ۇلىبريتانيا بىرلەسكەن كۇشتەرىنىڭ بۇرىنعى قولباسشىسى، قورعانىس جانە قاۋىپسىزدىك تاقىرىبىندا كەڭەس بەرىپ، ءدارىس وقيتىن گەنەرال سەر ريچارد بەررونس مايدانداعى ايلا-ءتاسىل، وندىرىستىك موبيليزاتسيا جانە ۋكراينا مەن باتىس ەلدەرى تاڭداۋى سوعىستىڭ ونداعان جىلعا جالعاسۋىنا قالاي اسەر ەتەتىنىن ايتىپ بەردى.
گەنەرال سەر ريچارد بەررونس ۇلىبريتانيا بىرلەسكەن كۇشتەرىنىڭ بۇرىنعى قولباسشىسى. قازىر Universal Defense & Security Solutions قورعانىس جانە كۇزەت كومپانياسىن باسقارادى.
ول ازاتتىقتىڭ گرۋزين قىزمەتىمەن سويلەسىپ، ۋكرايناداعى سوعىس نەگە ۇزاققا سوزىلاتىنىن تالداپ بەردى.
ازاتتىق: ۋكراينادا سوعىس باستالعالى ءبىر جىلدان استى. وسى ۋاقىت ىشىندە قانداي ساباق الدىق؟
ريچارد بەررونس: ەۋروپا ءۇشىن جوعارى دەڭگەيدە ساباق الاتىن دۇنيەلەر بولدى. ءبىرىنشىسى، 90-جىلدارى قىرعيقاباق سوعىس اياقتالعاننان كەيىن كوبى “ەندى سوعىسپايتىنداي بولدىق” دەپ ويلاعانىمەن، ءالى كۇنگە دەيىن سانامىز وزگەرمەگەنىن تۇسىندىك. ۋكرايناداعى جاعداي جەر بەتىندە ادام باردا سوعىس تا بولا بەرەتىنىن دالەلدەدى. سوعىستان 100 پايىز قورعايتىن يممۋنيتەت جوق. پرۋسسيا گەنەرالى فون كلاۋزەۆيتس ايتقانداي، ء“سىز سوعىستى تاڭداماساڭىز دا، سوعىس ءسىزدى تاڭداۋى مۇمكىن”. مىڭداعان جىل بۇرىن قالاي بولسا، قازىر دە سوعىس قاۋىپتى، جابايى، قاتىگەز بيزنەس ءتۇرى بولىپ قالدى. سوندا دا ۇرپاق اۋىسقان سايىن، سوعىس يدەياسىمەن تانىسىپ كورگىمىز كەلىپ تۇرادى.
ەكىنشىدەن، ۋكراينا ۇلكەن سوعىستاردى 90-جىلدارى بالقان ەلدەرىندە، كەيىن يراك پەن اۋعانستاندا كورگەنىمىزدەي، كاسىبي دايىندىقتان وتكەن اسكەر ەمەس، قاراپايىم ازاماتتار جەڭەتىنىن ەسكە سالدى. مەملەكەتكە جويىلىپ كەتۋ قاۋپى تونگەندە، سوعىس حالىقتىڭ قولىنا وتەدى. قازىر ۋكرايناداعى سوعىستى بۇرىن مۇعالىم، مەدبيكە، مەحانيك بولعان قاراپايىم ادامدار جۇرگىزىپ جاتىر. رەسەيدە دە سولاي: جۇمىس كۇشى حالىق اراسىنان جينالادى. ولاردىڭ ەشقايسىسى بۇرىن اسكەردە قىزمەت ەتىپ كورگەن جوق.
ازاتتىق: “ۆاگنەر” توبىن مىسالعا الساق، ولار كاسىبي اسكەري بولماسا دا، قىلمىسكەرلەردى جينادى.
ريچارد بەررونس: يا. قازىر رەسەي اسكەرى ەلدىڭ قارۋلى كۇشتەرى، موبيليزاتسياعا ىلىنگەن ازاماتتار، تۇتقىندار مەن جالدامالى جاۋىنگەرلەردەن قۇرالعان “ۆاگنەر” توبىنان تۇرادى. ولار قاي توپ جاقسى ناتيجە كورسەتتى، قايسىسى ارتتا كەلە جاتىر، جەڭىلىسكە كىم كىنالى دەگەن باسەكەنىڭ ىشىندە قالدى. ۋكراينادا ونداي جوق.
ۇشىنشىدەن، سوعىس ءبىر تاراپ ءۇشىن عانا ناتيجەلى بولىپ، جەدەل اياقتالادى دەگەن لوگيكا جوعىنا كوز جەتكىزدىك. ۋكراينادا ۇلكەن عانا ەمەس، ۇزاق سوعىس بولىپ جاتىر. رەسەي دە، ۋكراينا دا سوعىس تەزىرەك اياقتالعانىن قالاعانىمەن، كۇرەس ۇزاققا باراتىن سياقتى. تاراپتاردىڭ ەشبىرى جەڭىپ نە جەڭىلگەن جوق. بەرىلۋگە دە دايىن ەمەس. الدا ءالى وراسان زور شىعىنعا باتىراتىن تالاي شايقاس بار. سوڭىندا تاراپتار ابدەن قاجىپ، تىعىرىققا تىرەلەدى دەگەن بولجام ايتىلىپ ءجۇر. وندا ۋكراينا مەن رەسەي اراسىندا كوپ جىلعا سوزىلاتىن كەلىسپەۋشىلىكتەر باستالادى. بۇل سوعىس ونداعان جىلدان كەيىن دە اياقتالماۋى مۇمكىن.
ازاتتىق: ءسىز وسىعان دەيىن سوعىس 2025 جىلعا دەيىن جالعاسادى دەپ ەدىڭىز. قازىر ودان دا قورقىنىشتى بولجام ايتىپ وتىرسىز. الدا ۇزاق تەكەتىرەس كۇتىپ تۇرسا، ستراتەگيالىق تۇرعىدان العاندا، ۋاقىت قاي تاراپتىڭ جاعىندا دەپ ويلايسىز؟
ريچارد بەررونس: كىم باسىم تۇسەتىنى تاڭداۋعا بايلانىستى. باتىس ەلدەرى ۋكراينانى قاناعاتتاندىراتىن ناتيجە ءۇشىن از اقشا مەن قارۋ-جاراق جۇمساپ، قولداۋ كورسەتۋگە دايىن. ايىنا 6 ميلليارد دوللار كولەمىندە اقشا ءبولىنىپ تۇرسا، ۋكراينا سوعىستا باسىم تۇسەدى، جەڭىسكە جەتەدى نە تىم قۇرىعاندا، جەڭىلمەيدى. باتىستىڭ قورعانىس ونەركاسىبى ۋكراينا ازاماتتارىنا قارۋ-جاراق پەن وق-ءدارى قورىن جىبەرىپ وتىر. ۋكراينانى قولداۋعا باتىستىڭ ەكونوميكالىق قۋاتىنىڭ از بولىگى عانا كەتەدى. سوندىقتان ءبارى تاڭداۋعا بايلانىستى. ءيا، بۇل تاڭداۋدىڭ ءوز قۇنى بار.
جوعارىدا ايتقانىمداي، ۋكرايناعا باتىس بايلىعىنىڭ از بولىگى عانا كەتەدى. قولداۋ توقتاماسا، ۋكراينا جەڭىسكە دەگەن جىگەرىن جوعالتپاي، كۇرەسىن جالعاستىرادى.
رەسەيدىڭ كوزقاراسى بويىنشا، كرەمل سوعىسقا كوبىرەك ادام تارتىپ، 2 ميلليون قىزمەتكەر جۇمىلعان قورعانىس ونەركاسىبىن قالپىنا كەلتىرىپ جاتىر. ماسكەۋ اقشاسى، ەرىك-جىگەرى، قوعامدىق باقىلاۋ جۇيەسى مەن قورعانىس سالاسى باتىستىڭ قولداۋىنا توتەپ بەرە الادى دەپ سەنەدى.
بۇدان نە شىعاتىنىن ەشكىم بىلمەيدى. قازىر قوس تاراپقا تەحنيكا، قارۋ-جاراق قورى، اسىرەسە ارتيللەريالىق وق-ءدارى جەتپەي جاتىر. سوندىقتان ءبارى باتىس ەلدەرىنىڭ ۋكراينانى قولداۋىنا جانە رەسەيدىڭ تەزىرەك اياققا تۇرىپ، ءوندىرىسىن قالپىنا كەلتىرۋىنە بايلانىستى. الداعى ۋاقىتتا جاعدايدى قىتاي مەن ءۇندىستاننىڭ قولداۋى وزگەرتۋى مۇمكىن. ماسكەۋ اتالعان ەلدەردەن قارۋ-جاراق بويىنشا كومەك السا، بۇل رەسەي مەن ۋكراينا اراسىنداعى تەكەتىرەس ەمەس، باتىسقا قارسى سوعىس دەگەن ءسوز راستالادى.
ازاتتىق: باتىس قولداسا، قىتاي مەن ءۇندىستان كومەكتەسسە… اتالعان ەلدەردىڭ سوعىسۋشى تاراپتاردى قولداۋ ىقتيمالدىعى قانشالىق جوعارى؟
ريچارد بەررونس: قازىر باتىس ءۇشىن ىقتيمالدىق تومەن. ويتكەنى اقش باستاعان كواليتسيانىڭ نەگىزگى ماقساتى قاشاندا باتىس ەلدەرىنىڭ بىرلىگىن ساقتاۋ بولعان.
نەگىزى ۋكراينانى قولداۋعا كەتەتىن شىعىن ەۋروپا ەكونوميكاسى ءۇشىن تۇك ەمەس. بىراق سوعىسقا بايلانىستى ەۋروپادا مۇناي-گاز ماسەلەسى باستالدى. ەنەرگەتيكالىق رەسۋرستاردىڭ قىمباتتاۋى حالىقتىڭ ءومىر ساپاسىنا اسەر ەتىپ جاتىر. سوندىقتان قازىرگىدەي داعدارىس جاعدايىندا اسكەري كومەككە اقشا ءبولۋ قالتاعا اۋىر تيەدى. ۋكرايناعا جىبەرىلەتىن كومەكتىڭ نەگىزگى بولىگىن اقش ءوز موينىنا الىپ وتىر. سوعىستان كەيىنگى ۋكراينانى قالپىنا كەلتىرۋگە ەۋروپا جاۋاپتى بولادى دەپ ويلايمىن.
قىتاي بۇل سوعىستان ەش پايدا كورىپ وتىرعان جوق. باتىس ەلدەرى پەكيندى ماسكەۋدىڭ جاقتاسى دەپ تاپسا، مۇنىڭ ەكونوميكالىق سالدارى اۋىر بولاتىنىن جاقسى بىلەدى. بىراق بۇل قىتاي ۋكرايناداعى سوعىستان شەت قالىپ وتىر دەگەندى بىلدىرمەيدى. پەكين رەسەيگە ءبىراز تەحنولوگيا جىبەردى. مۇنى جاسىرىن جۇزەگە اسىرىپ، ەشكىم بىلمەي قالادى دەپ ويلادى. دەگەنمەن پەكين رەسەيگە قارۋ-جاراق جىبەرگەن جوق. ولاي جاساسا، سوعىسقا ارالاسقان بولار ەدى. قىتاي بۇل سوعىسقا قاتىسقىسى كەلمەيدى.
ازاتتىق: ۋكراينا قارسى شابۋىلعا قاشان كوشەدى؟ كيەۆتىڭ سوعىستاعى نەگىزگى ماقساتى قانداي؟
ريچارد بەررونس: ۋكراينانىڭ قارسى شابۋىلى رەسەيدىڭ سوققىسىنا توتەپ بەرۋ ءۇشىن قانشا ادامىنان ايىرىلعانىنا، قازىرگى اسكەري قۋاتىنا بايلانىستى جۇرەدى. ۋكراين جاۋىنگەرلەرى قاجىدى، كەي اسكەريلەر التى ايدان بەرى ۇزدىكسىز سوعىسىپ ءجۇر. ولار كۇن سايىن قان مايدانعا ءتۇسىپ، ورىستاردى جەڭەدى، بىراق ىشتەي “ەرتەڭ تاعى سوعىسقا شىعامىن” دەپ ويلاپ تۇرادى. ۋكرايندەر سوعىستا قانشا دوسىنان ايىرىلدى…
رەسەيدىڭ سوققىسىنا قارسى تۇرۋ كەزىندەگى شىعىندار ۋكراينانىڭ قارسى شابۋىل جاساۋ مۇمكىندىگىن ازايتقان جوق پا؟ ولارعا قارۋ-جاراق، كيىم مەن ازىق-تۇلىك جەتە مە؟ ۋكراينا اسكەرى قارسى شابۋىلعا قانشالىق دايىن؟ بۇل سۇراقتاردىڭ جاۋابىن ەشكىم بىلمەيدى. بىراق كيەۆ دۇرىس ستراتەگيا قولدانىپ، مىقتى كۇشتەرىن سوعىسقا سالماي، قارسى شابۋىلعا دايىنداعانىن بىلەمىز. ولار جەردىڭ بەتى قاتايىپ، رەسەيدىڭ شابۋىلى باسەڭدەگەن كەزدى كۇتىپ وتىرعان سياقتى.
“كيەۆتىڭ ايلاكەرلىگى مەن ماسكەۋدىڭ قيان-كەسكى شايقاسى”. سوعىس ءبىر جىلدا قالاي وزگەردى؟
قارسى شابۋىل بولسا، ول قايدا وتەتىنى ماڭىزدى. بىراق رەسەيدىڭ پوزيتسيالارى جاقسى قورعالعان. ورىستاردىڭ قولىنداعى ەلدى مەكەندەردى قايتارۋ ءۇشىن ۋكراينادا جەتكىلىكتى قارۋ-جاراق بولۋى كەرەك. باتىس ەلدەرىنىڭ جىل باسىنان بەرى جىبەرگەن قورى جەتپەيدى. ۋكراينا قازىر رەسەي اسكەرىنە سوققى جاساي الادى، بىراق وككۋپاتسيالانعان جەرلەردى تۇگەل ازات ەتە المايدى.
ازاتتىق: قىرىمدى قايتارۋعا نە كەدەرگى؟
ريچارد بەررونس: 2023 جىلعى قارسى شابۋىل كەزىندە قىرىمدى الۋ قيىن بولادى. ويتكەنى قالاعا جەتۋ وڭاي ەمەس. قىرىمعا ەكى جول عانا اپارادى، اينالاسىن تەڭىز قورشاپ جاتىر. قالانىڭ سىرتىندا ەكى قاتار مايدان شەبى بار. ونىڭ ۇستىنە، 2014 جىلدان بەرى رەسەي قىرىمعا ءوزىن قولدايتىن ادامداردى كوشىرىپ، قورعانىسقا دايىنداپ قويعان. سوندىقتان 2023 جىلى ۋكراينا قىرىمدى قايتارىپ الادى دەگەندى ەلەستەتۋ قيىن. بىراق قىرىمدى رەسەيگە بەرىپ قويمايدى. ويتكەنى سوعىستا جەڭىلدىككە ورىن جوق. بۇل – كۇردەلى ماسەلە جانە ول بيىل شەشىلەدى دەپ ۇمىتتەنەمىز.
ازاتتىق: سوعىستىڭ ۇزاققا سوزىلۋىنا باتىستىڭ الەۋەتىنىڭ ازدىعى اسەر ەتىپ وتىر ما؟
ريچارد بەررونس: يا. بۇل قوس تاراپقا دا قاتىستى. بىلتىر رەسەي مەن ۋكراينا ارتيللەريالىق وق-ءدارىنى وڭدى-سولدى پايدالاندى. ەندى ولار ونەركاسىپتى كۇشەيتۋگە كوڭىل بولە باستادى.
باتىس ەلدەرى ايىنا 30 مىڭ، ۋكراينا كۇنىنە 6 مىڭ ارتيللەريالىق سنارياد شىعارادى. قازىرگى ءوندىرىس قارقىنى قولدانىلىپ جاتقان وق-ءدارى سانىنان تومەن. بۇل ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن وق-ءدارى شىعاراتىن كاسىپورىندار كەرەك. بۇعان كەمى 1-2 جىل ۋاقىت كەتەدى.
رەسەي سوعىس باستاعاندا 5-20 ميلليون ارالىعىندا وق-ءدارىسى بولدى دەپ ويلايمىن. ناقتى دەرەكتى ماسكەۋدەن باسقا ەشكىم بىلمەيدى. كۇنىنە 20 مىڭ وق اتىلدى دەسەك، سوعىستىڭ سەگىزىنشى ايىنا دەيىن 10 جىلعا جەتەتىن قورىن تاۋىسىپ ۇلگەردى. قازىر كۇنىنە 5-10 مىڭ وق اتىلادى. رەسەيگە وق-ءدارى جەتپەي جاتىر، زاۋىتتاردىڭ قۋاتى تومەن. قوس تاراپتىڭ ءبىر-بىرىنەن باسىم تۇسە الماي جاتقانىنىڭ ءبىر سەبەبى – وسى. ەكى جاقتا دا وق-ءدارى قورى تاپشى. رەسەي دە، ۋكراينا دا جاعدايدى وزگەرتىپ، ءوندىرىستى دامىتۋ ءۇشىن 1-2 جىل كەرەگىن ءتۇسىنىپ وتىر. قاراپايىم ءوندىرىس ماتەماتيكاسىنا سالساق، سوعىسۋشى تاراپتار تىعىرىققا تىرەلۋى مۇمكىن.
ازاتتىق: قوس تاراپ سوعىستان شارشاۋى مۇمكىن بe?
ريچارد بەررونس: قازىرگىدەي جاعدايعا جەتەمىز دەپ ەشكىم ويلاعان جوق. سوعىستىڭ باستالعانىنا ءبىر جىلدان استى، قاشان اياقتالارى دا بەلگىسىز. جالپى العاندا، 300 مىڭنان استام ادام قازا تاپتى. رەسەي سوعىسقا كۇنىنە 500 ميلليون-1 ميلليارد دوللار ارالىعىندا اقشا جۇمسايدى. ۋكراينا ەكونوميكاسىنىڭ ۇشتەن ءبىرىن سوعىسقا سالدى. 400 ميلليون ادامعا استىقسىز قالۋ قاۋپى ءتوندى، بۇدان تريلليون دوللار شىعىن كەلدى. وتكەننىڭ ەنشىسىندە قالدى دەلىنگەن سوعىسپەن قايتا تانىستىق.
ۇزدىكسىز بومبالاۋدىڭ استىندا ءومىر ءسۇرۋ، قىرىلعان حالىقتى كورۋ، قىستا سۋسىز، جىلۋسىز قالۋ ۋكرايندەردى قاجىتىپ جىبەرگەنى راس. بىراق ولاردىڭ جەڭىسكە دەگەن ۇمتىلىسى ۇلكەن، ولار جارالى ءارى ىزالى. ۋكراينا سوعىستى توقتاتقىسى كەلمەيدى.
باتىس ەلدەرىنە كەلسەك، كەي ازاماتتار سوڭى كورىنبەيتىن سوعىستان، ۋكرايناعا كومەكتەسۋدەن شارشاۋى مۇمكىن. الدا قىس كەلە جاتىر. تاعى دا جىلۋمەن قامتۋ ماسەلەسى تۋىندايدى. اقش-تا كەلەر جىلى پرەزيدەنت سايلاۋى بولادى. بىراق باتىس ەلدەرىنە شىداۋعا تۋرا كەلەدى. بۇل سوعىستا ۋكرايندەردىڭ عانا قانى توگىلىپ جاتىر. باتىس ءوز قاۋىپسىزدىگى مەن جارقىن بولاشاعى ءۇشىن تىم بولماسا اقشامەن كومەكتەسۋى كەرەك. بۇل تىم دورەكى، قاتىگەز ەستىلگەنىمەن، ادامدارعا وسىنى جەتكىزۋ قاجەت.
رەسەي بۇل سوعىستا كوپ نارسەدەن ايىرىلدى. مەملەكەت رەتىندە كەرى كەتىپ، قۇلدىراپ بارادى. بىراق ماسكەۋ كۇرەستەن باس تارتۋعا دايىن ەمەس.
اعىلشىن تىلىندە جاريالانعان سۇحباتتىڭ ىقشامدالعان نۇسقاسى.
پىكىر قالدىرۋ