|  |  |  | 

Тарих Қазақ хандығына 550 жыл Қазақ шежіресі

РИМ БИЛЕУШІЛЕРІ ҰЛЫ ДАЛАДАН БАРҒАН БА?

Yteli Ytalia
Ителі руы – іргелі рулардың бірі. Атауы жағынан Ителі кәдімгі Ителгі құстың атауының ғасырлар легінде ғ, г әріптері түсуіне байланысты өзгеріске ұшыраған түрі болуы мүмкін. Екінші жақтан алғанда, Ид-Телы, Иди-Теле болып ежелгі Алтайлық Телелердің бір бұтағы болуы мүмкін. Ид-Телы, Иди-Теле атаулары оларды Жер-Телелері(отырықшы Теле) және қасқырды төтем еткен Телелер ретінде көрсете алады. Ителінің шежіре бойынша Көкбұлақ деген атаның немересі екенін танысақ, Көк сөзінің Құдайы сипаттар мен көк бөріге, киеге қатыстылығын ескерсек ит сөзінің әрі жағында қасқыр төтемі жатады. Италияндардың ит емген(қасқыр емген) екі баланы төтем санап, күні бүгінге дейін Ителі атауынан Ителия(Италия) болып тұрғанын біле аламыз. Оның үстіне Көкбұлақ аталатын кей жерді халық Көкебұлақ деп те айтады. Көкебұлақ – Тыва тілінде Көктегі бұлақ, Көктің бұлағы деген мағынада. Дулыға сөзінің Торык, Түрік деп те айтылатыны, Түркі тілдері сөздігінде және бүгінгі Тывалардың тілінде ат тұяғының жүрекшесін білдіретін Тұлұн сөзі ауыз екі тілде Тұрғын болып, р мен л-дың ауысымдылығын зерделесек, Көкебұлақ сөзі – Көке Бура, Көк Бөрі сөзінің өзі болуы да мүмкін.Kerey shejiresiАл, Ителі шежіресіндегі Ахметәлі есімді адамның пайда болуын кейінгі Араб-Парсы текті Қожалардың Қазақ шежіресіне салған бүлігінің бір парасы ретінде, ойдан қосылған адам есімі ретінде біріңғай қарай алмаймыз. Ахметәлі есімін шежірені бүлдірушілер Абақлы, Абақты сөздерін бұрмалаудан келіп шықты дей аламыз. Ителі ішіндегі Абақты(Ақбақты, Абақлы) және Ителінің Абақ Керейге қарасты екенін білсек те жеткілікті. Ителі руы Қазақта бар, Башқұртта бар. Бір қызығы екі халықта да бұл ру Керей ұлысына жататын болып есептеледі. Башқұрт Керейлері өз ішінен Ителі және Орман болып екіге бөлінеді. Башқұрттағы Ителі тобының рулары: Ақ Төбетай, Зайнолла, Мүйтен, Мүтин, Мұқсын, Махмұт, Тұяқ, Хасан, Апти, Сәлиқ, Есекей, Таршан.
Қазақтағы Керей ішіндегі Ителі тобының рулары: Ақбақты, Ақмалай(Күйік), Ақмерген(Тыныбек) қатарлы үш ру. Мұндағы Ақбақты руының түп атауы Абақты, Абақлы немесе Ақ Абақ болуы да мүмкін екенін және бір айтып өтеміз. Ителі руының Керейдің “Ноқта ағасы” екенін білеміз. Ендеше, бұл ру – ең ескі Керейдің бірі.
Құрметпен: Көкбөрі Мүбарак
Өткен күні “Ителі мен Италия” деген тақырыпта жазба жариялап едім. Бір қатар кісілер қасқыр емгендерді ит емген деп ырымдап айтатынымызды білсе де, Италия елінің ит емгендерді(қасқыр емген) төбесіне көтеріп мүсінін оятынын көрсе де, бәрібір Италияның түп сөзі Ителі болуы мүмкін бе деп екіұдай күй кешті. Бірінші мемлекеттің атын азғантай ат төбеліндей билеуші топ қояды. Кешегі өткен заманда Азияның басым көп жері “Моғол” атанды ғой. Үндістанға қалың Хазар басып кіріп еді, бәрібір билеуші топ “Моғол” есімін сыйға тартты жаңа мемлекеттеріне. Ноғай деп те, Өзбек деп те ұлы хандардың атына қауымдардың белгілі бөлегін атаған билеушілер өз қалағандарын жасады. Азғантай орыс билеушілері күллі Ферғана, Мырзашөл, Жиделі-Байсын тұрғындарымен санаспай-ақ Өзбек этносын шыт жаңа біріктірді ғой?! Біз Ұрым деп атаған, Еуропа Рим деп атаған елді бірлікке келтіріп патшалық еткен ит емгендер біздің даладан барған болуы мүмкін ба?
Бірінші, Оғыз хан болсын, Ғұн заманы болсын, Үйсін мен Көк Түрік кезеңі болсын, Шыңғыс ханның да тұсы болсын ит емгендердің ұрпағы ретінде өздерін қарастыратын. Шыңғыс хан кезінде “Біз Бөрте-Шөнеден” тараймыз десе, одан бұрынғы уақытта Ашинадан тараймыз десті. Цин империясын құрған көшпенді Шүршіттер де(Манжулар) билеушісінің атына Айшинжело деген мәртебені үнемі қосып отырған. Мұны Қазақтар Ежен деп қабылдаған. Ағайынды Ромул мен Рем қасқыр еміп есейген уақытта, оларға тоқылдауық пен қызғыш құс жем тасып көмектесіп отырған делінеді. Ромул інісі Ремді өлтіріп жеке дара билігін бастайды. Ромул біздің заманымызға дейінгі 753жылы 21сәуірде өзінің орлалық қалашығын салып, оған Рома деген ат береді. Ал, Ремнің баласы Сени деген адам Сиена қаласын салған. Көшпенділер өмірінде Ашиналар өздерін ит емгендерлің(қасқыр емген) ұрпағымыз деп санаған. Ашинаның Асиде деп оқылатын түрі де бар. Мұндағы а сөзі ұлықтау үшін қосылған жұрнақ. С мен Ш әрпі жақсы, жақшы деп қолданыла беретініндей, Ремнің баласы Сениге а жұрнағын қоссақ Асени, Ашини болып табылады. Сени де ит емгеннің ұрқы, Ашина да ит емгеннің ұрқы. Ортақ шежіре. Екі халықтағы адамдар да ит емгендер, ит емген мүсін мен ит емген аңызды қалдырып кеткен ителілер. Италияның түп атауы осы Ителі атауынан шығуы өте мүмкін. Ромул патшаның Еуропа адамдарына ұқсамайтын бір қасиеті “қыз алып қашқан”. Алғаш құрған шағын мемлекетіне әйел жетіспегенде де осы әдісті іске асырған. Бәрібір бұл ағайындының тегі ұлы даладан болуы мүмкін. Бірінші түрде шежіресі ұқсады,екінші түрде бөрілік оқиға ұқсады, үшінші түрде қыз алып қашу әдеті ұқсады. Біз ұнатсақ та, ұнатпасақ та өзара қыз алып қашу көшпенділер өмірінде жиі кездесетін құбылыс. Шыңғыс ханның әйелін де, анасын да алып қашқан. Ол да оның зардабын тартқан. Төртінші түрде ұқсайтыны мемлекет байрағында екі басты құстың суретінің ұқсауы. Бөрі ана ағайынды Ромул мен Ремді емізгенде оған екі құстың, яғни тоқылдауық пен қызғыш құстың азық тасуға көмектескенін айттық. Алтын Орда болсын,Рим болсын,бәрінің мемлекет гербінің бірдей екенін тамашалаңыздар.
Құрметпен: Көкбөрі Мүбарак

Related Articles

  • «Бейсенбі ме бүгін деп, Жұмаға қарсы өткені-ай…» (Абай)

    «Бейсенбі ме бүгін деп, Жұмаға қарсы өткені-ай…» (Абай)

    Қазақ халқының даңқты перзенті, ұлы жазушы Мұқтар Мағауин 85 жасқа қараған шағында дүниеден озды. «Бейсенбі ме бүгін деп, Жұмаға қарсы өткені-ай…» (Абай) Шұбартауда дүниеге келді. Жондағы Жобалай Керейдің ең үлкен Аруағы Жобалай бидің ұрпағы еді. Байқотан би, Томан би, Бегеш шешен, Уәйіс, Төлеу ақын… Атағы Аталарынан асып кетті… Тірісінде олай деген жоқ… Бұл сөзді дүниеден өткен соң біз айтып отырмыз… Өмірінің соңғы кездері шетте өтті. «Үкіметке, басқаларға да өкпем жоқ, өкпелейтін олардың жағдайы жоқ!» (М.Мағауин) деген еді өзі бертінде. Астары ауыр, еңсеңді езердей салмақты сөз… Данышпан адам неге елден жырақ кетті. Бұл «Оңаша жатқанды ұнатамын, Елімді ел қылмасын ерте сезіп… Елден кеттім жырақ…» (Шәкәрім) дейтін кетіс сияқты. Сонда да «Көк

  • 1893 жылы 25 қарашада

    1893 жылы 25 қарашада

    1893 жылы 25 қарашада, Даниялық ғалым В.Томсен құлпытастағы бітік жазудың құпиясын ашты. Ғылыми жаңалық еуропа қоғамын дүр сілкіндіреді. Тосмен алғаш «түрік», «күлтегін», «тәңірі» деген сөздерді шешіп оқиды. Бітіктастағы жазудың келесі беті қытай иероглифімен бәдізделген-ді. Томсен иероглифтегі есімдердің реттік (қайталану) жилігіне қарап отырып келесі бетіндегі құпия таңбаларды біртіндеп сөйлете бастайды. Сол дәуірде шығыстану соның ішінде түркітану саласы жеке ғылым ретінде абройлы зерттеу нысанына айналды. В.Томсен таңбаны шешіп құпиясын ашқанымен көне түрік тілін білмеуші еді, сол себепті «бұл мәтінді оқыса Радлов оқиды» деген. Көп өтпей Радлов, Томсен шешкен таңбаның ізінше мәтін жолдарын оқыған. Сонымен жұмбақ күйде қалған тастағы бітік жазуы сөйлей бастаған… 25 қараша күні маңызды күн. Бітік жазу күні құтты болсын!

  • ОТАМАННЫҢ АҚЫРЫ

    ОТАМАННЫҢ АҚЫРЫ

    Шағын сараптама (Жанабіл Смағұлұлының қазасына арнаймын) Бірінші, ХХ ғғ.-дағы Қытай қазақтарының интеллигенциясын үлкен масштабта үш кезеңге бөліп қарастыруға болады. Бірінші кезең 1911-12 жылдардағы саяси төңкерістен кейін қалыптасқан қазақ интеллигенция. Бұл кезеңдегі интеллигенцияны екі санатқа бөліп қарастыруға болады. 1) Рухани ағартушы интеллигенция; 2) Саяси интеллигенция. Рухани ағартушы интеллигенцияның өзін екі топқа бөлуге болады: бірінші топ, жәдиттік мектептің ағартушылары; екінші топ, қазақы дүниетанымның ағартушылары. Ал, бұл кезеңдегі саяси интеллигенцияны да екі топқа бөліп қарастыра аламыз. Бірінші топ, қазақтың дәстүрлі саяси билік жүйесі негізінде қалыптасқан саяси интеллигенциясы; екінші топ, 1914-1922 жж. шығыстық білім беру жүйесі негізінде қалыптасқан саяси интеллигенция. Екінші, шығыстық білім беру жүйесінің интеллигенциясы 1912 жылғы Пекинде өткен президент сайлауынан соң қалыптаса

  • Шоқай Торғайұғлы

    Шоқай Торғайұғлы

    “Ақмешіт уезінде белгілі қазақ ақсақалдарынан Шоқай Торғайұғлы 23-нші декабрде опат болды. Қазақша атқа мінген жұрт кісісі болғанның үстіне өнер, білімнің керектілігін ерте сезіп, заманға лайық істерге кіріскен адам еді. Мұстафа деген баласы осы күні Петербор университетінде оқып жүр” “Қазақ” газеті, №46, 1914 жыл Суретте: Шоқай Торғайұлы. Сурет Н.Гродековтың кітабынан алынды. Серікбол Хасан

  • САРБАС РУЫ ЖӘНЕ САРТОҚАЙ БАТЫР

    САРБАС РУЫ ЖӘНЕ САРТОҚАЙ БАТЫР

    Тарихты түгендеу, өткеннің шежіресін кейінге жалғау – атадан балаға жалғасқан ежелгі дәстүр. Шежіре, ұлт-ру, тайпа тарихы – атаны білу, арғы тарихты білу болып қалмастан ұлттың ұлт болып қалыптасуы жолындағы бастан кешкен сан қилы оқиғалары мен ауыр тағдырынан да мол дерек береді. Шежіре – тұтас халық тарихының іргетасы ғана емес, ұлт пен ұлыс танудың әліппесі  саналады. «Қазақ халқы 200-ден аса рудан құралса да әр рудың өз шежіресі болған. Шежірешілер жүз, тайпа, ру, ата тарихын терең талдай білген»(1). Патшалық ресейдің дәурені аяқталар тұста қазақтың мемлекеттігін қалпына келтіруді мақсат тұтқан Алаш көсемі Әлихан Бөкейхан (1866-1937) алғашқы болып қазақ тарихының қажеттілігін алға тартып, башқұрттың әйгілі ғалымы Уәлиди Тоғанмен кездесіпті. Уәлиди Тоған өзінің естелігінде: «Мен бірнеше

Пікір қалдыру

Электорнды поштаңыз сыртқа жарияланбайды. Белгі қойылған өрісті толтыру міндетті *

Аты-жөні *

Email *

Сайты

Kerey.kz/Керей.кз

Біз туралы:

Тел: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz тің бұрынғы нұсқасын http://old.kerey.kz тен оқи аласыздар!

KEREY.KZ

Сайт материалдарын пайдаланғанда дереккөзге сілтеме көрсету міндетті. Авторлар пікірі мен редакция көзқарасы сәйкес келе бермеуі мүмкін. Жарнама мен хабарландырулардың мазмұнына жарнама беруші жауапты.

Сайт санағы: