|  |  |  | 

Тарих Қазақ хандығына 550 жыл Қазақ шежіресі

РИМ БИЛЕУШІЛЕРІ ҰЛЫ ДАЛАДАН БАРҒАН БА?

Yteli Ytalia
Ителі руы – іргелі рулардың бірі. Атауы жағынан Ителі кәдімгі Ителгі құстың атауының ғасырлар легінде ғ, г әріптері түсуіне байланысты өзгеріске ұшыраған түрі болуы мүмкін. Екінші жақтан алғанда, Ид-Телы, Иди-Теле болып ежелгі Алтайлық Телелердің бір бұтағы болуы мүмкін. Ид-Телы, Иди-Теле атаулары оларды Жер-Телелері(отырықшы Теле) және қасқырды төтем еткен Телелер ретінде көрсете алады. Ителінің шежіре бойынша Көкбұлақ деген атаның немересі екенін танысақ, Көк сөзінің Құдайы сипаттар мен көк бөріге, киеге қатыстылығын ескерсек ит сөзінің әрі жағында қасқыр төтемі жатады. Италияндардың ит емген(қасқыр емген) екі баланы төтем санап, күні бүгінге дейін Ителі атауынан Ителия(Италия) болып тұрғанын біле аламыз. Оның үстіне Көкбұлақ аталатын кей жерді халық Көкебұлақ деп те айтады. Көкебұлақ – Тыва тілінде Көктегі бұлақ, Көктің бұлағы деген мағынада. Дулыға сөзінің Торык, Түрік деп те айтылатыны, Түркі тілдері сөздігінде және бүгінгі Тывалардың тілінде ат тұяғының жүрекшесін білдіретін Тұлұн сөзі ауыз екі тілде Тұрғын болып, р мен л-дың ауысымдылығын зерделесек, Көкебұлақ сөзі – Көке Бура, Көк Бөрі сөзінің өзі болуы да мүмкін.Kerey shejiresiАл, Ителі шежіресіндегі Ахметәлі есімді адамның пайда болуын кейінгі Араб-Парсы текті Қожалардың Қазақ шежіресіне салған бүлігінің бір парасы ретінде, ойдан қосылған адам есімі ретінде біріңғай қарай алмаймыз. Ахметәлі есімін шежірені бүлдірушілер Абақлы, Абақты сөздерін бұрмалаудан келіп шықты дей аламыз. Ителі ішіндегі Абақты(Ақбақты, Абақлы) және Ителінің Абақ Керейге қарасты екенін білсек те жеткілікті. Ителі руы Қазақта бар, Башқұртта бар. Бір қызығы екі халықта да бұл ру Керей ұлысына жататын болып есептеледі. Башқұрт Керейлері өз ішінен Ителі және Орман болып екіге бөлінеді. Башқұрттағы Ителі тобының рулары: Ақ Төбетай, Зайнолла, Мүйтен, Мүтин, Мұқсын, Махмұт, Тұяқ, Хасан, Апти, Сәлиқ, Есекей, Таршан.
Қазақтағы Керей ішіндегі Ителі тобының рулары: Ақбақты, Ақмалай(Күйік), Ақмерген(Тыныбек) қатарлы үш ру. Мұндағы Ақбақты руының түп атауы Абақты, Абақлы немесе Ақ Абақ болуы да мүмкін екенін және бір айтып өтеміз. Ителі руының Керейдің “Ноқта ағасы” екенін білеміз. Ендеше, бұл ру – ең ескі Керейдің бірі.
Құрметпен: Көкбөрі Мүбарак
Өткен күні “Ителі мен Италия” деген тақырыпта жазба жариялап едім. Бір қатар кісілер қасқыр емгендерді ит емген деп ырымдап айтатынымызды білсе де, Италия елінің ит емгендерді(қасқыр емген) төбесіне көтеріп мүсінін оятынын көрсе де, бәрібір Италияның түп сөзі Ителі болуы мүмкін бе деп екіұдай күй кешті. Бірінші мемлекеттің атын азғантай ат төбеліндей билеуші топ қояды. Кешегі өткен заманда Азияның басым көп жері “Моғол” атанды ғой. Үндістанға қалың Хазар басып кіріп еді, бәрібір билеуші топ “Моғол” есімін сыйға тартты жаңа мемлекеттеріне. Ноғай деп те, Өзбек деп те ұлы хандардың атына қауымдардың белгілі бөлегін атаған билеушілер өз қалағандарын жасады. Азғантай орыс билеушілері күллі Ферғана, Мырзашөл, Жиделі-Байсын тұрғындарымен санаспай-ақ Өзбек этносын шыт жаңа біріктірді ғой?! Біз Ұрым деп атаған, Еуропа Рим деп атаған елді бірлікке келтіріп патшалық еткен ит емгендер біздің даладан барған болуы мүмкін ба?
Бірінші, Оғыз хан болсын, Ғұн заманы болсын, Үйсін мен Көк Түрік кезеңі болсын, Шыңғыс ханның да тұсы болсын ит емгендердің ұрпағы ретінде өздерін қарастыратын. Шыңғыс хан кезінде “Біз Бөрте-Шөнеден” тараймыз десе, одан бұрынғы уақытта Ашинадан тараймыз десті. Цин империясын құрған көшпенді Шүршіттер де(Манжулар) билеушісінің атына Айшинжело деген мәртебені үнемі қосып отырған. Мұны Қазақтар Ежен деп қабылдаған. Ағайынды Ромул мен Рем қасқыр еміп есейген уақытта, оларға тоқылдауық пен қызғыш құс жем тасып көмектесіп отырған делінеді. Ромул інісі Ремді өлтіріп жеке дара билігін бастайды. Ромул біздің заманымызға дейінгі 753жылы 21сәуірде өзінің орлалық қалашығын салып, оған Рома деген ат береді. Ал, Ремнің баласы Сени деген адам Сиена қаласын салған. Көшпенділер өмірінде Ашиналар өздерін ит емгендерлің(қасқыр емген) ұрпағымыз деп санаған. Ашинаның Асиде деп оқылатын түрі де бар. Мұндағы а сөзі ұлықтау үшін қосылған жұрнақ. С мен Ш әрпі жақсы, жақшы деп қолданыла беретініндей, Ремнің баласы Сениге а жұрнағын қоссақ Асени, Ашини болып табылады. Сени де ит емгеннің ұрқы, Ашина да ит емгеннің ұрқы. Ортақ шежіре. Екі халықтағы адамдар да ит емгендер, ит емген мүсін мен ит емген аңызды қалдырып кеткен ителілер. Италияның түп атауы осы Ителі атауынан шығуы өте мүмкін. Ромул патшаның Еуропа адамдарына ұқсамайтын бір қасиеті “қыз алып қашқан”. Алғаш құрған шағын мемлекетіне әйел жетіспегенде де осы әдісті іске асырған. Бәрібір бұл ағайындының тегі ұлы даладан болуы мүмкін. Бірінші түрде шежіресі ұқсады,екінші түрде бөрілік оқиға ұқсады, үшінші түрде қыз алып қашу әдеті ұқсады. Біз ұнатсақ та, ұнатпасақ та өзара қыз алып қашу көшпенділер өмірінде жиі кездесетін құбылыс. Шыңғыс ханның әйелін де, анасын да алып қашқан. Ол да оның зардабын тартқан. Төртінші түрде ұқсайтыны мемлекет байрағында екі басты құстың суретінің ұқсауы. Бөрі ана ағайынды Ромул мен Ремді емізгенде оған екі құстың, яғни тоқылдауық пен қызғыш құстың азық тасуға көмектескенін айттық. Алтын Орда болсын,Рим болсын,бәрінің мемлекет гербінің бірдей екенін тамашалаңыздар.
Құрметпен: Көкбөрі Мүбарак

Related Articles

  • Сталин ажал аузына тастаған қазақтың атты әскері

    Сталин ажал аузына тастаған қазақтың атты әскері

    Осы уақытқа дейін құпия сақталып келген 106-қазақ атты әскер дивизиясының деректері енді белгілі бола бастады. 1942 жылы дивизия Ақмолада жасақталыпты. Әскери шала дайындықпен жасақталған дивизия 1942 жылдың мамырында, Харьков түбіндегі қоршауды бұзып шығуға бұйрық берер алдында, 4091 сарбазға 71мылтық, яғни 7 адамға бір мылтық және бәріне 3100 жарылғыш оқ –дәрі бәріліпті. Қазақ боздақтарын қарусыз жалаң қылышпен өлімге жұмсауы – «Гитлермен салыстырғанда Сталин солдаттарды өлімге 8 есе көп жұмсадының» айғағы (Михаил Гареев, Әскери академиядан.2005 жыл). “Төртінші билік» газетінің 2016 – жылғы мамырдың 28-жұлдызындағы санында шетелдік архивтерден алынған видеосюжеттегі 106-атты әскер дивизиясы жөніндегі неміс офицерінің айтқаны: «Не деген қырғыз (қазақ) деген жан кешті батыр халық, атқа мініп, ажалға қаймықпай жалаң қылышпен танктерге

  • ШОҚАН УӘЛИХАНҰЛЫ ДЕГЕН ЕКЕН..

    ШОҚАН УӘЛИХАНҰЛЫ ДЕГЕН ЕКЕН..

    Ел аузында қазақ оқымыстылары айтты деген сөздер аз емес. Белгілі ғалым, этнограф А. Сейдімбек құрастырған тарихи тұлға, асқан оқымысты Шоқан бабамыздың тапқыр сөздерін назарларыңызға ұсынамыз. * * * Омбыға оқуға жүрер алдында бала Шоқан әкесінің ел іші мәселесін шешудегі кейбір өктем, ожар қылықтарына көңілі толмай, «оқуға бармаймын» деп қиғылық салса керек. Тіптен көнбей бара жатқан баласын қатал Шыңғыс жәрдемші жігіттеріне байлатып алмаққа ыңғайланып: «Шықпаса көтеріп әкеліңдер, арбаға таңып аламыз!» − дейді. Сонда дәрмені таусылған Шоқан әкесіне: «Байлатпа! Абылай тұқымынан байланғандар мен айдалғандар жетерлік болған!» − деп тіл қатады. Бала да болса ақиқат сөзді айтып тұрған баласынан тосылған әке дереу Шоқанды босаттырып жібереді. * * * Петербургте Сыртқы Істер министрлігінің бір

  • Шығыс Түркістан

    Шығыс Түркістан

    Ерзат Кәрібай Сурет: Автордың мұрағатынан алынды.  демографиясы, әкімшілігі мен қарулы күштері Кеңестер одағының көмегімен Алтай, Іле, Тарбағатайдағы қазақты негіз еткен әр ұлт халқының күресі 1944-1946 жылдардағы «Шығыс Түркістан» республикасының құрылуына негіз болды. Десе де осы бір тарих әліге дейін бұрмаланып келеді. Кейбір саяси топтар бұны өз білгенінше мақсат-мүдделеріне пайдаланып жүр. Қазақты негіз еткен 30 мың қарулы армиясы бар мемлекет (толық дербес болмаса да) 20-шы ғасырдың басы мен ортасында болмаған жағдай. Өмір сүру уақыты төрт жыл ғана (нақты атымен екі жыл ғана) болғанымен, Орта Азия әсіресе, Қазақстан тарихында белгілі мән-маңызы бар екенін басып айтқан дұрыс! Өйткені осы уақытша мемлекеттің құрылуына мыңдаған қазақстандық жауынгерлер мен оқыған зиялылар ат салысты. Тіпті Қырғызстан мен

  • БҰЛАНТЫ-АҢЫРАҚАЙ ШАЙҚАСТАРЫ: ЖАЛҒАНЫ МЕН ШЫНДЫҒЫ

    БҰЛАНТЫ-АҢЫРАҚАЙ ШАЙҚАСТАРЫ: ЖАЛҒАНЫ МЕН ШЫНДЫҒЫ

    СӨЗ БАСЫ «Совет өкіметі тұсында қазақ тарихы бұрмаланып, теріс түсінік берілді» деген сөз жиі айтылады қазір. Басылым беттерінде болсын, тарихшылардың бас қосқан жиындарында болсын. Жалғаны жоқ, анық еді. Куәміз, 70-жылдардағы қазақ тарихы оқулығының қалыңдығы пышақтың қырындай ғана-тын. Оның өзі мардымды оқытылмады. Бұл шежіреміздің отар кездегі күйі еді… Ал қазіргі тарихымыз бұрынғыдан да бетер сорақы жағдайға түсті. Білім мен ғылымға көңіл бөлудің орнына бүгінгі қазақ ру-тайпа ұймасынан шыға алмай жүр. Осы күні әркім өз аталасының немесе бабасының би болғанын, жырау не батыр болғанын ойдан шығарған жалған деректерімен үздіксіз насихаттап, кейін оған сан миллиондаған қаржы шашып, кітап шығару, ас беріп, кесене, ескерткіш орнату сықылды т.б. берекесіз істің соңына түскен. Өкінішке қарай, жағымсыз

  • Алаштың беймәлім бейнесі табылды

    Алаштың беймәлім бейнесі табылды

    Қуанышты, сүйінішті жаңалық! Алаштың беймәлім бейнесі табылды Арма, қадірлі оқырман! «Искры» журналдың 1907 жылғы бір санында қазақ қайраткерлерінің бізге беймәлім бейнесі сақталған. Айта кетейік, «Искры» суретті журналы 1901-1917 жылдары «Русское слово» газетінің қосымшасы ретінде шығып тұрған. “Думадағы мұсылман фракциясы” деп аталатын суретті хабарда патшалық Ресей құрамындағы мұсылман депутаттарының бейнесі көрсетілген. Ішінде думаға мүше болған қазақ депутаттары да бар. Атап айтсақ төрт тарихи тұлғаның бейнесі сақталыпты: Бірінші сурет: М. Тынышбайұлы, Жетісу облысы; Екінші сурет: Б. Қаратайұлы, Орал облысы; Үшінші сурет: А. Бірімжанұлы, Торғай облысы; Төртінші сурет: Ш. Қосшығұлұлы, Ақмола облысынан. Ұлыстың ұлы мерекесі құтты болсын! Елдес ОРДА 19.03.2025

Пікір қалдыру

Электорнды поштаңыз сыртқа жарияланбайды. Белгі қойылған өрісті толтыру міндетті *

Аты-жөні *

Email *

Сайты

Kerey.kz/Керей.кз

Біз туралы:

Тел: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz тің бұрынғы нұсқасын http://old.kerey.kz тен оқи аласыздар!

KEREY.KZ

Сайт материалдарын пайдаланғанда дереккөзге сілтеме көрсету міндетті. Авторлар пікірі мен редакция көзқарасы сәйкес келе бермеуі мүмкін. Жарнама мен хабарландырулардың мазмұнына жарнама беруші жауапты.

Сайт санағы: