“үш уалаят” және “жеті уалаят” атынан сайланған делегаттар

| Apr 3, 2020

Бұл сүгірет 1946-жылдың қараша айында Нань Кин қаласында түсірілген. Сол жылы қытай астанасы Нань Кинде гоминьдан үкіметінің мүкілмемлекеттік құрылтай жиналысы өтті. Жиналысқа шыңжаң өлкелік коалиция үкіметтен 18 делегат қатысты (ұйғыр, қазақ, қырғыз, моңғол, шибо, дағур, дұңған және қытай).

Сүгіретте, қытай президенті Жан Кәйшек (ортада әскери киім) және шыңжаң өлкелік коалиция үкіметткен келген екі қазақ, бір қырғыз бар. Олар: Әнуар Салжанұлы, Қадуан Мамырбекқызы және қырғыз Маданбек.

Әнуар Салжанұлы- “үш уалаят” жақтан сайланған делегат.

Қадуан Мамырбекқызы- “жеті уалаят” жақ сайлаған делегат.

Маданбек- “жеті уалаят” жақ сайлаған делегат.

Шыңжаң өлкелік коалиция үкімет екі жік делегаттан құралды. Олар, “үш уалаят” және “жеті уалаят” мүшелері. Бұндағы “үш уалаят” дегені 1944-жылы Құлжада құрылып 1946-жылы гоминьдан үкіметіне бағынған сол кездегі Шарқи Түркістан уақытша үкіметі және құрамына кіретін үш уалаят. Ал, “жеті уалаят” дегені аталмыш Шарқи Түркістан уақытша үкіметі құрамына кірмейтін әм гоминдан үкіметі үстемдік құрған өлкедегі қалған жеті аймақ (уалаят). Осы екі аймақтың (уалаят) уақытша үкіметі 1946-жылы атысты тоқтатып ортақ коалициялы үкімет құрған болатын.

1946-жылы атыс тоқтап өлкелік үкімет құрылған соң сол жылдың қараша-желтоқсан айында өтетін бүкілмемлекеттік құрылтай жиналысына делегат жіберу дайындығы қаурт жүріп кетті.

Бір қызығы аталмыш “үш уалаят” жақ яғни бұрынғы Шарқи Түркістан уақытша үкіметі жақ халық санының 70-80 пайызыны қазақтар ұстағанына қарамастан жалғыз қазақ делегатын сайлаған. Ол- Әнуар Салжанұлы. “үш уалаят” дегеніміз- Іле уалаяты (12 аудан), Тарбағатай уалаяты (7 аудан), Алтай уалаяты (7 аудан) ұзынсаны 30-ға жуық ауданда қазақтар өте жиы қоныстанған. 1944-жылғы санайғаққа сүйенсек Алтай уалаяты 99%, Тарбағатай уалаяты 90% және Іле уалаяты 60% қазақтар болған.

“Жеті уалаят” жақта қазақтар екі уалаятта шоғырлы қоныс отырды. Олар: Үрімжі уалаяты (8 аудан) және Құмыл уалаяты (2 аудан). Сол тұста Үрімжі уалаятына 12 аудан қараған, оның 8 ауданында қазақтар мүлде басым орынды ұстады. Ол 8 аудан: Манас, Құтыби, Санжы, Мичуань, Бөкен, Жемсары, Шонжы және Мори. Бұл аталмыш аудандардың әкімдерң дерліктей қазақтар болды, тіпті 12 ауданды басқаратын Үрімжі уалаятының аймақ уәлиі (әкімі) қазақ болды. Ол- Қадуан Мамырбекқызы еді. 1944-жылғы санақ бойынша Үрімжі уалаятына қарасты 8 аудан 1 қалада жалпы ұзын саны 100 мыңнан астам қазақтар өмір сүрді. Ал, Құмыл уалаятында қазақтар Баркөл және Аратүрік атты екі ауданға шоғырлы қоныстанды.

Үш уалаят жақ не үшін жалғыз қазақ делегатын сайлайды? Бұның бірқанша ішкі-сыртқы себебі бар:

Бірінші, ішкі жергілікті догма тар ұлтшылдық;

Екіншісі, “қызыл үй” факторы яғни өңірдегі совет консулдығының қас-қабағы;

Үшіншісі, аймақтық дипломатиядағы Мәскеудің ықпалы;

Төртіншісі, саяси әм әкімшілік басқару саласындағы қиянатшыл бұрмалау;

т.б

Нань Кинде өткен бүкілмемлекеттік құрылтай жиналысын келесі постта кеңінен жазайын. Әзірге осы…

Eldes Orda

Тұрсын Жұманбай «Үйсінбай кітабы»

kerey.kz

Бұл Дағандел, Бақанас өлкесінен шыққан би Үйсінбай Жанұзақұлы хақында құрастырылып жазылған кітап. Тың толықтырылған еңбекте болыс Әлдеке Күсенұлы, Дағанделі болысының басшылары мен билерімен қатар Әбдірахман Әлімханұлы Жүнісов сынды айтулы тұлғалар жайлы әңгіме қозғалған. Олардың ел алдындағы еңбектері, билік, кесім – шешімдері, халық аузында қалған қанатты сөздері мен өмір жолдары, ата – тек шежіресі қамтылған. Сонымен қатар мұрағат деректеріндегі мәліметтер келтірілген. Кітапқа есімі енген ерлердің заманы, үзеңгілес серіктері туралы жазылған кей мақалалар, жыр –дастандар, үзінділер енген. Кітап қалың оқырман қауымға арналған. Тұрсын Жұманбай «Үйсінбай кітабы», - Жебе баспасы, Шымкент қаласы.134 бет толық нұсқасын төмендегі сілтеме арқылы оқи аласыз. Үйсінбай кітап kerey.kz
ТАРИХ ҒЫЛЫМЫ ҚАЗІР ЭЗОТЕРИКАЛЫҚ ТОПТАРДЫҢ МЕНШІГІНДЕ

kerey.kz

Шығыстанушы-тарихшы Өмір Тұяқбайдың бұрында да «Қазаққа қандай тарих керек? Тәуелсіздік кезеңінде жасалған тарихи мистификациялар хроникасы» деп аталатын мақаласын (22.05. 2025. Zhasalash.kz) оқып ем. Риза болғам. Жақында Ө. Тұяқбайдың «Қазақстанда тарихи бұрмалаулар мен мифтерге тосқауыл қоюдың жолдары» (02.10. 2025. Zhasalash.kz) атты тағы бір мақаласымен және таныстық. Өте өзекті мәселені көтеріпті. Тарихта орын алып жүрген жағымсыз жайттар турасында ой толғапты. Журналистерді, блогерлерді айыптапты. Тарихтан арнайы кәсіби дайындығы жоқ, бәрін бүлдіріп болды деп. Келеңсіздікті тоқтатудың нақты жолдарын ұсыныпты. Бұған да көңіліміз бек толды. Әйтсе де тарихты бұрмалауға, өз өтіріктерін насихаттауға тек журналистер мен блогерлер ғана емес, «арнайы кәсіби дайындығы бар» «тарихшылардың» да «зор үлес» қосып жатқанын баяндап, айтылған пікірді одан әрі өрбітіп, жалғастырайық.
«Алғашқы кітап» деректі бейнефильмі

kerey.kz

Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігінің Мәдениет комитетіне қарасты Ұлттық киноны қолдау мемлекеттік орталығының тапсырысымен «JBF company» компаниясы Семей қаласында, Шыңғыстау өңірінде, Алматы облысының Жамбыл ауданында «Алғашқы кітап» атты деректі бейнефильм түсіруде. Деректі фильм Абайдың 1909 жылы Санкт Петербургтегі Илья Бораганский баспасында басылған алғашқы шығармалар жинағының жарық көруіне арналады. Ұлы Абай мұрасының қағаз бетіне таңбалану тарихын баяндайды. Қазіргі адамдар бұрынғы уақыттың, Абай заманының нақты, деректі бейнесін, сол кездегі адамдардың әлпетін, киім үлгісін көз алдарына елестетуі қиын. Көпшіліктің ол уақыт туралы түсінігі театр мен кинофильмдердегі бутафорлық киімдер мен заттар арқылы қалыптасқан. Алайда Абай уақытындағы қазақ тіршілігі, қазақтардың бет-әлпеті, киім киісі, үй – жайы, бұйымдары таңбаланған мыңдаған фотосуреттер сақталған. Бұлар Ресей, Түркия, Ұлыбритания
ЖАЛБЫРҰЛЫ ҚОЙБАС ЖАЙЫНДАҒЫ КҮМӘНДІ КӨҢІРСІК ӘҢГІМЕЛЕР

kerey.kz

1. АМАНДЫҚ КӨМЕКОВТІҢ АЙТЫП ЖҮРГЕНІ – АЙҒАҚСЫЗ БОС СӨЗДЕР Қазақстанның батыс аймағында ғұмыр кешкен өнерпаздың бірі – Жалбырұлы Қожантай жайлы соңғы кезде қисыны келіспейтін неше түрлі әңгімелер өріп жүр. Мұның басында тұрғандардың бірі – Амандық Көмеков. Бұрында да оның, басқа да кісілердің елді адастыратын негізсіз сөздеріне байланысты нақты дәлелдер келтіріп, «Құлан құдыққа құласа, құрбақа құлағында ойнайды» деген атаумен түзген сын мақаламызды республикалық «Түркістан» газеті (28.09. 2023 жыл) арқылы жұрт назарға ұсынғанбыз-ды. Әлеуметтік желіде Азамат Битан есімді блогердің жуырда жариялаған видео-түсірілімінде А. Көмеков өзінің сол баяғы «әләуләйіне» қайта басыпты. Сөзін ықшамдап берейік, былай дейді ол: «1934 әлде 1936 жылы (?) Мәскеуде өткізілетін
Сталин ажал аузына тастаған қазақтың атты әскері

kerey.kz

Осы уақытқа дейін құпия сақталып келген 106-қазақ атты әскер дивизиясының деректері енді белгілі бола бастады. 1942 жылы дивизия Ақмолада жасақталыпты. Әскери шала дайындықпен жасақталған дивизия 1942 жылдың мамырында, Харьков түбіндегі қоршауды бұзып шығуға бұйрық берер алдында, 4091 сарбазға 71мылтық, яғни 7 адамға бір мылтық және бәріне 3100 жарылғыш оқ –дәрі бәріліпті. Қазақ боздақтарын қарусыз жалаң қылышпен өлімге жұмсауы – «Гитлермен салыстырғанда Сталин солдаттарды өлімге 8 есе көп жұмсадының» айғағы (Михаил Гареев, Әскери академиядан.2005 жыл). “Төртінші билік» газетінің 2016 – жылғы мамырдың 28-жұлдызындағы санында шетелдік архивтерден алынған видеосюжеттегі 106-атты әскер дивизиясы жөніндегі неміс офицерінің айтқаны: «Не деген қырғыз (қазақ) деген жан кешті батыр халық, атқа мініп, ажалға қаймықпай жалаң қылышпен танктерге