“үш уалаят” және “жеті уалаят” атынан сайланған делегаттар

| Apr 3, 2020

Бұл сүгірет 1946-жылдың қараша айында Нань Кин қаласында түсірілген. Сол жылы қытай астанасы Нань Кинде гоминьдан үкіметінің мүкілмемлекеттік құрылтай жиналысы өтті. Жиналысқа шыңжаң өлкелік коалиция үкіметтен 18 делегат қатысты (ұйғыр, қазақ, қырғыз, моңғол, шибо, дағур, дұңған және қытай).

Сүгіретте, қытай президенті Жан Кәйшек (ортада әскери киім) және шыңжаң өлкелік коалиция үкіметткен келген екі қазақ, бір қырғыз бар. Олар: Әнуар Салжанұлы, Қадуан Мамырбекқызы және қырғыз Маданбек.

Әнуар Салжанұлы- “үш уалаят” жақтан сайланған делегат.

Қадуан Мамырбекқызы- “жеті уалаят” жақ сайлаған делегат.

Маданбек- “жеті уалаят” жақ сайлаған делегат.

Шыңжаң өлкелік коалиция үкімет екі жік делегаттан құралды. Олар, “үш уалаят” және “жеті уалаят” мүшелері. Бұндағы “үш уалаят” дегені 1944-жылы Құлжада құрылып 1946-жылы гоминьдан үкіметіне бағынған сол кездегі Шарқи Түркістан уақытша үкіметі және құрамына кіретін үш уалаят. Ал, “жеті уалаят” дегені аталмыш Шарқи Түркістан уақытша үкіметі құрамына кірмейтін әм гоминдан үкіметі үстемдік құрған өлкедегі қалған жеті аймақ (уалаят). Осы екі аймақтың (уалаят) уақытша үкіметі 1946-жылы атысты тоқтатып ортақ коалициялы үкімет құрған болатын.

1946-жылы атыс тоқтап өлкелік үкімет құрылған соң сол жылдың қараша-желтоқсан айында өтетін бүкілмемлекеттік құрылтай жиналысына делегат жіберу дайындығы қаурт жүріп кетті.

Бір қызығы аталмыш “үш уалаят” жақ яғни бұрынғы Шарқи Түркістан уақытша үкіметі жақ халық санының 70-80 пайызыны қазақтар ұстағанына қарамастан жалғыз қазақ делегатын сайлаған. Ол- Әнуар Салжанұлы. “үш уалаят” дегеніміз- Іле уалаяты (12 аудан), Тарбағатай уалаяты (7 аудан), Алтай уалаяты (7 аудан) ұзынсаны 30-ға жуық ауданда қазақтар өте жиы қоныстанған. 1944-жылғы санайғаққа сүйенсек Алтай уалаяты 99%, Тарбағатай уалаяты 90% және Іле уалаяты 60% қазақтар болған.

“Жеті уалаят” жақта қазақтар екі уалаятта шоғырлы қоныс отырды. Олар: Үрімжі уалаяты (8 аудан) және Құмыл уалаяты (2 аудан). Сол тұста Үрімжі уалаятына 12 аудан қараған, оның 8 ауданында қазақтар мүлде басым орынды ұстады. Ол 8 аудан: Манас, Құтыби, Санжы, Мичуань, Бөкен, Жемсары, Шонжы және Мори. Бұл аталмыш аудандардың әкімдерң дерліктей қазақтар болды, тіпті 12 ауданды басқаратын Үрімжі уалаятының аймақ уәлиі (әкімі) қазақ болды. Ол- Қадуан Мамырбекқызы еді. 1944-жылғы санақ бойынша Үрімжі уалаятына қарасты 8 аудан 1 қалада жалпы ұзын саны 100 мыңнан астам қазақтар өмір сүрді. Ал, Құмыл уалаятында қазақтар Баркөл және Аратүрік атты екі ауданға шоғырлы қоныстанды.

Үш уалаят жақ не үшін жалғыз қазақ делегатын сайлайды? Бұның бірқанша ішкі-сыртқы себебі бар:

Бірінші, ішкі жергілікті догма тар ұлтшылдық;

Екіншісі, “қызыл үй” факторы яғни өңірдегі совет консулдығының қас-қабағы;

Үшіншісі, аймақтық дипломатиядағы Мәскеудің ықпалы;

Төртіншісі, саяси әм әкімшілік басқару саласындағы қиянатшыл бұрмалау;

т.б

Нань Кинде өткен бүкілмемлекеттік құрылтай жиналысын келесі постта кеңінен жазайын. Әзірге осы…

Eldes Orda

Жұмабек Тәшеневтің туғанына 110 жыл

kerey.kz

Бүгін Жұмабек Тәшеневтің туғанына 110 жыл толып отыр. Құжаттарды оқысақ, Хрущев Қырымды Украинаға берген соң республикалардың аймақтарын басқаша бөлмек болған екен. Қазақстанда целинный край құрып, елдің оңтүстік бөлігін көрші елдерге беруге үзілді-кесілді қарсы болған. Бұл мәселенің тіпті қарастырылуына қарсы шыққан. Кейін осы ұстанымы үшін қызметі төмендетілді. Министрлер кабинетінің төрағасы қызметінде Б.Момышұлы, Р.Қошқарбаевты Ұлы Отан соғысының батыры атағына бірнеше рет ұсыныпты. С.Нұрмағамбетовке көмектесіпті. 1960ж 212 пәтерлі үйді қазақ өнерінің майталмандарына бергізіпті. 1955ж Қытайдан оралған 100 отбасы далада қалғанда олардың мәселесін шешу үшін үкіметтен арнайы комиссия құруды сұраған екен. Елге қызмет еткен азамат қой. p.s. мұндай принципшілдік – бүгінде сирек кездесетін қасиет. Nurmukhamed Baigarayev
НАУРЫЗ туралы маңызды құжат

kerey.kz

Ашық дереккөздерден 1920 жылғы 20 наурызда Ташкентте Тұрар Рысқұлов қол қойған Наурызды атап өту туралы бұйрыққа көзім түсті. Демек, биыл бұл тарихи құжатқа – 105 жыл! Алайда, арада небәрі алты жыл өткен соң 1926 жылы Наурызға тыйым салынды. Ал, 1920 жылы Түркістан Кеңестік Республикасының Орталық Атқару Комитетінің төрағасы болып қызмет еткен Тұрар Рысқұловтың тағдыры қандай қайғымен аяқталғаны баршамызға мәлім. Оны “халық жауы” деп танып, 1938 жылдың 10 ақпанында ату жазасына кескен… Нашел вот такой документ в открытых источниках: Приказ, изданный в Ташкенте Тураром Рыскуловым от 20 марта 1920 года о праздновании Наурыза. Получается, в этом году этому историческому документу исполнилось 105 лет! В 1926 году Наурыз оказался под запретом. А
1922 жылы Ташкент қаласында жарық көрген кітабындағы суреті.

kerey.kz

Абайдың төте жазумен 1922 жылы Ташкент қаласында жарық көрген кітабындағы суреті.(Ерден Нұрахметтің парақшасынан)
Қазақ-жоңғар дін үшін соғыспаған!

kerey.kz

Қазақ-жоңғар дін үшін соғысқан дегендер мына дерекке сүйенсе керек: 1691 жылы 6 ақпанда Иркутск қаласында Жоңғар ханы Галдан Бошогту (моңғол. Галдан Бошигт; Қалм. Галдан-Бошигт; 1644 – 1697) елшілерінің Қазақ хандығы туралы әңгімесі. «…Шабармандар: «Осыдан он жылдай бұрын олар, Қалмақ Бушухту ханы мен Казак Ордасы, діні әртүрлі болған. Бушухту хан қалмақтармен және басқа да орда мүшелерімен бірге Далай-ламаға сенеді, ал казак ордасы әсіресе Мұхаметке Қырымдық жолмен сенеді, бұсурмандық жолмен сүндеттеледі. Ал Бушухту хан Казак Ордасына онымен, қалмақ Бушухту ханымен және Орданың басқаларымен бір Далай Ламаға бірігіп буддаға сенсін деп жіберді. Сондықтан да олармен жанжал туындады, өйткені олар қалмақ жолымен Далай-ламаға сенгісі келмеді, осының салдарынан үлкен шайқастар болып, Бушухту хан олардың көптеген
Жин Нода: Қазақ хандары мен Цинь империясының байланысы тым терең

kerey.kz

Өткен жылы қолыма Токио шет тілдер университетінің профессоры Жин Ноданың «Ресей мен Цин империялары арасындағы Қазақ хандықтары: XVIII-XIX ғасырлардағы Орталық Еуразия халықаралық қатынастары» атты зерттеу еңбегі түсті. Өз тарихымызға қатысты болған соң, бір деммен оқып шықтым. Аталған кітапта қазақ ханы Абылай мен өзге сұлтандардың Цин императорына жазған хаттары туралы баяндалады. Жақында Жин Нодамен хабарласып, көкейімізде жүрген сұрақтарды қойдық. – Ғылыми зерттеу кітабыңыз ертедегі Қазақ-Цинь империясы қатынасын өзгеше тануға арналған академиялық еңбек екен. Бұндай зерттеуге бет бұруға не түрткі болды? – Мен Орталық Азияны зерттеу барысында Ресей және Цинь империясы туралы көзқарастарда үлкен алшақтық бар екенін байқадым. Осы алшақтықты жою мақсатында мен қазақтардың тарихын ресейлік және қытайлық дереккөздер негізінде зерттеуге кірістім.