ءتاڭىردىڭ زاۋالى ما، الدە قۇتقارۋ ما؟! «وبا»-دان وسىنى پايىمداۋعا بولاتىنداي!
بىراق… (harbingers…)
كوك يت – ءبىر جاق، كوۆيد – ءبىر جاق…
كوۆيد (COVID-19) دەگەن جاۋ كەلدى. جەر بەتىندەگى ادام سانىنان نەشە ملن ەسە كوپ داۋاسىز دەرت. ونى ولتىرۋگە ادامزاتتىڭ كۇشى جەتپەي جاتىر! ەر توستىك ەرتەگىسىندەي ەماو دەگەن «لاۋ ءنان ءرىن حى» مەن «لاۋ ءنۇي ءرىننىڭ» ءبىر جارعاناتتىڭ توستىگىن قۋىرىپ جەگەن كۇنى جۇققان ىندەت. ەسىمى – ءتاجداھا 8 ديتسيليون جاندى جىلبىر كەيىپى. ادامنىڭ بويىنداعى ءبىر كلەتكادان مىڭ ەسە كىشى دەرت. كلەتكانىڭ سالماعى 27 پيكوگرامم نەمەسە 1 نانوگرامم، يەلەنەتىن ورىنى ءتۇيىر تامشىدان 12 نوملن ەسە كىشى نوقات. ءتاجداھانىڭ وسى كلەتكادان سالماعى 18 كۆانتيليونگە تەڭ جەڭىل بولسا كەرەك.
ادامنىڭ دەنەسىندە 70 ترلن كلەتكا، 40 ترلن باكتەريا ءومىر سۇرمەك كەرەك. سولارمەن سوعىسۋعا، قۇرتۋعا كەلگەن ءتاجداھا-ءاجداھا!. كلەتكالاردىڭ ىشىنە كوزدى اشىپ جۇمعانشا جىلدامدىقپەن ەنىپ ورنىعىپ،كەڭسىرىكتەن كومەيگە ايالداپ، اعزانىڭ تاۋەلسىزدىگىن ويرانداپ، بۇلدىرۋگە كىرىسەتىن بالە. ويران سالارعا دەيىن وعان ەكى اپتا قاجەت. ادامنىڭ دەنەسىندە ونىمەن قارسى جاعالاسۋعا ارنالعان دايار قاسيەتتەر ازىرگە السىزدىگىنە ويلانىپ جاتسا كەرەك…
سول تۇرعىدان قاراعاندا ازىرگە كوۆيدتىڭ شابۋىلىنىڭ قاسىندا ادامنىڭ بويىنداعى كلەتكالار “كوك يت” بولىپ تۇرعان سەكىلدى. تەك تەكتى ادامزاتتا ونى جەڭەتىن قۇدىرەت بارىنا سەنەيىك.
سۇراعان راحمەتۇلى
Istanbul
2020.04.02
پىكىر قالدىرۋ