|  |  |  | 

Көз қарас Тарих Қазақ шежіресі

Қарамолада кімдер жерленген?

300px-East_Kazakhstan_Province_Zharma

Биыл Абай Құнанбайұлының туғанына 175 жыл толып, елімізде кеңінен аталып өткені белгілі. Ұлы ақынның мерейтойын лайықты атап өту үшін Шығыс Қазақстан облысының Жарма ауданында да ауқымды іс-шаралар жоспарланып, іске асты. Солардың бірі ақын төбе би болып сайланып, «Қарамола ережесін» қабылдаған Қарамола мекенін қайта жаңғырту жұмыстарын атап өтуге болады. Қуанышты өзгерісті өз көзіммен көрейін деген ниетпен, әрі жас ұрпаққа өнегелі тәрбие болсын деген оймен бала-шағамды ертіп, Қарамолаға ат басын бұрдым. Тарихи мекенге апаратын жол қиылысына арнайы белгі қойылып, жолы қалыпқа келтіріліп, 1995 жылы (Абайдың 150 жылдығында) арнайы қойылған ескерткіш тақта маңы қоршалып, абаттандырылыпты. Осы ескерткіштің оң жағында, таяқ тастам жерде ескі қорым зираты орналасқан. Ол жерге кезінде жерленген ата-бабаларыма құран бағыштайын деп арнайы бұрылдым. Зират басына жеткен кезде алып-ұшқан көңілім су сепкендей басылды. Себебі, ежелден Құттыбай Керейлері ғана жерленген Қарамола қорымында VI ғасырда өмір сүрген Байдұлы Қағанға және қай ел, ру екені белгісіз (құлпытасында жазылмаған), тарихта аты да аталмаған Қараша «шешенге» қойылған құлпытастардың пайда болғандығы.

Ешбір тарихи нақты дерек көрсетпей, халыққа жарияламай, дәлелі жоқ, зерттелмеген, ауызекі айтылған шикі тарихқа сүйене салып, Орта жүз Керейлерінің мекеніне Ұлы жүз Шақшам руының адамдары жерленген дегені ме сонда? Бұл не қылған қысастық? Жасанды жапсырма тарих кімге керек? Әрі ондағы мақсат не? Бір нәрсені істемес бұрын оның дұрыс не бұрыс екенін тексеріп, тарихын тарамдап, зерттеп, зерделеп,  өңір тарихынан хабары бар ауыл тұрғындарымен жолығып жөн сұрамаушы ма еді.

Осы мәселенің анығына көз жеткізіп,  ақиқатына жету мақсатында жан-жаққа сұрау салып, тарихи деректерден жауап іздей бастадым.

Ауылымызда  шежіреші, тарихшы,  көнекөз қазыналы қарттарымыз  көп болды. Сол қариялардың біразын бала кезімізде көзімізбен көріп, айтқан сөздерін көкірегімізге тоқып, құлағымызға құйып өстік.

Солардың бірі менің әкем Кенжебаев Хибаш Хасенұлы да көзі тірісінде Құттыбай Керейлерінің шежіресін жинақтап, ұрпақтарына аманат етіп еді. Тәуелсіздігіміздің алғашқы жылы, дәлірек айтсам 1991 жылы «осы Қарамолада Қаракерей Қабанбай батыр жерленіпті» деген баспасөз бетінде «әңгіме» шықты. Осы пікірдің қате екендігіне бұлтартпас дәлелдерін келтіріп жазған әкем Хибаш Хасенұлының «Қарамола Қабанбайдың зираты емес» деген мақаласы сол кездегі Шар аудандық «Достық туы» газетінде жарияланған еді. Осы мақаладан Қарамоланың Құттыбай керейлерінің қорымы екеніне дәлел ретінде үзінді келтірейін: «Туған жерім,туғандарымның моласы тұрғандықтан болар, Қарамоланың жерінің бедері мен көмескі тартқан тарихына кішкене күнімнен ес білгелі таныспын.  Шығысында  Делбегетей, батысында Қорғанбай тауы аралығында жатқан, бұдырсыз теп-тегіс жазықтықты қақ жарып, бастауын Қалба тауының «Жауыр кезеңінің» құзар сайларынан алып, «Қара өткел» шатқалына жеткенде бір тұтас болып ағатын Шар өзенінің күншығыс жақ жағалауында аумағы бір ауылдың орнындай бетегелі сары жота бар. Қарамоланың қарсы бетінде, өзеннің сол жақ жағалауының оңтүстік батыс жағында, бір шақырымдай жерде, қалың ши өскен жайдақ жерде қызыл гранит тастардан қатарлап қалаған кішірек үйлердің, ұзын екі көшенің шөп басқан орны жатыр. Бұл атақты «Қарамола» жәрмеңкесінің сауда дүкендерінің орны екен. Бұл ара Столыпин реформасына дейін елдің жайлауы болған. Зират салынған кезі 1833-1879 жылдардың аралығы. Одан бұрын және кейін ешкім жерленбеген.

Қарамолаға алғаш жерленген арғын Қаз дауысты Қазбек бидің күйеу баласы, Маңқан (Қамқа емес) деген қызын алған Керей Құттыбай шешеннің бес ұлының ең кенжесі Итаяқтың мүрдесі (1753-1835 жж.). Ол 82 жасында қайтыс болған. Ерте заманнан бұл жер Ақсары керейден тараған Ақымбет керейінің Бейімбет тармағынан Ақбай – Дәуейдің: Ажығұл, Қожағұл, Өстемір, Амалдық тұқымының жайлауы болыпты. Ал, ХІХ ғасырдың бірінші жартысында, Ақымбет керейінің Ажығұл табынан шыққан Құттыбай шешеннің Маңқаннан туған бес ұлының  тұқымы бара-бара өсіп-өніп, Құттыбай керейі атаныпты. Қарамола үлкен қорым зират емес. Онда небәрі жеті зираттың құлаған орны жатыр. 1960 жылға дейін бұл арада төрт шошақ бейіт, екі тас бейіт ,көлемі үй орнындай және бір төртқұлақты саман кірпіштен қаланған екі кісінің қабыры бар бейіт тұрды. Қазір бұлардың бәрі тегіс құлаған, үйінділері жатыр.Осы жеті бейітке жерленген қабір саны отызға толмайды.

Қатар тұрған шошақ бейіттің біреуі Итаяқ Құттыбайұлы, біреуі Танаш Бағысұлы, біреуі Қияқбай Барлыбайұлы, біреуі Бекебай батыр Көбекұлынікі. Бұлардың алғашқы екеуі Итаяқтың немере інісі, соңғысы Итаяқтың төл немересі. Төменгі төрт (құлақты) қабырғалы бейітке жерленген екеу:  1) Айғыр Жәпекұлы(1816-1878жж.) -62 жасында, 2) Жанысбай Құлқайұлы  (1793-1879жж.)-86 жасында дүние салған. Бұл екеуі немере туыс, Итаяқтың үшінші ағасы Абылхайырдың немерелері. Қалған бейіттегілердің барлығы да Итаяқтың ет жақындары,әкесі Құттыбай шешеннің ұрпақтары екені күмәнсіз анық. Қарамола иесіз жатқан зират емес.  «Қарамоладағы зираттарды және Орынбай зиратын тобылғымен, жылқының қылын салып, шикі кірпіштен қалаған Итаяқтың Науша деген баласы,деп әкем айтып еді»,-деген еді бұрынғы «Суықбұлақ» колхозының бригадирі болған марқұм Жаки Көлібаев 1952 жылғы бір әңгімесінде.»

Тарихи шыңдыққа жүгінейік, орыстың аса көрнекті шығыс зертеушілері Левшин мен Аристовтың еңбектеріне сүйенген кеңестік тарихшы-ғалымдар В.В.Востров пен М.С.Мұқанов өздерінің «Родоплеменной состав и расселение казахов» деген кітабының 178-ші бетінде былай деп жазған: «Северо Восток Семипалатинского уезда занято в основном различными родами племени керей. Большая часть рода Аксары- отделение Куттыбай». Бұл сөздің растығына тағы бір дәлел. Әйгілі  поляк ғалымы А.Янушкевичтің «Күнделіктер мен хаттар» кітабының 30-43 беттерінде «Ағысы қатты Шарды жүзіп өтіп, Ақымбет Сибан Керей ел билеуші Бейсекенің үлкен киіз үйіне кірдік. Болыс қыстаудан көшкеннен бері үшінші жерге келіп қоныстап, дәл қазір Шардың жағалауындағы кеңістікті тегіс жайлап отыр. Алыстан мұнартып Делбегетей тауы тұр» деп жазылған.

Ысқақов Архам Кәкітайұлы (Құнанбайдың шөбересі) «Абайдың өмір жолы» деген кітабында былай деп жазған: «Қарамола Семейден жетпіс шақырым жоғары Шар өзенінің бойында. Бұл Қарамола июнь айында бір рет, октябрь айында бір рет, жылына екі рет жәрмеңке ашылады. Оған Өскемен, Зайсан ояздарының малдары, жүндері, терілері әкелініп Семейден бұл, шәй, былғары сияқты заттар апарып, алық-берік сауда болады. Сол съезге белгіленген мерзімде Өскемен, Зайсан ояздарынан отыз бес би бас қосып, осы жолы Тобықтының ұрыларындағы есе бермей жүрген малымызды даулайық. Оған бізге серік боларлық ел табайық десіп Қарамолаға жақын отыратын Керей, Матай деген екі болыс елге барады. Бұл елдерді басқарып тұрған Рақыш Тәти баласы деген Керей руының байы, шонжары екен.»

Ал, Шәкәрім Құдайбердиевтің «Түрік, қырғыз-қазақ һәм хандар шежіресінде» Керей руының 1200-шы жылдан Ертіс бойында мекен еткенін жазған мәліметі жоғарыда көтерілген мәселенің соңғы нүктесін қояды.

Енді біздің Қарамолада жерленіпті-мыс деген Байтулы Қаған жөнінде тұщымды тарихи мағлұмат таппадық. Бар болғаны Уикипедия ұсынған қысқаша мәліметтер:1) «Ел басқарған ұлы бабаларымыздың өмірі шежіредегі аңыз әңгімелердегідей кең жайбарақат, шалқыған өмір болмаған. Қытай деректеріне сүйенсек үздіксіз қырғын соғыстар,таусылмас дау,шексіз қасірет, ат үстінен түспейтін жорықтарға толы қилы заман болған.Шақшам елінің тарихына қатысты ұлы бабаларымыздың ішінде туған жерге топырағы бұйырғандар Қошбар батыр мен Байдыбек ғана. Қараша би Тоғонда қайтыс болған, Байтулы Шығыс Жетісуда жерленген, Айшыкелдің мәйіті ішкі Қытайда қалған.»

2) Халық жазушысы Еркінбек Тұрысов «Бәйдібек» атты тарихи хикаятында Байдулы бабамыз Шығыс Жетісудағы Қаракөл өзенінің бойында дүниеден өтіпті дейді. Ұрпақтары қалың найманның мың сан азаматымен бірге даланың қара қира тасынан бабаның үстіне биік оба тұрғызған. Алыстан қара тартып көрінетін сол оба, сол мола ел ішінде Қараша бидің баласы- Байдулудың моласы- Қарамола атанып кеткен деп баяндайды.

Міне, тайға таңба басқандай, «Шығыс Жетісудағы Қаракөл өзені бойында» жерленген деп өз шежірелерінде жазады. Олай болса, Шар өзенінің бойынан бабаларының басын іздегендеріне жол болсын. Ең сорақысы, Шақшам руы ұрпақтарының өз шежірелерінен хабарсыздығы ма, әлде Қазақстан георафиясынан сауатсыздығы ма?-деген сұрақ туындайды.

Жалпы, Қарамола атауымен аталынған қорымдар мен жер атаулары елімізде көптеп кездеседі. Қарамола деген жер тек біздің ауданымызда ғана емес, сонымен қатар, Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл, Алматы, Ақтөбе және Қарағанды облыстарында да бар.

Қазақта сөз бар, «адасқанның айыбы жоқ»деген. Бірақ та, бабалар аманатына қиянат жасамау керек. Қазақ қайтыс болған адамын өз жерінде, өз зиратына жерлеген, өзге рудың қорымына қоймаған және оған рұқсат та болмаған.

Бүгінгі таңда, Құттыбай Керейлерінің 80 пайызы Шар өңірінде тұрады. Қалғандары Қазақстанның басқа өңірлерінде еңбек етіп, әулетті ұрпақ өсіріп, өмір сүруде. Жоғарыда айтылған Қарамола қорымына қатысты мәселеге жергілікті Керей руының ұрпақтары өз наразылықтарын білдіруде. Расында, сырттан келіп, дәлелі жоқ тарихты тықпалап жүрген Ұлы жүз Шақшам руының азаматтарына айтарымыз тарихты бұрмалап, халықты шатастырмасаңыздар екен.

Сөз соңында айтарым, қазақта мақал бар «өлі разы болмай, тірі байымайды» деген. Ендеше, атадан балаға мұра болып жеткен шежіре-тарихымызды кіршіксіз таза, бұрмаламай, болашақ ұрпаққа тапсыруға міндетті екенімізді ұмытпайық.

Мейіргүл Хибашқызы

Шар қаласы

Жарма ауданы 

Шығыс Қазақстан облысы

 

Related Articles

  • Айтпай кетті демеңіз… (Тибет архиві туралы)

    Алтайдан ауған ел туралы тарихи жазбаларда оқтын-оқтын айтылғаны болмаса исі қазақ жұртына Тибет туралы түсінік әлі күнге дейін беймәлім. Әсіресе Тибет жазба деректерінде күллі түркі баласының тарихы туралы тың деректердің көмулі жатқанын тіптен біле бермейміз. Тибет- тарихи деректің ең көп сақталған аймағы саналады. Мәдени, әдеби, рухани және тарихи түрлі деректердің ықылым заманнан бері жақсы сақталуымен сырт әлемді өзіне баурап кеген Тибет жұртына 19 ғасырдан бастап Батыс экспедициясы баса назар аударып кешенді зерттеулер жасады. Соның негізінде Тибеттегі кейбір салалық байырғы деректер Батысқа көшірілді. Есесіне Тибеттану ғылымы қалыптасты. Жағырафиялық орналасуы тым ұзақ болғандықтан Тибеттану ғылымы қазақ жұртына қажеттілік тудырмады. Тибеттанумен негізінде алпауыт күштер айналысты. Олар тибет жұртын игеруді басқа қырынан бағалады. Тибетте

  • Демографиялық сараптама

    1-ші сурет қазақтар; Демографиялық ахуал 1949-2020 жж. аралығын салыстырмалы көрсеткен. 1949 жылға дейін, атап айтқанда коммунистік қытай үкіметі орнағанға дейін Шынжаң өлкесінің солтүстік бөлігінде қазақтар, оңтүстік бөлігі Қашқарияда ұйғырлар басым санды ұстады. 1951-54 жылдары ұлттық межелеу кезінде орталық үкімет құрған комиссия сараптамасы бойынша ұлттық автономиялық территорияны анықтау мына екі бағытта жүргізілді. Олар: БІРІНШІ, ұлттық автономияны межелеу бойынша оның атауын тұрақтандыру. Осы бойынша үш атау ұсынылды: *ШЫғыс Түркістан автономиялық федерациялық респубиликасы; *Ұйғырстан автономиялық респубиликасы; *Шынжаң автономиялы респубиликасы. ЕКІНШІ, автономияның әкімшілік тұрпатын анықтау; Осы бойынша: *Федерециялық тұрпат; *Автономиялық облыс және окург тұрпат; *Аймақ және аудан дәрежелі автономиялық окург тұрпаты. Межелеу комиссиясы аталған екі бағытта сараптама нәтижесін қорытындылады. Комиссия қорытындысы бойынша Шынжаң өлкесінің

  • …ойы бөлек болғанымен ол да осы елдің тумасы, біздің отандасымыз.

    Әлеуметтік желіде осы отандасымызды қызу талқылап жатыр екен. Көбі сын айтып жатыр. Видео жазбаның толық нұсқасы жоқ, пікір-талас тудырған бөлігі ғана тарап жатыр екен. Соған байланысты өз ойымды айта кетпекшімін: Бірінші, отандасымыздың видеосы, фотосы әлеуметтік желіде желдей есіп тарап жатыр. Ол азаматтың (азаматшаның) жеке құпиясы саналатын фотосы, видео жазбасы кімнің рұқсатымен тарап жатыр екен? Өз басым осы постты жазу үшін ол азаматтың (азаматшаның) видеодағы бейнесін қара бояумен өшіріп тастауды жөн көрдім. Және рұқсатынсыз фото бейнесін жеке парақшама салғаным үшін одан кешірім сұраймын. Діни ұстанымы, ойы бөлек болғанымен ол да осы елдің тумасы, біздің отандасымыз. Екінші, отандасымыздың діни ұстанымына байланысты айтқан сөздері қоғамда қатты пікір тудырған екен. Тіпті оны “ұлт дұшпаны”

  • Үш анық

    Үш анық: Бірінші, әлеуметтік желіде пост жазу біреу үшін ермек немесе уақыт өткізу құралы болуы мүмкін. Олардың ортасы, шақыратын қонағы, әңгімесі де бөлек дегендей. Адамдар әлеуметтік желіні мәдени ортаға айналдыруы міндетті емес. Кейбір азаматтар үшін әлеуметтік желі пікір алмасу ортасы, білім ошағы, ақпарат алу алмасу орыны. Әлеуметтік желіде сапалы контент ұсыну, мәдени орта қалыптастыру, әдепті пікір-талас өткізу тұлғалық дамуыңа қосымша әсер етеді. Кейде түрлі ортаның адамдары сапырылысып араласып жатады. Сенің ұлтқа, мемлекетке деген шынайы күйінішіңнен туған дүниеңді ермекке айналдырғысы келеді. Оларға да ешкім қой демейді, сондай еркін. Бір қарасаң жақсы, бір қарасаң шынымен ыңғайсыз. Өз басым көбінің өз ойын айтуына ерік беруге тырысамын, аузын қақпаймын. Өйткені ол да осы елдің

  • Бақсылар институты

    Сараптама (оқысаңыз өкінбейсіз) Бірінші, ілкіде Түркі баласында арнайы қаған құзіреті үшін жұмыс істейтін көріпкел бақсылар институты болған. Аты бақсы болғанымен ханның қырық кісілік ақылшысы еді. Көріпкел бақсылар хан кеңесі кезінде алдағы қандайда бір саяси оқиға мен ситуацияны күні бұртын болжап, дөп басып талдап һәм сараптап бере алатын соны қабілеттің иесі-тін. Оларды саяси көріпкелдер деп атаса да болады. Хан екінші бір елді жеңу үшін білек күшінен бөлек көріпкел бақсылардың стратегиялық болжауына да жүгінетін. Қарсылас елдің көріпкел бақсылары да оңай емес әрине. Екінші, уақыт өте келе саяси көріпкел бақсылар түркілік болмыстағы стратегиялық мектеп қалыптастырды. Түркі бақсылары қытай, үнді, парсы, ұрым елдерін жаулап алуда маңызды рөл атқарды. Ол кездегі жаһандық жауласулар жер, су,

Пікір қалдыру

Электорнды поштаңыз сыртқа жарияланбайды. Белгі қойылған өрісті толтыру міндетті *

Аты-жөні *

Email *

Сайты

Kerey.kz/Керей.кз

Біз туралы:

Тел: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz тің бұрынғы нұсқасын http://old.kerey.kz тен оқи аласыздар!

KEREY.KZ

Сайт материалдарын пайдаланғанда дереккөзге сілтеме көрсету міндетті. Авторлар пікірі мен редакция көзқарасы сәйкес келе бермеуі мүмкін. Жарнама мен хабарландырулардың мазмұнына жарнама беруші жауапты.

Сайт санағы: