Мұхтар Мағауин. ШЫҢҒЫСХАН

| May 3, 2015

АЙҚЫНДАМА СӨЗІМІЗ
Дүйім алаш жұртына тағзым!
ХІІІ ғасырдың алғашқы ширегінде бүкіл Еуразия кеңістігін өз ғұзырымен қайта құрған, ал тиянақтап, бағдарлап кеткен бар ісі бұдан соңғы заманда мағлұм әлемді мүлде басқаша қалыптауға негіз болған Шыңғыс хан – адамзат тарихындағы ең ұлы тұлғалардың бірегейі екені күмәнсіз. Кеңінен қамтып, тереңіне бойлай алмасақ та, сөз ұққан, хат таныған кезімізден көкірекке орнаған өзгеше бейне, Алып Ер екен. Шыңғыстау – Шыңғыс ханның атымен аталатын, ұлы Абай өрінде туып, бар ғұмырын өткерген, мына Мен түстік құламасында дүниеге келіп, жарық сәуле, айқын самалаға талап қылған киелі Шыңғыстау – ежелгі тарихпен бірге жасасып келе жатса, ұлы қаған неге қазақтан алыс болуы керек?
Ержеттік. Таным аймағы қалыпқа түсті. Жаза бастадық. Бейкүнә әңгіме, әдепкі мақалалардың өзінің жарияға жетуі – азапты өткелек екен. Ақыры баспасөзге жол аштық. Уақыт озбай атымыз шықты, біршама танылғандай болдық. Бірақ… Шыңғыс хан туралы жазам деп армандаудың өзі қияли елес екен. Менің жиырма жастан бастап, ойға алған, көңілге түйген, тіпті, кейбірін он, отыз, қырық жылдан соң жүзеге асырам деп жобалаған барлық шығармаларымның нысан, сұлбасы таңбаланып отырған “Алтын дәптерде” Шыңғыс хан есімі ұшыраспайды. Ең қиын, қиғаш, шатақ деген дүниелеріңнің өзін, заман өзгере келе, әртүрлі көркемдік тәсілмен, атақ-беделіңмен жарыққа жеткізуің ықтимал, бірі болмаса бірі өтуі мүмкін, ал Шыңғыс хан… орыс-совет идеологиясында есімінің өзі құбыжық, ешқандай үміт жоқ еді. Біздің мақсат-мұратымыз басқа бір тақырыптар, оның ішінде Шыңғыс ханның көлеңкесі айқын аңдалатын тарихи роман арқылы жүзеге асып жатты. Негізгі тұрғымыз – қазақтың қасиетін әйгілеу болатын.
Сол сарынмен жер ортасы елуге жетіппіз. Осы кезде шын ғажайып болды. Коммунистік қапас шеңбер шытынап, сөгіле бастаған. 1990 жылы 1 сентябрьде полицейлік сөз кісені – цензура жойылды. Келер жылы желтоқсанда отаршыл, зұлым империяның өзі омақаса жығылып, шылпара ыдырады. Елдің ең соңында десек те, анық оқиға – Қазақ де-юре – сөз жүзіндегі тәуелсіздігін жариялады. Қайткенде де, өзін сыйлайтын қаламгер үшін толық еркіндік. Бірақ біздің басқа жазарымыз да көп еді. Дәл сол сәттегі ең зәру тақырыптарға ден қойдық. Оншақты жыл өтіп, қолымыз босаңсыған кезде де Шыңғыс хан назарда болмады. Ер-азаматымыз құлдықтан жерініп, ұлттық болмысын танып, өзінің өткен тарихына бет бұрғандай көрінген.
Сөйтсек… советтік, великоростық соқыр сенім, топас түйсік сол қалпында тұр екен. Қазақтың өз ішінде. Ешкімнің күштеу, зорлығынсыз. Жайдақ жауырға мінген, қолына балшабектік түбіршек көсеу ұстаған жандайшаптардың екпіні тым қатты. Дінін, ділін сатып, жат жұртқа жағынумен атақ, мәртебеге жеткен мүнафиқ першіл, арғы-бергі биліктің қыбын тапқан, шаласауат, жалбағай механизатор ғана емес, жоғарғы білімді дипломы, тіпті, кандидаттық, докторлық дәрежесі бар қаншама тарихшы. Оларды егемен өкіметіміз және қолдасын. Шыңғыс хан турасында, 2002–2005 жылдары Қазақстан баспасөзінің бетінде өрістеген айқай-шу турасында айтып отырмыз. Басында мұншама оспадар, парықсыз надандыққа таңырқап, сырттай ғана бақылап отыр едік, ақыры өкіреш айқай Шыңғыс ханның жеке басынан асып, халқымыздың бүкіл өткен тарихы, тіпті, қазақтың елдік нұсқасы, хандық құрғаны, дербес мемлекет болғанына дейін теріске шығарылған кезде тамашалау жайына қалып, додаға еріксіз араласуға тура келген. Бірі анықтама, шағын, бірі көлемді, дәйекті, екі мақала жаздық, өзіміз басқарып отырған “Жұлдыз” журналының бетінде танымдық, ағартушылық сыпаттағы дүниелерге кеңінен жол аштық. Бар түйін осымен шешілген жоқ еді, әйткенмен іс мәнісі айқын, қазір басқа заман, жалпы жұрттың көзі ашық қой деп, ат басын тарттық, жаңа бір жұмыстар дендеп тұрған.
Ақыры, бүгінгі бұлағай заманға қатысты біраз жазудың басы қайырылған соң, туған елден шалғайда, барымды жинақтау, өткен күндерді тосын тұрғыдан байыптау үстінде, Шыңғыс ханға қайтып оралу, бұл тараптағы барлық ой-толғамды тиянақтап кету қажетіне ден қойдым. Байыпты зерттеу, жан-жақты, ғылыми очерк емес, ауқымды көркем роман да емес, бұрнағы тарихты түгендеген, Шыңғыс ханның бар болмысын, оның заманын түбегейлі хикаяға түсірген деректі тарихи баян.
Шыңғыс хан турасында жаңа тарих заманы – соңғы үш ғасырда Батыс пен Шығыста жазылған шығармалардың ұзын саны ұшы-қиырсыз. Неміс, ағылшын, орыс, қытай, жапон тілдеріндегі, жинақтап келгенде, әрқилы деңгейдегі қаншама роман өз алдына. Әлбетте, тарихи роман – тарихтың өзі емес, көркемделген сұлбасы. Тұлға да, заман да мүлде басқа бір кейіпте көрінуі мүмкін. Әйтсе де, өз тұсындағы тарихи ұғым, әлеуметтік танымнан ұзап кете алмайды. Бұл тұрғыдан алғанда, әлем әдебиетінде Шыңғыс ханның ақиқат, шынайы бейнесі жасалған жоқ дер едік. Ал тарихи зерттеу сыпаты өзгеше. Ғылым атаулы өз тақырыбын нақты мағлұмат, деректі болмыс негізінде қалыптауға тиіс. Бірақ тарих ғылымы да күні бүгінге дейін идеологиялық тұрғыдан, ұлттық, нәсілдік көзқарастан ұзап шыға алмай келеді, бұл сөз әсіресе өктем Батыс оқымыстыларының еңбектеріне қатысты. Шыңғыс хан турасындағы, бізге көпшілігі нақты мәлім, кейбірінің жөн-жосығы, енді біразының негізгі сұлбасы белгілі арнайы монографиялардың өзінің қарасыны мол, ондап саналады, ал жекелеген мәселелер төңірегіндегі зерттеу мақалалар қисапсыз көп. Тек екі ғасыр шегі, соңғы жылдарда ғана қаншама жаңа кітап жазылыпты, өткендегі көптеген еңбектер қайыра басылып, халықаралық тілдерге аударылып, кеңінен таралыпты. Ұлттың байырғы тарихына айрықша мән беріп отырған бурят пен татар – Улан-Удэ, Қазанда әлденеше мәрте өткерілген ғылыми конференциялардың жария жинақтары бір төбе.
Сырттай қарағанда, әлемдік тарихнамада Шыңғыс хан тақырыбы толымды, жан-жақты қарастырылған сияқты. Бұл ретте соңғы кезең жетістігін атап айту керек. Еуропа ғылымы, ең аяғы нешеме ғасыр бойы қырын тартып келе жатқан орыстардың өзі оңға бұрыла бастағандай. 1995 жылы Бүкіләлемдік ақпарат орталығы һәм Америкада шығатын әйгілі “Вашингтон пост” басылымы сараптау, сауалдама негізінде Шыңғыс ханды екінші мың жылдықтың ең басты тұлғасы деп жариялағаны белгілі. Түйіндеп айтқанда, ұлы қағанның атақ-даңқы дабылдап тұр. Қазіргі қалыпты, жалпы түсінік: бұл Шыңғыс хан деген – анау айтқандай, жабайы мақұлық емес екен, ақымақ, топас, жауыз қанішер емес екен, көлеңкелі, келеңсіз сыпаттары болса, ол – замана таңбасы; шын мәнісінде парасатты, дана кісі, ұлы қолбасы, ғажайып саясаткер, адамзат тарихында өзгеше орны бар, айтулы, бірегей қайраткер… Бұл төтенше байламның көптеген тармақтары сонау ХVІІІ ғасырдың өзінде мағлұм болған. Бүгінгі жаңалық – жаппай күстана, тұрпайы жаладан арылу бағдары ғана. Десе де, ең озық ойлы, байыпты деген зерттеулердің өзінен тар өріс пен түсінбестік аңдалмай тұрмайды. Өйткені, Шыңғыс ханға қатысты бұрынғы-соңғы, үлкенді-кішілі еңбектердің барлығы да жат жұрт өкілдері тарабынан жазылған. Бұл ретте бауырлас моңғол оқымыстылары басқаша көзқарас танытады, бірақ пайымды зерттеулерінің өзі біржақты, бәрі біздікі, бәрі моңғол деген тұрғыда. Ал түрік қауымы әлі күнге пәтуалы сөзін айтпапты. Орыс-совет шеңгелінде болған біздің бұрынғы ахуал түсінікті десек, басы бұла анадолы түріктерінің бұл тақырыпты мүлде қарастырмауы – таң қаларлық жағдай. Шын мәнісінде Шыңғыс хан тарихы – ең алдымен түрік халықтарының тарихы болатын. Оның ішінде ежелгі қазақ тарихының ең толымды кезеңдерінің бірі. Осы орайда, біздің негізгі, көркем проза саласындағы бар шаруамызды доғарып қойып, ұлғайған жасымызға қарамай, тым ауқымды әрі айрықша ауыр жұмыс – Шыңғыс хан тарабына бет бұруымыз түсінікті болса керек.
Шыңғыс хан турасында бұрынғы-соңғы жазылған, әрқилы сыпаттағы шығармалардың есебіне жетіп болмайды дедік. Бәрінің тиянақ-тұғыры – сол көне заманнан қалған нақты құжат, деректер болуы заңды. Ал шын мәнісінде, Шыңғыс хан және ол ғұмыр кешкен заман турасындағы тарихи жәдігер атаулы – саусақпен санауға келмейді. Небәрі үш кітап және жарым-жұрым бірнеше куәлік қана. Теріп айтқанда, Ата-Мәлік Жувәйни жазған “Жихангердің тарихы” және Рәшид-әд-Дин құрастырып, қалыптаған “Жинақты тауарих”. Бұл өзгеше екі еңбек Шыңғыс хан тарихын жан-жақты әрі толық қарастырады, дерегі мол және даусыз, нақты. Осы қатардағы тағы бір ерекше мұра – тарихи нұсқадан әдеби эпосқа бейім “Қастерлі шежіре”. Бұдан соңғы жарым-жартылар: Нәсәуи жазған, Шыңғыс ханның Сартауыл жорығы турасында шынайы мағлұмат беретін “Жәлел-әд-Диннің ғұмырбаяны”, осы кезеңге қатысты біршама ақпар, дерегі бар Ибн әл-Асир мен Жүзжани жазбалары; заманалық енді бір мәнді куәлік – Түстік Қытай елшісі Чжао Хуң қалдырған “Мэн-даның толық сыпаттамасы” және дао сопысы Чаң Чуннің “Батысқа саяхаты”. Болды, бітті. Айтпақшы, кейіннен таңбаға түскен «Юань ши” – “Юань тарихының” тиесілі тармақтары және “Әулие-жихангердің жеке жорықтары” аталатын шағын жазба, бәрі де қытай жәдігері. Әлбетте, Шыңғыс хан құрып кеткен империя, оның байырғы жұрты турасында бірталай сыпаттама, деректер жинақталған басқа да еңбектер бар. Карпини, Рубрук, Марко Поло… әр кездегі әрқилы елшіліктер есебі дегендей. Шыңғыс ханның өзі емес, заманы және басқа да жағдаяттар төңірегінде. Жинақтай келгенде, адамзат тарихындағы аласапыран, аса күрделі, тұтас бір дәуірге қатысты ескілікті тұма деректер әжептәуір, сонымен қатар, төрт тарапты түгендейтіндей көп те емес.
Әрине, Шыңғыс хан және оның заманын тану, зерттеу, ақыр түбі қорытып жазу үстінде аталмыш санаулы еңбекпен ғана шектеліп қала алмайсыз. Орталық Азия мен Ежелгі Қытай өз алдына, бүкіл Еуропа тарихы, жалпы адамзаттың даму жолына қатысты кең көлемді мағлұмат керек. Мұның бәрін бұрыннан білдім дегеннің өзінде, тақырыпты тікелей игеру үстінде тағы қаншама нақты ақпар қажет болады. Кейде бір ғана деректі дәйектеу үшін әлденеше кітапты саралайсыз. Осы ретте біз өзіміз тілеп алған көлденең қиындыққа ұшырастық. Бұрнағы Совет Одағы шегінде ең бай рухани орталықтар қатарында саналған екі ұлы кітап қоймасы – Қазақ Ғылым академиясының кітапханасы мен Алматыдағы Ұлттық кітапхана көзден бұл-бұл ұшты. Өзіміз алпыс жыл бойы құрастырған, оның ішінде тек әдеби-көркем нұсқалар ғана емес, бүкіл әлем тарихы мен Орталық Азияның өткен-кеткеніне қатысты қыруар еңбек жинақталған жеке кітапханамыз да алыста қалған. Әрине, бірталай дүниені Прагаға тасыдық, әйткенмен, барыңды түгелдей, түп қопара көшіріп әкете алмайсың, оның үстіне, жаңа айтқанымыздай, ойламаған жерде әлдебір қалың томның ішіндегі бір ғана дерекке қажеттілік туып қалуы мүмкін. Кейінгі жиырма жылда жарыққа шыққан бұрынғы-соңғы тарихи жұмыстар, баяғыда мағлұм болған, бірақ Алматының өзінде жоқ әлдебір ескі басылымдар өз алдына. Әлбетте, біз соңғы бес жылда орын тепкен Прага – Еуропаның ежелгі мәдени орталықтарының бірі. Аса бай Ұлттық кітапхана, оның шет тілдер бөлімі бар, сонымен қатар, Октябрь төңкерісінен соң Батысқа ауған орыс зиялылары жасақтап кеткен Славян кітапханасы бар, – біраз қажетімізді осы екі орталықтан ұшыратқандай болдық. Бұдан соң, қайткенде де жетіспеген тұма-нама, дерек-нама әдебиетті табуда осында қызмет атқаратын өзімнің ұлым және әр тараптағы тілектес, шәкірт інілерім қолғабыс жасады. Алматы тұрыпты, Санкт-Петербург, Москва мен Қазан, тіпті, жер түбіндегі Улан-Удэ қаласынан қаншама зәру әдебиеттің көшірме нұсқаларын жеткізіп берді. Соның өзінде қосалқы ұсақ-түйек түгенделді деп айту қиын. Жұмыстың алдағы барысында бәрі де орнына келер деп ойлаймын.
Анық – ешкім де ойдан, жаңа бір тарих жасап шығара алмайды. Ең озық деген оқымыстының өзі бар, мағлұм деректердің негізінде жазады. Кілтипан – сол деректерді қалай ұғынып, қалай сұрыптауда. Яғни, Шыңғыс хан тарабына қалам тартып отырған біз де ешқандай жаңалық ашпаймыз, бұрыннан белгілі мағлұмат, куәліктерді басқаша байыптап, өзгеше жазуымыз ғана мүмкін. Және осы орайда, санаға сіңген қалыпты тұжырым, үйреншікті жағдаяттар мүлде басқа бір қырынан, тіпті, тосын, қарама-қайшы кейіпте көрінуі ғажап емес. Біз – түрік текті қазақпыз, далалық көшпенділер ұрпағы өз тарихын өзінше бағалауға тиіс. Айттық, Шыңғыс ханға тікелей қатысты ескілікті мұралар түгелдей дерлік ғылыми айналымға түскен, жалпы жұртшылыққа белгілі, есебі, қажетті құрал-жабдық ағылшын мен неміске де, қытай мен жапонға да ортақ, Батыстың да, Шығыстың да мүмкіндік жағдайы бірдей, сонымен қатар біздің, бұл ретте қазақ Мұхтар Мағауиннің өлшеусіз бір артықшылығы бар: мен бұрынғы-соңғы жат жұрт білгірлері сияқты, шаңырақтың сыртынан қарап, ой-жота, долбармен кесіп-пішпеймін, өз үйім, киіз туырлығымның астында отырып, бар бұйымды қолмен ұстап, көпе-көрнеу түгендеймін. Сайыпқыран Шыңғыс ханның бұрын ешкім жазбаған толық әрі шынайы тарихы ең алдымен өткендегі құдіретті Еке Ұлыстың тікелей мұрагері Қазақ жұртының игілігіне айналуға тиіс, жүз елу жылдық отарлық дәуір, одан соңғы, ғасырға парапар жиырма жылдық талапай, тонау заманында ұнжырғасы түскен ұлттың еңсесін көтеріп, елдігін қайта табуына себесін болуға тиіс. Мен ғұмыр бойы қазақ мүддесі тұрғысынан, қазақ үшін жазып келемін. Әлемдік Шыңғыс хан тарихы да осы орайдан табылмағы хақ.
Әдетте, алғысөз ең соңынан жазылады. Қазір “Шыңғыс ханның” бірінші кітабы терімге түсіп, баспаға әзірленіп жатыр. Бірінші кітап. Ұлы қағанның өзі емес, туған жұрты турасында. Тікелей дайындық жұмыстарымен қосып есептегенде, толық үш жыл уақытым кетті. (“Аласапыранның” екі кітабы екі жыл, үш айда жазылып бітіп еді.) Ендігісі жеңілірек болар. Тәңірім ғұмырымды ұзартып, ата-бабалар аруағы медет берсе, Шыңғыс ханның тәмамдалған, толық тарихы төрт кітаптан тұрмақ. Әзірше алдын кесіп, бажайлап жіктемейін. Түйіп айтқанда, тұтас бір дәуірдің жинақты шежіресі.
Біздің “Шыңғыс хан” – тарихи көркем шығарма емес, ғылыми зерттеу де емес. Толымды, деректі хикая. Осы реттегі ішінара, азғана ескертпе. Біз бірінші кітап, қажетті тұстардың өзінде тиесілі еңбек атын, автор есімін көрсетумен шектелдік, басылымын, бет-парағын айғақтаған дәйекті сілтеме жасамадық. Кітабымыздың қалыпты табиғатына үйлеспейтіні өз алдына, кейбір тұстарда бес-алтаудан он-жиырмаға дейін сілтеме беруге тура келер еді. Пайдаланған тиесілі тұма ескеркіштердің толық тізімі кітап соңына тіркелген, нақтыламақ кісінің керекті ұштығын тауып алуы қиын емес. Бұдан гөрі маңыздырақ мәселе – әрқилы есімдер жөні: адам аттары, өзен-су, қоныс-мекен, ру-тайпа атаулары дегендей. Бұлардың көпшілігі Еуропа ғалымында әуелден қалыптасқан және батыс тілдерінің орайындағы дыбыс өзгешелігі демесек, негізінен ата-қазақтағы нұсқасына сәйкес. Осы және әуезеден тыс жекелеген есімдер түгелдей дерлік Рәшид-әд-Дин мен Жувәйни бойынша нақтыланды, қазіргі, бұрмаланған халха-моңғол бойынша емес. Сондай-ақ, бүгінде Моңғол ұлысының шегінде қалған, өзгере дыбысталған топонимдер де ежелгі, Шыңғыс хан заманында таңбаланған және кейінгі Батыс ғылымында орныққан нұсқалары бойынша берілді. Атап ескертетін тағы бір мәселе – біз ескілікті, нақты дерек, куәліктер негізінде өзіндік көзқарас, байыбымызды айттық, анау алай деп еді, мынау теріс тартып еді, олай емес, былай деген тәрізді дау-дамай жоқ. Өткен-кеткенді шарға салсақ, дәл осы көлемдегі тағы екі-үш кітап жазып шығуға тура келер еді. Өз толғамымыз тұрыпты, үлкен ғылымда баяғыда дәлелденген, зерделі оқымыстылар қабылдаған көптеген мәселелер бар, соның әрқайсысының түбін қазу қажетсіз, мәнсіз, ең бастысы – негізгі бағдарымызға бөгесін болар еді.
Сонымен, “Шыңғыс хан”, бірінші кітап. Өз алдына дербес еңбек десе де болады. Біздің киіз туырлықты көшпенді жұртымыздың Шыңғыс хан дүниеге келер қарсаңдағы болмыс-бітімі, сол заманға дейінгі өткен тарихи жолы. Болашақ ұлы империяға ұйтқы болмақ ру-тайпалардың шығу тегі және сол кездегі тіршілік-тынысы. Әдет-ғұрпы, тұрмыс-салты. Бүкіл Жоғарғы Азиядағы саяси және әлеуметтік ахуал. Келешек ұлан-асыр оқиғалардың себебі мен қозғаушы күштері. Түйіп айтқанда – біз баяндамақ тауарихтың тұрғы-тиянағын айғақтау.
Сайыпқыран Шыңғыс ханның аруағы риза болғай! Қадым заманда жасаған Алып Бабаларымыздың асқаралы даңқы дабылдай берсін! Енді келесі кітаптарға кірісеміз. Өткен дәуір емес, жақын күндер және алыс болашақ үшін. Ұрпағымыздың мерейі мен мәртебесі үшін!..

Автор.
21. ІV. 2011,
Батыс Еуропа, Прага.

Бірінші кітап
ТУҒАН ЖҰРТ

I т а р а у

ДАЛАЛЫҚ ЕУРАЗИЯ

Алып, біртұтас Еуразия құрылығының орталық ендігі – Қиыр Шығыста көлденеңдей шұбатылған Үлкен Хиңган жоталарынан Батыстағы доғалай иілген Карпат тауларына дейінгі, түстікте Гоби шөлі, Тянь-Шань, Қызылқұм, Қапқаз, терістікте тізбекті зеңгір, орманды қалың жынысқа тіреліп шектелетін, аумағы әлденеше мың шақырымдық ұланғайыр аймақ – өзінің айрықша сыпатымен ерекшеленеді. Кейінгі ғылыми әдебиетте Далалық Еуразия атанатын, құрылық ішіндегі құрылық есепті бұл өлке орта тұсынан Алтай таулары арқылы екіге бөлініп жатыр. Шығыс атырап – жүлгелі шоқы, белес-қырқалы сақара, ал батыс тарап, үстіртті Сары-Арқадан арғы жер – бірыңғай ойпаң жазық. Бұл Шалқар Даланың шығыс бөлігі негізінен сары жон болғанымен, таудан аққан жылғалы суы мол, үлкенді-кішілі тұщы көлдері көп, арнасы толымды Келүрен, Онгин, Орхұн, Толы, Онан, Завхан және тағы қаншама шағын өзендер бар, бірақ үлкен дариялар ұшыраспайды; ал орталық өлке – бүгінгі қазақ жерінде мұндай атаулы сулар ырғын болмаса да, ылғал молырақ, шөбі бітік, бұлақ-тұмасы көп, ұсақ өзендер де біршама, сонымен қатар ұзын аққан Сырдария, Ертіс пен Іле, Шу, Есіл, Жем мен Жайық өз алдына; енді батыста – Еуропа шегінде мүлде басқа жағдай – жайыла шалқыған Еділ, Таң (Дон), Үзе (Днепр), осы үш ұлы дарияның сансыз тармақтары және оты мол, табиғаты жұмсағырақ, құйқалы, байтақ қоныс.
Десе де, бүкіл Еуразия біртұтас әлем есепті, іргелес өлкелер арасында асу бермес табиғи бөгесіндер жоқ және бітіс-болмысы да өзара үйлес. Шығыс және Орталық аймақтың жекелеген бір тұстары болмаса, жалпы бедері, топырақ құнары және қалыпты табиғаты егіншілік кәсіпке қолайсыз. Мал шаруашылығы үшін айрықша оңтайлы. Шөбі шүйгін Батыс аймақ та көшпенді малшылық орайында айрықша ұтымды. Далалық Еуразияның ауа райы да өзгеше. Жылы мұхиттардан шалғай жатқан себепті қыста суық, жазда ыстық. Бұл қыс пен жаздың өзінің реңі бірыңғай емес, айнымалы. Төрт мезгілдің күні мен түні де шұғыл, тәулік ішіндегі ауа айырымы біршама. Сондықтан да атам заманнан бастап-ақ, жері ық, топырағы өнімді Қытай, жылы, қоңыржай Батыс Еуропадан өзгеше бұл өлкеде басқа бір, өзіндік тіршілік кебі қалыптасады.

1
Әлбетте, Далалық Еуразия, бүгінгі ғылым айғақтағандай, жалпы адамзаттың даму, өсу-өркендеу сатыларының бәрін де бастан өткеріпті. Әлмисақ тас дәуірі, одан соңғы қола заманы, ақыры, темір ықылым. Сонымен қатар, өзіндік ерекшелігі де мол екен. Әуел бастағы аңшылық кезеңнен соң мал шаруашылығын еркін игереді. Оның ішінде жылқыны қолға үйретудің маңызы айрықша болды. Кейінде ашылған жаңалықтарға қарағанда, жабайы жылқыны көнбіс малға айналдыру – ең алғаш бүгінгі қазақ даласы – Сары-Арқада бұдан бес мың жыл бұрын жүзеге асқан көрінеді. Қазба деректер, ғылыми зерттеулер өз алдына, өзгеше үрдістің нақты көрінісі тасқа таңбаланыпты. Мұның айқын айғағын Шыңғыстау–Көпбейіт петроглифтерінен танып-білеміз. Ұлы Абай қонған, мына біз туған бұл жерде әлемдік мәдени қазына қатарына қосуға лайықты қаншама жанды сурет сақталып тұр. Соның ішінде құлан және қыл құйрықты тағы мен тарпаң бедерленген. Ал жабайы жылқы бір жосын. Еркін жүргені бар, содан соң өре салынғаны, тұсауға түскені бейнеленіпті. Бұдан кейін біржола көндігіп, екі аяқты арбаға жегілуі және мініс атына айналуы көрсетілген. (Біз, тағдыр жазса, Шыңғыстау-Көпбейіт петроглифтері турасында арнайы кітап-альбом жасамақпыз, ал ата-бабалардың жабайы жылқы малын алғаш қолға үйретуін кейіптеген көріністерді кезінде «Азаттық» радиосының веб-сайты арқылы әйгілеген едік (“Тастағы тарих: Жылқыны қолға үйреткен кім?”, http://www.azattyq.org/photogallery/1602.html, 12.03.2009).
Қайткенде де жылқыны қолға үйрету және көлік ретінде пайдалану – адамзаттың ежелгі тарихындағы бетбұрыс кезең болды. Алыс жерлер жақындады, қарым ұзарып, тіршілік-тұрмыс мүлде өзгерді. Ал мұндай игілікке тақау төңірегінен бұрын машықтанған еуразиялық қауым айрықша дәрмен-қуат табады. Атқа мінген аңшы-малшы соған сәйкес қажетті әбзел ғана емес, жаңа жағдайға орайлас қару-құралға да жетігеді. Басқалар да біртіндеп атқа қонған заманның өзінде алыс-жақынның бәрінен озық тұрады. Көшпенді жауынгердің мұндай артықшылығы аз-кем емес, тура екі мың жыл – ежелгі тарихтың ұзына бойына созылып, ақыры еуропалық от қарулар, нақтылап айтқанда, ортаны ойып түсетін ауыр зеңбіректер қатарға қосылған XVI ғасырға дейін созылғанын көреміз. Миләдиден бұрынғы замандардан бастап көшпенді қауымның өзгеше қажыр, қайратқа ие болуы, Еуразия кеңістігіндегі халықтар қозғалысы, бейбіт қана емес, ұрыс-соғысты салқар шерулер бір-ақ бағыт – Шығыстан Батысқа қарай жүруі, түптеп келгенде, ғасырлар бойғы барлық майдандағы үстемдік – кең дала, таза ауада ет жеп, сүт ішіп өскен номадтың жігер-әлменімен қатар, осы аттың күші, ат үстіндегі жедел жүріс, соған сәйкес ұрыс тәсілдері арқылы қалыптасқан жағдай болатын.
Кең дүниедегі көші-қон, жүріс-тұрыс қана емес, тіршіліктің негізгі арқауы да жылқы өсіруге негізделген Шалқар Дала тарихының миләдиге дейінгі IV-III-II мың жылдықтары турасында тек қазба жұмыстары арқылы ғана, азды-көпті мағлұмат жинақталған. Палеолит дәуірінен басталып, қола дәуіріне ұласқан бұл замандағы, шартты түрде Ориньяк мәдениеті, Магдален мәдениеті, Андрон мәдениеті аталатын тіршілік үрдісі м.д. I мың жылдық шегінде Шығыс Еуропа тарабында Киммерия мәдениетіне жалғасады. Бұл кезде Шалқар Даланы әр текті, әрқилы тайпалар жайлағаны көрінеді. Ал м.д. 750 жыл шамасында Киммерия тайпаларын Қара теңіздің терістік бетіндегі Қиян Даладан жаңа бір қуатты толқын – сақ тайпалары ығыстырып шығарады. Гректер скиф (скутой) атандырған сақ (сақа) жұрты – ғылымда қалыптасқан ұғым бойынша, иран текті деп есептеледі. Әуел баста Түркістан өңірі, Батыс Сібірде жасапты. Алайда, кейбір зерттеушілер атап көрсеткендей, таң қаларлық жағдай, бұл сақтардың тұрмыс кебі, шаруашылық жайы сол замандарда Қиыр Шығыс, Қытай шегінде жасаған ғұн жұртымен, кейінгі түрік-моңғол нәсілімен үйлес шығып жатады, тіпті, дәстүр-салт ұқсастығы да мол. Оның үстіне, еуропалық және азиялық сақтардың бүкіл тарихы негізінен парсы нәсілді Мидия, Ахеменид, Парфян патшалықтарына қарсы күрес үстінде өткен. Жаңа Парсы империясының негізін салған Ұлы Кир патша қазіргі Қазақстан шегіндегі сақтарға қарсы үлкен жорықта бар әскері қырғын тауып, өзі қазаға ұшырағаны белгілі (м.д. 530). Кейінгі, ол да Ұлы атанған Дарий Бірінші де жолы қырсығып, қаншама әскері жер жастанып, ақыры әрең бас сауғалағаны бар (м.д. 512). Әлемді жаулаған Александр Македонский Сыр-дариядан өте салысымен атқыш сақтар тарабынан тегеурінді шабуылға ұшырап, қарына садақ тиіп, бірталай жауынгерінен айрылып, кері қашқаны (м.д. 329) көне тарихта таңбаланған. Ордостан Дунайға дейінгі бүкіл Еуразия құрылығын жайлаған көшпенді сақ тайпалары, бүгінгі ғылым белгілегендей, әр текті нәсіл болған күннің өзінде шаруашылық жүйесі, тіршілік тәсілдері ғана орайлас емес, дүние танымы, әдет-ғұрпы да үйлес, жергілікті айырмалары бар, әйткенмен де біртұтас, ортақ мәдениет жасағаны ешқандай күмән туғызбайды. Адамзат тарихының тұтас мың жылдық шеруінде өзіндік орны бар сақ-скиф жұртының бүгінгі күнге жеткен, ешқашан ескірмес, үздік мұрасы – «аң бедерлі» аталатын өнер туындылары болып табылады.
Сақ тайпалары батыста – ежелгі грек халқымен, орталықта – иран жұртымен, ал қиыр шығыста – қытай ұлыстарымен шектесіп жатқан. Ежелгі Қытай тарихнамасында солтүстіктегі мазасыз «варвар» – дүңгене тайпалар турасындағы алғашқы дерек – Шаң әулеті, У Дин патшаның заманына (м.д. 1300–1239) сәйкеседі. Бұл кездегі, тасбақа сауыты, малдың жауырын сүйектеріне таңбаланған деректерде көшпенділер «цян» деп айтылады. Кейінірек замандағы тарихи жазбаларда «жылқы цян», «жылқыға бай цян» дейтін атаулар қолданылыпты. Ежелгі дүниенің ұлы тарихшысы Сыма Цянь (м.д. 135–67 жж. шамасында жасаған) Орталық Азия көшпенділерін «жун» және «ди» деп жіктейді. Бұдан соңғы заманда Қытай шекарасынан сыртқары, жат тайпалардың бәрі де «ху» атанады.
Көне заман деректерінде туыстас жун-ди тайпаларының негізгі кәсібі – көшпенді мал шаруашылығы болғаны атап көрсетіледі. Байлаулы мекені жоқ, мал-жанымен бірге оты мол, суы мол қоныстар ыңғайымен көшіп жүреді дейді. Дөңгелек киіз үйлерде тұрады, үй есігі шығысқа қаратылған. Малдың етін жейді, сүтін ішеді, жүнінен тоқылған және терісінен тігілген киім киеді. Сонымен қатар бие сүтін, яғни қымыз ашытып ішетіні және аздап болса да тары егетіні айтылыпты. Малы, әсіресе жылқысы мен қойы қисапсыз көп. Ешкім ешкімге тәуелді, қызметші емес. Ірілі-уақты әрбір топ өз күшімен тіршілік жасайды. Бір жүз шаңырақтан бір мың шаңыраққа дейінгі жұрт ұжымдасып, қауым құрады. Үлкенді-кішілі басшылары тұқым қуған мұрагерлік жолымен емес, еркін сайланады. Кім күшті, ержүрек әрі әділетті болса, сол көсем болады. Әрбір істе әйелдердің ақыл-кеңесіне мән береді, еркектер тек соғыс жағдайында ғана бар мәселені өздері шешеді; бұлардың тіршілігінде әскер ісі айрықша маңызды, депті. Қытайша «жун» деген атаудың өзі – «жауынгер» мағынасын береді екен. Бұл заманда қытай жұрты солтүстік тарапта сәтті қорғаныс жүргізіп, көбіне-көп сый-сияпатпен шектеліп отырған.
Сол көне дәуірдің өзінде Жоғарғы Азия шегіндегі тайпалар, кейінгі анықтама бойынша айтсақ, түрік текті және моңғол текті болып екіге жіктелгені нақты аңдалады. Жун мен ди – тіршілік кебі, тұрмыс-салтына қарағанда, түрік негізді жұрт. Ал дәл осы шамада тарихтан белгілі тағы бір үлкен топ – дунху, яғни, шығыс ху – моңғол нәсілді екені айқындалған. Бұл да өзіндік ұжымы бар, айрықша жауынгер қауым. Болашақ моңғол халықтарының арғы атасы. Хиңган тауларының шығыс беті және Түстік Маньчжурияда жасаған. Ал Ұлы Даланың басым бөлігі түрік текті қауымның иелігінде болғанын көреміз. Жун-ди тайпалары шығыста Хиңган жоталарынан тартып, батыста Хами ойпатына дейінгі ұлан-ғайыр қырат өлкені баураса, одан әрі, солтүстік сақарада м.д. 1200 жыл шамасында болашақ Ғұн патшалығының ұйытқысы қалыптасады. Кейінгі зерттеулер бұл ғұн – түрік текті жұрт болғанын айғақтады.

2
Ежелгі қытай жылнамаларында м.д. 350 жылдан бастап айрықша қуатты ғұн (хунну, сюнну) тайпалары туралы нақтырақ айтылады. Бұрнағы тарихтағы жун жұртының тікелей жалғасы. Садақ тартуда жойқын, басқа қаруы да кемел, екпінді атты қосындарға бетпе-бет ұрыста қарсы тұра алмаған Чжао, Янь, Цинь патшалықтары өзінің солтүстік және батыс шекараларын жалпағынан бүркейтін ұбақ-шұбақ, алып қорған тұрғыза бастайды. Ақыр түбі бұл бекініс одан әрмен нығайып, ұзарып, біртұтас Қытай империясын негіздеген Цинь Ши-хуанди патшаның тұсында (м.д. 221–210) әйгілі Ұлы Қытай қорғанына айналғаны белгілі. Алайда, шапқын тоқталмаған. Қытай мен Ғұн арасындағы тайталас майдан тура бес ғасырға созылыпты.
Ғұн тайпаларының ежелгі қоныс-мекені – Хуаңхэ дарияның алып иіні Ордос, оған жалғас, батыс қанаттағы Алашань аймағы және терістік қаптал – Иньшань (Шұғай-Құз) үстірті, одан әрі Ұлы Даланың орталық бөлігі – Қаңғай тауы, сақарадағы үлкен өзендер – Келүреннің бастауы, Толы, Орхұн алқабы болған. Қытай деректері ғұндарды көшпенді халық ретінде сыпаттайды. Негізгі кәсібі – мал шаруашылығы. Жайылым орайымен шөбі шүйгін, суы мол қоныстарды айнала көшіп жүреді. Төрт түлік түгел болған. Бар тамағы – ет пен сүт. Киімі де – мал өнімдерінен және аң елтірісінен. Киіз үйлерде тұрған. Ғұн жұртының түр-тұлғасына қатысты деректер Шыңғыс хан заманындағы көшпенділер кейпінен тым алыс емес. Денелері төртпақ, кеуделі, бастары үлкен, домалақ, беттері жалпақ, жақтары шығыңқы, қастары қалың, мұрындары келте, көздері бадамша, өткір; мұрт қояды, сақал жібермейді, тықыр қырылған төбелерінде айдары бар. Халық жаратушы ретінде Көк Тәңіріге табынған. Ұлыс патшасы – шаңғұй, яғни Көктің ұлы атанады. Толық мәртебесі, қытай жазуындағы транскрипция бойынша «чэнги-ли ку-ту шань ю», орыс тілді деректер «Его Величество Сын Неба» деп аударады, нақпа-нақ байыптасақ, «Тәңірі құтты Шаңғұй» болып шығар еді.
Шаңғұйдың өкім-билігі тежеусіз болған. Үлкен ұлыс Орталық және Оң мен Сол аталатын үш аймақтан құралады. Әр аймақтың шаңғұйға тікелей бағынышты, мәртебелі әмірлері бар. Және басқа да, әрқилы дәрежедегі бек-бағландар, қолбасылар. Ат жалын тартып мінуге жараған еркек кіндікті түгел жауынгер саналған. Сондықтан да Ғұн ұлысы әскери мемлекет ретінде қалыптасты және бұл жұртта соғыс өнері өз заманындағы ең биік деңгейге жетті. Аттың күші мен жүрісіне негізделген жорық жөні, шабуыл қарқыны, шегініс, қорғаныс жайы, өзгеше ұрыс тәсілдері, әдіс-айла мен қалыпты машық өз алдына, ғұн жауынгерінің қару-жарағы да айрықша екен. Жүйрігі де, өзі де болат берен құрсанған. Арыс садақтан атылатын темір масақты ысқырма жебелердің қарымы басқалардан артық, жауын алыстан жайратады. Ұрысқа кіріспей жатып қансыраған дұшпанмен бетпе-бет шабыста ең алдымен ақ сүңгілі ұзын найза іске қосылады. Одан арғы жағалас ұрыста – семсер. Атты аламанның қағысуға келтірмеген тегеурінді екпініне ешкім шыдамаған. Ғұн армиясының өзіндік құрылымы да жаңаша, заманынан озық. Бүкіл ұлыстың қарулы күштері біртұтас қалың қол болса, Оң мен Сол және Орталық өз кезегінде мыңдықтарға бөлінген. Тиесілі мыңдықты белгілі бір бек басқарады. Мыңдық – жүздікке, жүздік – ондыққа жіктелген. Ғұн заманында қалыптасқан мұндай әскери құрылым кейінгі Түрік қағанаттарынан өтіп, Шыңғыс хан заманына жетті, одан соң да кеңінен қолданыста болды. Тек құрылым ғана емес, Еуразия көшпенділерінің озық соғыс өнері де сол ғұн заманынан бастау алады.
Ғұн этнонимі, әлбетте, Ұлы Дала шегінде алып империя құрған көшпенді түрік жұртының жинақты атауы. Үлкен ұлыстың тайпалық құрамы аса күрделі болғаны көрінеді. Қытайдың «Цзинь шу» шежіресінде Ұлы Қорғанмен іргелес қоныстанған он тоғыз рудың аты аталады. Туге, сяньчжи, коутоу, удань, ханьчжи, хэйлан, чиша, юби, доутун… Әрине, қытай тілінің ыңғайымен таңбаланған. Өзіндік атауын нақты ажыратып тану қиын. Десе де, кейінгі қытай тарихшылары осы қатардағы хэйлан (басқа бір оқылым, деректерде хэлай, хэлянь, цюйлян) – ежелгі керей тайпасы деп біледі. Бұл хэлянь кейінгі Ғұн тарихында Ордос өлкесіндегі туыстас тайпаларды ұйыстырушы, Солтүстік Қытайға қарсы күрескер ретінде үлкен атаққа шыққан. Түрік халықтарының ру-тайпалық этногенезін зерттеген Н.Аристов Ғұн империясының кейінгі бір бөлшегі, қытайлар Юебань деп атаған ұлыстың құрамында туыстас дулат (дулу), албан, суан (субан) руларының болғанын айғақтайды. Бұл екі жағдай тек қана орайымен таңбаға түсіп қалған деректер.
Біртұтас Ғұн ұлысының тарихтан аты мағлұм алғашқы әміршісі Томан (м.д.
209 ж. өлген) түстікке Қытай патшалықтарымен, қалған үш тарапта тегі бөтен әрқилы тайпалармен сәтті-сәтсіз соғыстар өткереді. Бірақ елдің туы жығылмаған. Ғұн қауымының алып империяға айналып, атақ-даңққа жетуі – Томанның ұлы Мөденің заманында (м.д. 209–174).
Мөде ғұн жұртының бұған дейін қалыптасқан әскери құрылымын одан әрмен жетілдіріп, қатаң тәртіп орнатып, елді бірыңғай соғыс жағдайына көшіреді. Әуелгі кезекте шығыстағы моңғол текті, бұл кезде кемеліне келіп тұрған Дунху ұлысын талқандап, біржола ыдыратады. Содан соң батыс қапталдағы, ол да айрықша қуатты, ілкіде ғана өктем болған, тіпті, ғұн патшасынан аманат алып тұрған, тәрізі иран текті Юечжи (Арси) ұлысына шұғыл әрі екпінді шапқын жасап, қырғынға ұшыратады, қалған жұртын Тарбағатайдан асыра қуып тастайды. Келесі кезектегі солтүстік жорығында Саян-Алтай алқабын, Байкөл (Байқал) төңірегін, Амурдың басы, Арғұн атырабын ғұзырына келтіріпті. Ең ақырында түстіктегі Қытай – Хән империясына қарсы зор майдан ашады. Еженхан Гао-ди бастап шыққан қалың қолды ойсырата жеңіп, әскери және дипломатиялық үлкен ұтысқа шығады. Бұдан соңғы жерде Ғұн ұлысы тепе-тең дәрежелі, іргелі ел ретінде мойындалады. Неше мың жылдық Қытай тарихында бұрын-соңды болмаған жағдай. Теңдік – сөз жүзіндегі рәсім. Шын мәнісінде Хән империясы Ғұн ұлысына жыл сайын «сыйлық, тәбәрік» ретінде қыруар алым-салық төлеп тұруға міндет алыпты. Ең бастысы – бұдан оншақты жыл бұрын қолдан шыққан Ордос ежелгі иесіне қайтып оралған екен.
Қорғаныс ұрыстарынан басталып, жаулау жорықтарына ұласқан сегіз жылдық тынымсыз майданнан соң Ғұн ұлысы Еуразия шегіндегі ең алып, ең қуатты мемлекетке айналады. Хиңган тауларынан Қара Ертіс, Зайсан, Ерен-қабырға – Тянь-Шаньға дейін, Ордос, Ұлы Қорғаннан Саян, Байқал, Барғужын-Тоқымға дейінгі ұлан-байтақ қонысты баураған алып империя туыстас түрік тайпаларын бір ту астына ұйыстырумен қатар, шаруашылығы, тіршілік кебі үйлес тағы қаншама жұртты біріктіреді, кейін заманнан заман озған ұзақ шеру үстінде бұлардың біразы билеуші нәсіл орайымен ғұн халқының құрамына сіңісіп кетеді. Ғұн тарихын арнайы зерттеген Н.Гумилев және Н.Крадин Ұлы Даладағы көшпенділердің жиынтық қарасын 1,5 миллион шамасында болған деп есептейді, ал бұл кездегі қытай халқының нақты саны 60 миллион екен, яғни ғұндардан қырық есе көп деген сөз.
Ғұн империясының Ұлы Дала, Шығыс Азия шегіндегі толассыз басымдық жағдайы Мөденің ұлы Лаушан (м.д. 174–161), немересі Гүншен (м.д. 161–126) тұсында одан әрі жалғасып, тұтас бір ғасырға созылады. Ақыры, Хән императоры У-дидің тұсында, м.д. 129 жылы Қытай қарсы шабуылға шығыпты. Қаншама заманғы тайталас көршілік, тынымсыз соғыстар нәтижесінде ғұндардың әскери әдіс-тәсілдерін аңдап-танумен қатар, олардың соғыс жарақтарын, тіпті, шабандоздық өнері мен атты ұрысқа қолайлы киім үлгісіне дейін алмасқан, әрі саны мол, қарақұрым қытай жасағы әуелде әжептәуір табысқа жетеді. Бірақ ақыр түбінде ғұндар қайтадан басым түсіпті. М.д. 90 жылы ел ішіне бойлап енген қытайдың 100 мыңдық қалың қолы Қаңғай тауының бір тұсында Құлұғу шаңғұй бастаған 50 мыңдық ғұн жасағынан қирап жеңіледі. Кейінде ғаламат апатқа жоқтау жыр арнаған ұлы ақын Ли Бо: “Бұл майдан даласынан аман шығып, елге жеткен бір жан болмады”, – деп жазыпты. Аспанхақ империясы жуық арада оңалмастай ауыр соққы алды. Орталық-Шығыс Азияда Ғұн салтанаты қайтадан орнағандай көрінеді. Алайда, Мөде мен Лаушанның заманы өткен екен. Ашық майданда тауаны шағылған, таңдама әскерінен түгел айрылып, шарасыз қалыпқа түскен Қытай енді астыртын әрекетке көшеді. Көп ұзамай-ақ шырмауық өрмек саясатты тиесілі нәтижесін бере бастайды. Қытайдың айтағы, қолдауымен, ежелден жаулас Ғұн ұлысына шар-тараптан шабуыл жасаған көршілес жұрттар тауқыметіне қоса, елдің өз ішінде іріткі шығады (м.д. 57–46). Билеуші әулет арасындағы таққа талас нәтижесінде империя Батыс және Шығыс болып екіге бөлінеді. Бірақ тыныштық орнамаған. Ұлыстың Шығыс тарабында билікке жеткен шаңғұй Батыс ұлысқа қарсы күресте Қытайдан көмек сұрайды, төлеміне өзін Аспанхақ империясының боданы деп мойындайды. Ақыры, туған жұртына қырғын орнатып, өкімін бекітіпті. Ал жеңіліске ұшыраған батыс ғұндардың қалдығы қазіргі Қазақ Даласына ығысады.
Уақытша «жеңіске жеткен» Шығыс ғұндардың болашағы бұдан да бұлдыр болып шығады. Ендігі жерде саны да азайған, қуаты да кеміген кешегі ұжымды жұрт жаңа дәуірдің 48 жылы Терістік және Түстік болып тағы да қақ жарылады. Бағзыдан жаулас көршілер бір жақтан, Қытайдың қолдауына сүйенген Түстік Ғұн екінші жақтан қысымға алған, ең қиыны – дәл осы кезде қалың қар түсіп, мұз жауып, қақаған аязда бар малы қырылған, халқы ашыққан, таршылыққа ұшыраған Терістік Ғұн ұлысы ақыр түбінде, 87 жылы тәуелсіздігін біржола жоғалтыпты. Айбынды ғұнның табиғат апаты обыр жұт, ойсыраған соғыстан соңғы жұқанасы, қайткенде де қалың ел – жүз мың шаңырақ жеңімпаз жаңа ұлыс Сәнби қағанатының құрамына енеді. Ал ежелгі жұрттың батыс тарап – Қара Ертіс алқабы, Алтай аясындағы біршама халқы қазіргі Шығыс Қазақстан, Жетісуға ығысады. Одан әрі бұрнағы бір замандағы батыс ғұндардың қалдығымен қосылса керек. Бұдан соң Тарбағатай мен Арал теңізінің аралығы – кең даланы түгел баурайды. Уақыт оза келе, зады, бүкіл ғұн емес, оның үлкен бір бөлігі Орал тауының етегі, Еділ-Жайыққа орнығып, өсіп-өніп, іргеленіп, арада екі ғасыр өткенде жаңа бір, қуатты ұлыс құрыпты. Тағы бір жүз жылдан соң, V ғасырда екі Рим, бүкіл Еуропаны тітіреткен Аттила осы Ежелгі Ғұн әулетінен. Бар тарихы әлемге әйгі. Ғұн жұртының осы заманда жасаған енді бір үлкен тобы – Византия деректерінде ақ ғұн, немесе эфталит аталады. Парсы жазбаларында – һайателит, қытай жылнамаларында – ие-тай. Эфталит атауы билеуші әулет есіміне (“эфта”, “иета”) байланысты шықса керек. Бұл ақ ғұндар әуелде İле – Шу – Талас алқабына орнығады да, іргеленіп, күш жинаған соң, V ғасырдың басында бүкіл ордасымен түстікке қарай жылжып, Мәуреннахр, Хорасаннан көктей өтіп, қазіргі Ауғанстан аймағын алады, Қабұл, Қандағарда ту тігіп, енді Үндістан тарабына шабуылдайды, Пенджабты ғұзырына қаратады. Осы байтақ өлкеге қанат жайған ақ ғұндардың екі жүз жылдық бүкіл тарихы батыста – Парсы патшалығына, шығыста үндінің Гупта империясына қарсы күрес үстінде өтіпті. Эфталит-ғұндарға қатысты тарихи деректер VII ғасырдың орта түсына дейін мағлұмат береді. Кейінгі тағдыры нақты анықталмаған. Ақыр түбі Үндістан тарабында сәтсіздіке ұшырапты, әлдеқалай аман қалған бөлшектері жергілікті халықтар арасында жұтылып кетсе керек. Ал Ауғанстан шегіндегі ақ ғұндар көп ұзамай-ақ Ұлы Түрік қағанатына селбесті деп шамалауға болады.
Ғұн империясының ыдырау кезеңі – 90-жылдарда Алтай мен Жоңғардан төңкерілген, үлкен топтан бөлініп қалған біршама жұрт, жиыны 200 мың жан, «Балқаштың терістік беті» – қисынына қарағанда, Аягөз, Көксала, Бақанас өзендерінің бойы, Шыңғыстау, Шұбартау, Қарқаралы тарабында дербес ұлыс құрған екен. Қытайлар Юебань деп белгілеген бұл Кіші Ғұн ұлысы үш жүз жыл бойы өзінің дербестігін сақтап тұрған. Сәнби өктемдігін мойындамайды, Жужан жұртынан іргесін аулақ ұстайды, Солтүстік Қытаймен дипломатиялық қатынас орнатады. Юебань-ғұн ұлысының ең соңғы дерегі V ғасырға сәйкеседі – туыстас Теле бірлестігіне бағыныпты. Жалғас заманда Түрік қағанатының құрамына қосылған. Тек Юебань ғана емес, ғұн тайпаларының Сары-Арқа, Сыр, Арал бойындағы азды-көпті бөлшектері түгелімен. Өйткені, бұлардың бәрі де түрік нәсілді, түрік тілді жұрт болатын.
Қытай империясының шартты, сырттай бодандығы емес, аралас, ішкі бауырына кірген Түстік ғұндар тәуелсіз еркін өмірден біржола айрылған еді. Бір парасы қытай қызметіндегі шекара әскеріне айналады. Бір парасы мал бағып жан сақтайды. Ақыр түбінде саны кенеусіз, күші басым жат жұрт ішінде іріп-тозып, тағы бір заманда өктем халық тарабынан ашық қырғынға ұшырап, тарих бетінен біржола көшіпті. Бәлкім, азды-көпті кейбір бөлшектері қайтадан сақараға өтіп, ондағы ағайындас жұртпен қосылған шығар. Қайткенде де кейінгі шежірелерде нақты дерегі жоқ. Белгілі бір жағдай – Түстік ғұндардың жекелеген жігерлі көсемдері бастаған кейбір топтары бытыраңқы Қытайдың іргелес, ұсақ патшалықтарын басып алып, өкім құрады, бірақ қытай үлгісімен Цянь Чжао, Хоу Чжао, Бэй Лянь, И Ся атанған бұл шағын ұлыстардың ғұмыры да қысқа болады, тиісінше: 304–329, 318–350, 397–439, 407–431 жылдар. Бұл тараптағы ғұн қауымының жұқанасы түгелдей қытай халқының құрамында жұтылып кеткен.

3
Юечжи патшалығының ұйықты ордасы Ганьсу өлкесіне шектес солтүстік-батыс өңір – Нань-шань таулары және Соғо-нор, Эдзин-гол алабына, бәлкім, Ектағ – түстік-шығыс Алтайға дейін кеңінен жайылған тағы бір әйгілі ұлыс қытай тарихнамасында Усунь (Үйсін) атанатын. Бұрнағы жауынгер жун тайпаларының бір бұтағы. Қуатты Юечжи ғұндардан жеңіліс тауып, батысқа қарай төңкеріле көшкеннен соңғы жерде кезек Үйсін патшалығына келеді. Тегі бір, туыстас ғұн өктемдігін мойындаған Үйсін де ығысып, Ерен-Қабырғаны жағалай, Жоңғардан асып, Жетісу алқабына орнығады. Бұдан соңғы кезеңде шығыс шекарасы Бешбалық-Тұрфанға тірелді деген дерек бар. Ал батыста Талас өзеніне дейін жетеді. Түстікте Ыстықкөл атырабын қамтыпты. Ғұндардан босқын тапқан, бағзыда күші басым, енді әлсіреген Юечжи ұлысын түстік-батысқа қарай одан әрмен тықсырады. Әуелде ғұндардан, одан соң үйсіндерден ұтылған Юечжи жұртының бір бөлігі Ортаазиялық сақтарды жеңіп, Фарғана, Соғдиананы алып, ақыр түбінде Бактрияны баурап, мұндағы, Александр Македонский заманында орныққан гректер билігін құлатады және осы өңірдегі жаңа бір үлкен патшалық – Құшан империясын негіздейді. Ал үйсіндер Жетісуда қала берген.
Миләдиге дейінгі 115 жылы Іле алқабына арнайы сапармен келген Қытай елшісі Чжан Цянь бұл кезде қайтадан нығайған Үйсін ұлысы туралы біршама дерек қалдырыпты. Патшасы гуньмо (гуньми) деп аталады. Өкімі зор. Халқының жалпы саны 120 мың шаңырақ – алты жүз отыз мың жан екен. Әскері мол, қуатты, күшті. Егіншілікпен айналыспайды, негізгі кәсібі – мал шаруашылығы. Төрт түлік. Сонымен қатар есекте аталады. Жылқысы көп екен. Ірі байларда 4-5 мыңға дейін жетіпті. Тұқымы жақсы, ірі, күшті, басы үлкен, жал-құйрығы қаба. Соған орай үйсіннің атты әскері айрықша күш алған. Жылқы басқа жұрттармен қатынас – сый-сияпат және айырбас сауда орайында ең негізгі бір мүкәмал саналған. Үйсіндер алдарындағы малдың ыңғайымен шөбі бітік, суы мол жерлерді жағалап, көшіп-қонып жүреді. «Киізбен қапталған дөңгелек лашық», яғни киіз үйлерде тұрады. Үйсін ұлысының құрамына ілкіде жеңіліп, ығысқан сақ, юечжи тайпаларының кейбір тармақтары қосылып отыр. Бұрнада ғұндарға тәуелді болған үйсіндер енді әбден күшейіп, тақау төңіректегі үстемдікке жетті, дейді Чжан Цянь.
Қытай елшісінің негізгі мақсаты – үйсіндерді Ғұн ұлысына қарсы соғысқа киліктіру болатын. Бірақ үйсіндер аттап баспайды. Керісінше, ғұндарға арқа сүйей отырып, батыстағы көршісі Қаңғұй ұлысын одан әрмен тықсырады. Сонымен қатар, Қытаймен аралықта да біршама байланыс орнатыпты. Қалыпты сый-сияпат өз алдына, Қытай Үйсін патшасына император әулетінен қыз береді. Бірақ мұндай достық қатынастан біз ешқандай пайда таппадық, деп көрсетеді қытай шежірелері. Десе де, Үйсін мен Қытай жалғастығына сезікпен қараған Ғұн ұлысы м.д. 80-жылдарда арнайы әскер шығарып, елдің бір бөлігін тікелей ғұзырына келтіреді. Бұл – Қытайдың Ғұн империясымен күресте күш ала бастаған кезі болатын. Ақыры үйсіндер де Ғұн ұлысына қарсы жаппай соғысқа араласыпты.
Ғұн өктемдігінен соңғы кезеңде Үйсін жұрты Қытай ықпалына түседі. Көп ұзамай-ақ, Қытайдың епті саясаты және ел ішіндегі алауыздыққа байланысты біртұтас Үйсін ұлысы екіге бөлінеді. Дүниеден өткен гуньмидің үлкен ұлы – 60 мың шаңыраққа, ал кіші ұлы – 40 мың шаңыраққа ие болыпты. Енді Қытай Үйсіннің ішкі істеріне еркін араласады, әйткенмен, екіге жарылған Үйсін әулетінің өзі император сарайы үшін көп машақат болды, тыныштық орнамады, деп жазады қытай шежірелері. Қытай тарихнамасындағы Үйсін ұлысына қатысты деректер бүгінгі жыл санатының V ғасырына дейін ұласады. Заман қаншама өзгерсе де, үйсіндердің негізгі ордалы мекені – Жетісу болып қала бергенін көреміз. Ұлыстың бұдан соңғы кезеңі – Ұлы Түрік қағанатына жалғасқаны аңдалады. Ежелгі үйсін этнонимі заманнан заманға өтіп, біздің дәуірге жетті. Кейінгі қазақтың Ұлы жүзінің жалпы атауы – Үйсін, сонымен қатар, Ұлы жүз құрамында сары үйсін деген ру бар. Қайткенде де ежелгі үйсін – түрік текті жұрт болғаны күмәнсіз.
Үйсіндердің батыс көршісі – қытай деректерінде Қаңғұй (Канцзюй, Кангюй) деп аталатын Қаңғар ұлысы болды. Қаңғұй – ирандық «Авестада», үндінің «Махабхаратасында» аталатын ежелгі қаңха, канки (кангха) жұртының жалғасы болуғы мүмкін деп саналады. Қаңғу атауы бертіндегі Орхұн жазуларында да ұшырасады. Қазақ тарихшыларының біразы қаңғұй – кейінгі замандағы қаңлы деп біледі.
Қаңғар қонысы – Талас өзені, Қаратау, Сырдарияның орталық алқабы болған. Түрік текті. Негізінен жартылай отырықшы, егінші жұрт, мал шаруашылығымен де айналысқан. Екі заман шегінде халқының саны 600 мың, ал жарақты әскері 120 мың екен. Шығыста көбіне-көп үйсіндермен соғыс жағдайында болған, батыс пен түстікте отырықшы жұрттармен сауда, алыс-беріс қатынасқа бейіл берген. Ғұн империясының ыдырау кезеңінде Үйсінге қарсы күресте Солтүстік ғұндарға арқа сүйеуге тырысады және елеулі табысқа жетеді. Бірақ көп ұзамай, ғұндардың өзі Қытайдың жаңа шапқынына ұшырайды һәм аймақтан ауа көшеді. Туыстас әрі бақас Қаңғар және Үйсін ұлыстарының арасында бастапқы тепе-теңдік қайтадан қалпына түсіпті. Қаңғар біршама заман Орта Азия шегіндегі дербес жұрт, үлкен күш болып тұрған. Кейінгі тарихы Түрік қағанаттарымен байланысты. Бұдан соң Қаңғар–Бешенек қауымы ретінде мағлұм болған. Ақырғы көрінісі – қаңлы тайпасы деп саналады.

4
Ұлы Даладағы Ғұн ұлысын алмастырған Сәнби жұрты – баяғыда Мөде талқандаған, моңғол текті дунху халқының аман қалған бір тармағы болатын. Негізгі мекені – сақараның шығыс атырабы, Хиңган таулары. Малшы, аңшы, жауынгер жұрт. Айрықша көтерілуі – біртұтас Сәнби қағанатын құрған Таншихуай патшаның тұсында (155–181). Шығыс Азия тарихындағы ең дарынды қолбасылардың қатарында саналатын Таншихуай Ежелгі Ғұн ұлысының барлық аймағын ғұзырына келтіреді және Солтүстік Қытайға қарсы соғыс ашады. Бұл заманда Сәнби құдіретті империя танылады. Алайда, жері байтақ, әскері айбынды болғанымен, халқының құрамы әркелкі, ең бастысы – билеуші әулетінің бірлігі кеміс Сәнби ұлысы Таншихуайдан соңғы кезеңде, 235 жылы біржола ыдырайды. Соның өзінде жекелеген бір бөліктері өзінің күш-қуатынан айрылмапты. Бүтіннің жарқасы – ғұн текті табғаш, сәнби текті муюн (мужун) тайпалары дербестік сақтау өз алдына, уақыт өте келе Солтүстік Қытайдың шектес аймақтарын жаулап алып, Табғаш, Янь, Тоғон аталатын патшалықтар құрады (сәйкесінше 236–376, 337–410, 312–663 жж.). Ақыр түбінде мұндағы көшпенді жұрт та түгелімен қытайланады, жаңа құрылымдар – түрік емес, сәнби емес, қытай мемлекеті болып шығады.
Бұл үш патшалықтың ішінде ғұн-түрік нәсілді табғаш жұртының тағдыры өзгеше. Иньшань тауларының түстік-шығысында берік орнығып, бір жарым ғасырға жуық, әжептәуір ұзақ өкім құрған Табғаш хандығын 376 жылы таңғұттар қиратады. Әйткенмен, арада он жыл өтпей, ел қайтадан көтеріліпті. Жаңа әмірші ұлыс есімін қытай рәсімімен Бэй Вэй (Солтүстік Вэй) деп өзгертеді (496 жылдан бастап Юань Вэй). Табғаш этнонимінің қытайша нұсқасы – тоба, сондықтан ежелгі тарихта бұл ғұн-қытай патшалығы Тоба Вэй деп те аталады. Жігерлі, жауынгер хандар әулеті басқарған Тоба ұлысы (386 – 534) әскери қуаты және епті саясат нәтижесінде іргелес үлкенді-кішілі ғұн, сәнби, қытай иеліктерін түгелдей жаулап, бүкіл Солтүстік Қытайды біріктіреді. Билеуші әулеті түрік текті, бірақ негізгі жұрты қытай болған Тоба Вэй патшалығы шын мәнісінде Солтүстік Қытай империясы ретінде қалыптасады және Византияда “Табгач”, араб-мұсылман әлемінде “Тамғадж” атауымен мағлұм-мәшhүр болады. Көпшілік халқының ыңғайы hәм билік жүйесінің орайымен, уақыт озған сайын ұлыс шегінде қытай тілі, қытай рәсім-салтының ықпал-әсері арта түседі. Патшалық әулет будда дінін қабылдағаннан соңғы кезеңде далалық рух мүлде дерлік жоққа саяды. Бұл тараптағы қарсылық атаулы қатал жанышталып отырады. Сонымен қатар, ежелгі жұрттың жауынгерлік қабілеті ғана емес, өзін-өзі қорғау түйсігі, нәсілдік санасы да әлсіреп біткен екен. Ақыры, 535 жылы, қарама-қайшы ұғымдағы билеуші әулет қақ жарылып, үлкен мемлекет екіге бөлінеді. Қытайшыл табғаштар ұлысы Дун Вэй (Шығыс Вэй) атанады, ежелгі астана мен жергілікті қауым тығыз қоныстанған аймақты иеленіпті; көшпенділер дәстүрін сақтауға ұмтылған табғаштар ұлысы Си Вэй (Батыс Вэй) атанады, Ұлы Далаға шектес өлкеге орнығады. Әйткенмен, өзара жаулас екі ұлыстың да ғұмыры қысқа болыпты: 550 жылы Шығыс Тоба астанасы Чаңьань, 556 жылы Батыс Тоба астанасы Лоян қытай текті ұлықтардың өкіміне біржола көшеді. Енді аты да, заты да өзгерген екі патшалық құрамындағы, онсыз да ұлттық кейпінен айрылған қараша жұрт – ғұн мен сәнби біржола қытайланады, бәлкім, Батыс тараптағы әлдебір топтар ежелгі қоныс – Ұлы Далаға қайтып оралған болар. Ал билік басында отырған заманның өзінде қытай саясатын ұстанған табғаш тайпасының есімі – жалғас кезеңдегі сақара жұрты үшін қытай атауының синонимі ретінде қалыптасып, бар тарихқа еніпті.
Осы бір бұлыңғыр заманның соңында Ұлы Далада жаңа бір жауынгер ұлыс – Жужан қағанаты орнаған еді. Жужандардың нәсіл-тегі нақты анықталмаған. Сірә, сәнбиге туыс болса керек деседі. Бәлкім, ғұн тектес. Анығы – билеуші әулеттің нәсіл-тегі қандай болса да, қара бұқарасы құрама. Көшпенді, малшы, аңшы жұрт. Киіз үйлерде тұрған. Әуелгі мекені – Гоби шөлінің түстік тарабы болған. Ұлы Дала елдігінен айрылған кезде Тоба патшалығына тәуелді екен. Ақыры, өктем жұртпен жауласа жылжып, кейінгі Сәнби, бұрнағы Ғұн ұлысына тиесілі аймақты түгел бағындырады. Бір тарабы Алакөлге жетіп, екінші қанаты Үлкен Хиңганнан ары асады. Қағанат құрамында шығыста – моңғол текті шивэй, қидан, орталықта – түрік текті теле бірлестігі, батыста – түркіт және дулат тайпалары болған. Ұлы Дала шегінде 350-550 жылдар аралығында өкім құрған Жужан қағанатының бар ғұмыры Қытай патшалықтарымен соғыс үстінде өтеді. Алайда, әскери қуатының арқасында тепе-тең күрес жағдайында өзінің елдігін сақтап тұрған. Ақыры, қатер басқа жақтан келіпті. Орталық өкіметке қарсы көтеріліске шыққан Алтай түріктері (түркіт) Ұлы Даладағы түрік текті тайпалармен бірлесе отырып, 551 жылы айбынды ұлыстың Анахуань қаған бастаған қалың қолын қиратып жеңеді. Ал 555 жылы Жужан қағанатын біржола талқандап, Ұлы Дала шегінде жаңа бір қуатты құрылым – Түрік қағанатын орнатады. Бұрнада Жужан ғұзырында болған ру-тайпалардың көпшілік бөлігі жаңа ұлыс құрамында ұйысып, бірыңғай тіршілік орайында одан әрмен туысып, жақындаса түседі. Ал қағанаттың қиыр батысындағы қалың бір топ – сірә, ол да құрама, жиыны отыз мың шаңырақ төтенше бодандықты қабылдамай, одан әрмен – Сарыарқаға қарай ауа көшіпті. Бұл жерде де тұрақтамай, үдере жылжыған беті Еділден өтеді, жергілікті әрқилы халықтарды ығыстыра соғысып, Дунайды жағалап, Карпаттан асып, Паннония – бүгінгі Венгр жазығына барып орнығады. Сол жерде Абар қағанаты аталатын жаңа бір ұлыс ретінде ұйысады. Әуелде Шығыс Еуропадағы славян нәсіліне, одан соң бүкіл Орталық Еуропаға үрей болған Абар қағанатының жат жұрттар қоршауындағы жауынгерлік тарихы екі жарым ғасырдан астам, ұзақ уақытты қамтиды екен.

5
Түрік қағанатының Ұлы Даладағы өктемдігі 551 жылдан бастау алады дедік. Еуропа тарихшылары қағанаттың құрылуын да осы 551 жылға тірейді. Алайда, ұлыстың іргесі қалануы бұдан көп бұрын. Бәлкім, жиырма жыл, немесе одан да әріде. Анығы – осы, 551 жылы ақ киізге көтерілген Бумын қағанның содан он тоғыз жыл бұрын, 534, барыс жылы мұрагерлік жөнімен жабғу сайлануы. Біз айғақтаған ерекше бір жағдай – Түрік қағанаты мүшел есебіне негізделген жаңаша, өзіндік жыл санау жүйесін, яғни дербестік туын көтерген ресми тарихын 532 жылдан бастайды екен. Сірә, мүшел басы тышқан жылы болғандықтан. Немесе, Бумынның, бізге есімі беймәлім әкесінің билікке жеткен жылы. (Біз бұл мәселені Орхұн ескерткішіндегі «Күлтегін 17-қой жылы», яғни 731 жылы дүниеден өтті деген ақпар орайында шешкен едік; жаңа түрки күнтізбе “Талас-2” ескерткішінен де айқын көрініс тапқан. – «Жұлдыз» журналы, 1991, №1; соңғы, нақтыланған басылымы – кезекті көп томдық «Шығармалар жинағы», XIII том.)
Кейінгі заманда бүкіл туыстас халықтардың ортақ ныспысына айналған «түрік» – әуелде бір ғана рудың атауы екен (көпше нұсқасы – түркіт). Қытайдың Чжоу патшалығының (м.д. 1027–249) тарихы баяндалған «Чжоу ши»: «Түріктер – Ғұн жұртының өзгеше бір тайпасы», – деп атап көрсеткен. Саны біршама мол, айрықша жауынгер қауым. Сол заманның тіршілік үшін айрықша қажетті, озық өнеріне жетік – кенші, темірші, ұста. Басқа да туыстас жұртпен бірге Жужан бодандығына түседі. Міндетті алым-салығын Алтай кеніштерінен балқытып алған теміртекпен және, бәлкім, дайын темір қарулармен өтейді екен. Шын мәнісінде біршама еркін, дербес күн кешеді. Ақыры, талайы өзгеше Бұмын әкесінің орнына тайпа әмірі жабғу болып сайланғаннан соң көп ұзамай-ақ дербес саясат жүргізе бастайды. Көші-қон мекенін шығыс тарапқа қарай кеңейтеді. 542 – ит жылы Хуаңхэ алқабы, Қытай шекарасына дейін жетеді. Жортуыл емес, іргелі елдің байтақ базарына жол ашу мақсатында. Әзірше бұл тарапта ұрыс-соғыстан тартына тұрады. Кеудеден басып отырған Жужан қағанатына қарсы күш топтап жатқан. Бұмын жабғу алдымен тегі де, тілі де ортақ, қытай деректерінде «гаогюй» – «биік арбалылар» атанатын теле тайпаларын ғұзырына келтіреді, 50 мың шаңырақ екен. Бұдан кейін ежелгі қытай жұртының терістік-батыстағы үлкен бір патшалығы, қытайланған түрік әулеті билеп отырған Си Вэй ұлысымен одақтастық шарт жасайды. Содан соң бар күшін Жужанға қарсы бағыттапты. Екі ғасыр бойы құдіретті Қытайдың өзін жұлмалаған жанкешті Жужан әскері қирап жеңіледі, бар жасағынан айрылған қағаны өзіне қол салып өледі, Жужан мемлекеті жер бетінен көшеді.
Көп ұзамай-ақ ежелгі Ғұн империясының қоныс-мекені түгелдей Түрік қағанатының құрамына енеді. Ұласу, ұйысу мұнымен ғана шектелмейді. 552 жылы дүниеден өткен Бұмын қағанның туған інісі, серіктес сыңары Естеми қаған (552–576) Батысқа жорық ашады. Орта Азияны түгелімен алып, қазіргі Қазақ даласын көктей өтіп, Еділден асып, Таң (Дон) дарияның сағасына жетеді. Бұмын қағанның тікелей мұрагері Мұқан (553–572), одан соңғы Таспар (572–581) қағандар тұсында империяның Шығыс атыраптағы шегі де өлшеусіз кеңейіп, ел іргесі біржола бекиді. Енді бүкіл Еуразия кеңістігінде түрік салтанаты орнапты. Естеми қаған дүниеден озған шамада Түрік қағанаты Хиңган тауларынан Азов теңізіне дейінгі, Хуаңхэ өзенінен Байқал көліне, Әмударияның бастауынан Орал тауының етегіне дейінгі ұлан-байтақ қонысқа жайылған ұлы империяға айналған еді. Бұрнада өздерінің рулық, тайпалық есімдерімен ғана мағлұм туыстас жұрттың жалпыға ортақ ныспысы ретінде түрік атауы біржола орнығады. Далалық ежелгі мәдениеттің тікелей жалғасы әрі жаңғыра дамыған жиынтық көрінісі ретінде біртұтас түрік өркениеті қалыптасады. Алғашқы нұсқалары тым арыда көрініс берген руна текті, кейінде Орхон-Енисей жазуы атанған көне түрік бітігі жаппай қолданысқа енеді. Сөз өнері айрықша дамып, өркендейді, осы орайдағы көне әдебиеттің біздің заманға жеткен озық үлгісі – сол замандағы ұлы тұлғалардың құлпытас ескерткіштері әлемдік өредегі мәдени-рухани мұралар қатарынан орын алады.
Еуразиялық алып империя дәуірінде қалыпқа түскен өзгеше бір тарихи жағдай – алғаш рет Хән патшасы У-Ди тұсында (м.д. 140–87) екі ұштығы ұласқан әлемдік Жібек жолының мән-маңызы артып, Батыс пен Шығысты жалғастыратын ең негізгі күретамырға айналады. Керуен сорабының орталық, ең қиын, алмағайып бөлігі берік қолға өткеннен соң үздіксіз, қауіпсіз сауда айналымы жүйеге түседі және бұдан соңғы тұтас бір мың жыл үрдісінде патшалықтар ауысып, халықтар алмасып, дүние қаншама өзгеріп жатса да, Жібек жолының бойындағы керуен қозғалысы, соған орай ел мен ел арасындағы экономикалық байланыс, саяси және әлеуметтік әсер-ықпал, рухани ұштастық үзілмеген.
Ұлы Түрік қағанатының әскери ұжымы, жауынгерлік қуаты өз заманының жоғарғы деңгейінде болды. Ал мемлекеттік құрылым жүйесі көшпенді тіршілік орайымен қалыптасқан еді. Жұрт иесі қаған, сонымен бірге бас қолбасы саналды. Бұдан кейінгі ұлыстың белгілі бір бөлігінің әміршісі – жабғу, әулет ханзадалары – тегін, уәзір есепті бұйрық бектер һәм әр түрлі ру-тайпа көсемдері бейбіт күнде ел басқарса, соғыс жағдайы, жорық, шабыс кездерінде қол бастайды. Қағанат құрыла салысымен-ақ тақау және алыс жұрттармен дипломатиялық қатынасқа айрықша мән беріледі. Әуелде оңтүстік-шығыстағы қытай иеліктерімен тұрақты байланыс орнатылса, уақыт оза келе, қиыр батыстағы Византия, түстік-батыстағы Парсы мемлекеттерімен елші алмасу әдепкі жағдайға айналады. Қуатты Түрік қағанаты алыс жұрттарды айбынымен ықтырып, жақын көршілерін көбіне-көп әскер шығармай-ақ бодандыққа келтіріп отырды. Таспар қағанның заманында бір кездегі өктем Қытайдың солтүстік патшалықтары түрік үстемдігін сөзсіз мойындайды. Ал қаншама жерінен айрылған Иран қорғаныс ұрыстарына көшеді. Түріктің бөрі басты байрағы бүкіл Еуразия Даласында мәңгі-бақи желбіреп тұратындай көрінген.
Десе де, тарих ақсақал айқындағандай, мәңгілік империя жоқ екен. Елу жылдық бірліктен соң ұланбайтақ ұлыста жарықшақ білінеді. Империяның Ұлы Даламен шектелетін Шығыс бөлігінде әуелден-ақ Бұмын қағанның ұрпақтары билік құрған және біртұтас елдің орталық, ұлы қағаны болып саналған. Ал Батыс бөлік – Алтай тауларынан Таң (Дон) дарияға дейінгі ұланғайыр өлкеде Естеми әулеті өкім еткен. Алайда, шартты емес, шын мәнісіндегі бірлік сақталып келген болатын. Енді, ұлы қаған Таспардан соң, Қытай дипломатиясының шағыстырма саясаты нәтижесінде бас орда ішінде алауыздық туып, оның соңы қырғын соғысқа ұласады. Өз жұртын шапқан жаңа қаған Ышбараға қарсы топты Батыс жабғу Қара Чурин қолдайды. Қан майдан одан әрі өршіпті. Тепе-тең жағалас 587 жылы Ышбара қаған өлгеннен соң да тоқталмайды. Дәл осы кезеңде ежелгі Қытайды қайтадан біріктіре бастаған Суй әулеті (581–618) өзінен бұрынғы патшалықтардың бодандық шартынан шығып, одақтастық келісімді тағы бұзып, ашық жаулық жолына бет қояды. Бірақ қатер үстіндегі екі тарап ағайын жұрт бұрынғыдай ұйыса алмайды. Бірлік бұзылып, алалық өрістей түседі. Тіпті, Қара Чуриннің Суй мемлекетімен соғысында Шығыс түріктері қытай жағына қолдау көрсетіпті.
Ұлы Түрік қағанатының шегіндегі өзара қырқыс жиырма жылға созылады, екі жақ та қалжырайды, бірақ ешқайсысы түбегейлі жеңіске жете алмайды. Ақыры, 604 жылы Ұлы Түрік империясы Батыс және Шығыс болып қақ жарылып тынады. Қара жұрт – Ұлы Дала Шығыс қағанат иелігінде қалады, біржола бөлініп шыққан Батыс қағанатпен аралық шекара Алтай тау жоталары арқылы белгіленеді.
Арада азғана уақыт өткенде Ежелгі Қытай жұртының билігі болашақта даңқты Таң әулетінің (618–907) ғұзырына көшеді. Алда қиын күрес жылдары, ауыр заман тұрған.

6
Көп ұзамай-ақ ес жиған Батыс қағанат іргеленіп, ежелгі империялық саясат пен жаулау соғыстарын одан әрмен жалғастырады. Кейінгі тарихшылар Батыс Түрік қағанатының алдында Персия мен Византия тітіреп тұрды, бұл кезде қайтадан көтерілген Қытайдың өзі есептесетін болды деп жазады. Сол замандағы Қытай елшісі Сюань Цзан қаған ордасының сән-салтанатын таңырқай отырып сыпаттайды. «Батыс дүңгенелері ешқашан да мұншама құдірет-күшке жетіп көрмеген еді», – деп жазылған «Таң шу» – «Таң тарихында». Соған орай Батыс Түрік қағаны Византиямен арадағы елшілік жолдамасында өзін «Жеті жұрттың және жеті ықылымның ұлы падишахы» деп атапты. Қағанат территориясы Шығыста Алтайдан құлап, Тарым алқабына жетсе, батыста Қара теңіздің теріскей жағалауы, Қиян Далаға дейін, түстікте Сыр мен Әмуден өтіп, қазіргі Пәкстанның солтүстік-батысы, Ауғанстанның түстігіне дейін созылады. Бағынышты бөгде жұртқа түрікше мәртебе беріледі және барлық жерде қағанның арнайы өкілі отырады. Ал билеуші жұрт түрік қауымы – «Он Оқ бұдұн», яғни он рулы ел атанады. Он ру екі тапқа жіктеліпті. «Таң тарихының» айтуынша, бір тарапта – бес ата (немесе бес аймақ) Дулу, екінші тарапта – ол да бес бөліктен құралған Нушиби тобы. Таратып айтқанда, Дулу өлкесінің құрамы: 1) чумугунь, 2) хулуву, 3) нешетидунь, 4) туциши хэлоши, 5) шуниши чубань; Нушиби өлкесі: 1) асиги, 2) вешу, 3) басайвань дуншибо, 4) асигу-нишу, 5) гешу-чубань. Түрік халықтарының тарихи тамырын, ондағы ру-тайпалар құрамын түбегейлі зерттеген Н.Аристов нақты дәлелдер арқылы бүкпесіз, ашық айтқан. Ежелгі қытай жазуының осынау транскрипциясын бажайлап тексерсек, «аталмыш рулардың қазіргі қырғыз-қазақ және қара қырғыз халықтарының құрамында әлі күнге сақталып тұрғанын көреміз», дейді. Одан әрі таратып жазған. Әуелгі бес аймақтың жалпы атауы дулу – қазіргі қырғыз-қазақтың Ұлы жүзінің құрамындағы дулат тайпасы, күні бүгінде Іле мен Шу алқабында отыр, дейді. Бұл топтағы алғашқы аталған чумугунь (чумоукоуэн) – Кіші жүз құрамындағы шөмекей деп танылуға керек, бұл тайпаның құрамына қытай деректерінде үнемі чумугуньмен бірге аталатын чуми және чуюе рулары да енген болуға тиіс. Ал енді бесінші аймақтағы шуниши – қазіргі дулат құрамындағы жаныс, бұл атауға қосарлана тірескен чубань (чипан) – дулатпен ағайын суан руы деп айғақтайды Н.Аристов. Ал нушиби тобына келсек, тізімде бірінші тұрған және төртінші қосардағы асиги (ассиикиа) – қара қырғыздың сарбағыш және солты тайпаларының құрамындағы ассық сүйегі депті. Біз өз тарабымыздан сонымен қатар Кіші жүз он екі ата байұлы құрамындағы үлкен ысық руына сілтеме жасар едік. Ал екiнші және бесінші аймақтағы вечу (кочу) мен гешу (коушу) – қара қырғыз бұғы мен солты құрамындағы кучук деп шамалауға болады, сонымен қатар, қазақ жалайыр ішінде де дәл осындай ата бар, дейді. Бұлардың бәрі де бағзы заманнан ежелгі үйсін жұртында қоныстанған, жергілікті рулар, деп қорытады бұл тараптағы барлық байламын Н.Аристов.
Дулу және Нушиби аймақтары турасында «Таң тарихында» келтірілген деректер – Батыс Түрік қағанатының Қытай иеліктерімен жапсарлас шығыс бөлігі – Талас, Жетісу, Жоңғар алабына ғана қатысты мағлұмат екенін аңдау қиын емес. Қытай деректерінде Нушиби қонысы – Ыстықкөлдің түстігі мен батысында, ал Дулу қонысы – көлдің шығысы мен терістік тарабында деп нақты көрсетілген. Әлбетте, аталмыш ру-тайпалар мекені – ұлыстың орталық, жиын жерлері. Қай бағытта да Батыс қағанат шекарасы әлдеқайда кең болғаны мәлім. Жайықтан өтіп, Еділден озып, Днепр – Үзе-дарияға дейін созылып жатқан. Десе де, Жетісу – бүкіл қағанаттың ең негізгі, ұйықты ордасы саналыпты. Ел астанасы – Шу алқабындағы Суяб қаласы болды. Жаздық Орда – Исфиджаб (Сайрам) төңірегіндегі Мыңбұлақ екен. Негізінен бүгінгі Қазақстан шегін және онымен іргелес аймақтарды қамтыған Батыс Түрік қағанатының ең дәуірлеген кезеңі – VII ғасырдың алғашқы ширегі. Бұрнағы Ұлы Түрік ұлысының бір бөлігі бола тұра, жарым дүниені алып жатқан.

7
Бұл кезде ежелгі қара жұрттағы жағдай мүлде қиындап кеткен еді. Түрік қауымы жиырма жыл бойы өзара қырқысып, екіге бөлінген кезде құдіретті Хән дәуірінен (м.д. 206 – м. 220) соңғы төрт ғасыр бойы бытыраңқы күн кешкен Қытай қайтадан біріккен. Ағайын арасындағы ауыр соғыстан әлсіреп шыққан, әрі билеуші әулетінің елдік санасы төмендеп, әрең тұрған Шығыс қағанат Суй патшалығының зәндем саясаты, оған жалғас Таң империясының екінші еженханы Тайцзун (627–649) таққа отырған сәттен басталған тікелей әскери жорықтар нәтижесінде ұжымы артық, саны басым дұшпаннан сағы сыныпты. Сөйтіп, 630 жылы Шығыс қағанат құлайды.
Осынау атыраптағы барлық түрік қауымының басын қосқан қуатты ұлыстың негізгі ұйтқысы, үстем әулет – түркіт тайпасы болса, елдің оған тетелес, екінші бір ұстыны – ол кезде сір атанған алты арыс қыпшақ екен. Қытай деректерінде – се. Бұл қыпшақ арғы бір заманда өзіне, сірә, тардуш, қытайша яньто деп белгіленген туыстас тағы бір тайпаны қосып алған. Соған орай Таң деректері Қыпшақ бірлестігін Сеяньто деп жазады. Орда ойрандалып, қағанат құлағанымен, өзінің негізгі күшін сақтап қалған, жері шалғай, саны мол – 70 мың түтін сір-қыпшақ жұрты қытай өктемдігін мойындамайды. Керісінше, Хиңган мен Алтай арасындағы ыдырай бастаған түрік жұртының басын біріктіріп, бүкіл терістік Даланы ғұзырына келтіріп, жаңа, Сір ұлысын негіздейді. Қытай деректерінде және кейінгі тарихи әдебиетте Сеяньто қағанаты. Атауы жаңа, шын мәнісінде ескілікті ұлыстың мемлекеттік құрылымы да, басқару жүйесі, негізгі халқы да ілкідегі қағанаттан айырғысыз екен. Билеуші әулет, үстем тайпа ғана өзгерген. Бұл кезде бүкіл Шығыс Азияда өктемдікке жеткен Таң империясы өзіне қатер санаған жағдайдың алдын алуға тырысады. Елші алмасу, бейбітшілік және туыстық турасындағы қитұрқы келіссөздермен қатар, іштен ыдырату саясатына жол ашады. Ақыры, ашық майданға шығады. Қағанат шекаралық ұрыстарда жеңіліске ұшырағанымен, елдігінен айрылмайды. Алайда, көп ұзамай-ақ ұлыс ішінде іріткі туыпты. Ұйғыр руы бастаған тоғыз-оғыз тайпалары қытай жағына шығып кетеді. Біріккен қытай-ұйғыр әскері 646 жылы Сеяньто қағанатын құлатып, ең соңғы қағанын өлтіреді. Қырғынға ұшыраған қыпшақтардың бір бөлігі батысқа қарай төңкеріле ауады, жалпы жұрттың басым көпшілігі Қытай бодандығын қабылдап, ата мекенде қалады.
Енді Шығыстағы бүкіл бұлаң-бостан қауымының басына қара түн орнапты. Түрік халқы тәуелсіздігінен айрылып, жат жұрттың табанына түседі. Бар өкімі жоққа сайған билеуші әулет қытай еженхандарының қолжаулығына айналса, ержүрек, жанкешті түрік жасақтары қытайдың қалың қолының алдыңғы легінде, жаңа империяның жаулау соғыстарына қатынасады, ал қара жұрт кемшін сана, кіріптар ахуалда қалады. Қаншама заманнан бері төбесі көк тіреген түрік бөрі басты көк туы жығылып, тілі бөтен, дәстүр-салты жат, барлық бітіс-болмысы бөлек, қаймана жұрттың қарауына көшіп, бағынышты, бодан қалыпта күн кеше бастайды.
Шығыс түріктерді жаулап, елдігінен айырғаннан соң, Тайцзун хуанди бар назарын Батысқа аударады. Қытай дипломатиясының сыннан өткен ең басты қаруы – шағыстыру, бөлшектеу саясаты іске қосылған. Бұл кезде ұлыстың өз ортасындағы пиғыл да бұзыла бастап еді. Үстем әулет ішінде таққа талас басталса, соған орай қараша жұрт тағы да қақ айрылған. Бір жақта Дулу одағы, бір жақта Нушиби тобы. Әрқайсысының өз қағаны бар. Екі конфедерацияның арасындағы қанды майдан нәтижесінде орталық жұрт екіге бөлініп, шын мәнісіндегі екі патшалыққа айналады.
Сонда да тыныштық орнамапты. Жағалас одан әрі жалғасады. Ақыры, екі бөлінсе де бітісе алмаған Дулу–Нушиби майданына Таң империясы араласады. Енді, анық үлкен қатер қарсаңында Дулат қағаны Қолұқ (651–657) жаулас Нушиби жұртымен тіл табысқандай болады, бұрынғы бірлік қалпына келгендей көрінеді, алайда, екі жақ та әлсіреген, заман озған; тегеурінді шабуылға шыққан Қытаймен өз жерінде өткергeн екі үлкен ұрыста да – әуелі шығыс шекара – Жоңғар алабы, Бұратала өзенінде, одан соң ел іші – Шу бойында сәтсіздікке ұшыраған Он Оқ жұртының туы тұғырынан сынады, Батыс Түрік қағанаты біржола құлапты (657).

8
Ұланғайыр жұрттың ұйықты ордасы бұзылғанымен, шеткері, Батыс Еуразия қаз-қалпында тұрған. Ел орталығындағы ағайын арасында қырқыс басталған кезде өз жолын тапқан түрік қауымының үлкен бір бөлігі Қара теңіз – Азау Даласында Бұлғар қағанатының шаңырағын көтереді. Алғашқы қаған Құбрат (632–642) – дулат тайпасынан шыққан еді. Жетісу, Талас тарабындағы қалың елден жаңа ғана бөлінбеген, кемі екі-үш ғасыр бойы осы өңірде орнығып тұрған жергілікті дулат II ғасырда, Батыс Ғұн қағанаты құлағаннан соң Алтайдан ауған жұрттың құрамды бір бөлігі дулат тайпасы болғаны қытай деректерінде таңбаланған. Сарыарқада ес жиып, Орал тауларының етегінде өсіп-өніп, Еділ бойында қайыра іргеленіп, ақыры V ғасырда жарым әлемді шайқаған, Еуропаны жапырып, екі Рим империясын бірдей аяғына жыққан жаңа Ғұн Ордасы Аттила өлгеннен соң Қара теңіздің терістік далаларына қайтып оралған. Әрине, түрік тектес басқа рулармен қатар, дулат та осы аймақта орнықты. Ғұн Ордасының жұрнақ-жұқанасы жаңа бір қуатты мемлекет құра алмағанымен, ұрпағын жалғап, нәсілін, тілін сақтап, өзінше тіршілік жасаған сияқты. Арада екі ғасыр өтпей, Ұлы Түрік қағанатының құрамына енеді. Жауынгер қағанаттың күш-қуаты өз алдына, егер Еуразияның қиыр батысы – Қиян Дала, Еділ бойында ілгеріде орныққан түрік тайпалары болмаса, айналасы отыз-қырық жылда соншама ұлан-байтақ өлкені ғұзырына қарата алмас еді. Қаратса да, баурап, ұстап тұра алмас еді. Енді міне, екінші сатыдағы үлкен ұлыс ыдырай бастаған кезде бұл тараптағы жұрт та дербестік жариялайды. Бұлғар қағанаты құрылғаннан соң көп ұзамай, Еділдің төменгі ағысында Хазар қағанаты ту көтереді. Халқы мол, жері бай Хазар мемлекеті көп ұзамай-ақ іргелі елге айналды.
Өзін Батыс Түрік қағанатының тікелей мұрагері санаған, қалыпты жора бойынша Византия империясынан алым алып, тақау төңірегімен елшілік қатынас орнатқан Бұлғар қағанатының дербес ғұмыры небәрі қырық жылға созылыпты. Алайда, Еуропа тарихы, түрік халықтарының тарихында үлкен із қалдырған. Ол да өзін бұрнағы ұлы мемлекеттің нақты мұрагері санаған, іргесін кеңейтіп, құлашын ұзаққа сермеген Хазар қағанатымен соғыста ойсырап жеңілген Бұлғар VII ғасырдың 70-жылдарында үшке бөлінеді. Құбраттың үлкен ұлы, тақ мұрагері Ботбай (!) қарауындағы халқының негізгі тобымен бірге Хазар қағанатының құрамына енеді. Кенже ұл Аспарух (Аспар) екі жүз мыңдай халықпен батысқа қарай үдере көшіп, Дунай бойында жаңа бір ұлыс – Бұлғар (Болғар) хандығын негіздейді. Ортаншы ұл Баян терістік тарапқа ауып, Еділдің жоғарғы ағысы, Кама бойында, ол да Бұлғар атанған хандық құрады. Дунай болғары жергілікті, саны мол славян нәсілімен араласып, уақыт оза келе тілі мен тегінен айрылып, христиан дінін қабылдап, ақыр түбі славян Болғария мемлекетінің құрамында жұтылып кеткені мәлім. Ал Еділдегі Бұлғар ұлысы IX ғасырда іргелі елге айналады, Батыс пен Шығыс арасындағы көпір есепті болады, мұсылман дінін қабылдайды, ақыры 1236 жылы Шыңғыс хан немересі Бату ханның ғұзырын мойындап, ізінше Алтын Орда құрамына қосылады, Алтын Ордадан кейінгі бұлғар-татар Қазан хандығының тарихы қазіргі Татарстан тағдырына жалғасыпты.
Ал Ұлы Бұлғар жұртын өзіне қосып алған Хазар қағанаты уақыт оза келе тек төменгі Еділ ғана емес, Орта Еділ, Қара теңіздің бүкіл терістік жағалауын, Күзей Қапқаз бен қазір біз Атырау (Каспий) деп жүрген Хазар теңізінің солтүстік бетін (сірә, Жайық бойын да) алып отырды. Төңірегі таныған, бар жағынан бірдей дамыған ұлы мемлекет болды. Византиямен дипломатиялық қатынас орнатады, төңірек-шегіндегі түрік жұртын түгел ұйыстырып, оңтүстік-славян тайпаларын бағынышқа келтіреді, Киев Русіне кіріптар салық жүктейді. Хазар түріктерінің жарым тарихы түстіктен төнген араб экспансиясына қарсы күреспен өтеді. Ақыры, осы тынымсыз соғыстан әлсірепті. Солтүстік тараптағы славян жұртымен қатынас та қиындай түскен. Оның үстіне, тынымсыз дұшпан арабтың ислам дінін құп көрмеген, ол да жаулас орыстың христиан дінін мойындамаған Хазардың билеуші әулеті IX ғасырдың бас кезінде ата салты – тәңірі дінін тәрік етіп, аралықтағы иудей дінін қабылдайды. Сөйтіп, қаған өкіметі мен қайткенде де ата мұрасын, ежелгі дәстүрін сақтауға ұмтылған қара халық арасына жік түседі; ұлыстың шын мәнісіндегі өкімі жойыт қауымдастығының қолына көшкеннен соң ел билеуші әулеттің өзі екіге жарылады. Ақыр түбі ұжымды ұлыс емес, бассыз тобырға айналған ежелгі жұрт қабаттас екі майдан – бір жақтан Киев Русі, екінші жақтан Оғұз ұлысымен соғыста қирап жеңіледі. Сөйтіп, Шығыс Еуропа шегінде үш ғасыр салтанат құрған Хазар қағанаты 965 жылы құлады.

9
Батыс Түрік қағанатының туы жығылап, Қытай боданына түскен соң ел екі уәлаятқа бөлініп, әрқайсысына қуыршақ хандар қойылған еді. Бұлардың шектеулі билігінің өзі тұрақты болмайды. Қожайын жұрттың көңіл-күйіне, күмәні мен сезігіне орай кейбірі өлімге кесіліп, кейбірі алмастырылып жатады. Бірақ жалпы жұрт өзінің еркіндік заманын ұмытпаған екен. Көп ұзамай, оншақты жыл орайында азаттық соғысына тәуекел етіпті.
Бұл кезде Шығыс түріктері дағдарыстан айығып, ежелгі елдігін аңсай бастаған. Ақыры, 679 жылы, жарты ғасыр кіріптарлық кезеңнен соң қытай билігіне қарсы серпімді күреске шығады. Жеңісті ұрыс, шұғыл жорықтар нәтижесінде арада екі-үш жыл өтпей Шығыс Түрік қағанаты қайта туыпты. Түрік халықтарының тарихындағы жаңа бір дәуір, ерлік заманға жол ашқан – бағзыдағы Естеми әулеті, ұлы тұлғалар мұрагері Елтеріс қаған (679–695) екен.
Елтеріс енді ұйыстырып, еркіндікке жеткізсе, оған жалғас Қапаған қаған (693–716) Шығыс Түрік қағанатын әуелгі қалпына келтірді. Таң империясының төңіректі түгел қарсы жапқан сұрқия саясатына, тікелей жаулау жорықтарына қарамастан, Шығыс ұлыс өзінің ежелгі қоныстарын түгел қайтарып алады, әлденеше ұрыста қытай жасақтарын да, империя айтағына ерген алыс-жақын басқа жұрттарды да қиратып жеңіп, қағанатты ежелгі күш-қуатына жеткізеді. Бұдан соң Батыс тарапқа жорық нәтижесінде Дулат пен Нушиби аймақтарын, Түргеш жұртын ғұзырына қайырады. Ежелгі Ұлы Түрік қағанаты қайта орaлғандай көрінеді. Әйткенмен, заман ауыр еді. Бәрі басқаша.
Жеңісті жорықтардың бірінен қайтып келе жатқанда, жазатайым қазаға ұшыраған Қапағанның орнын басқан Білге қаған дәуірі (716–734) қай тұрғыдан алғанда да өте күрделі кезең болды. Қытаймен арадағы үздік-создық, бірақ көшпенділер үшін ешқашан бітіспес зілзала соғыс одан ары жалғасады. Ең қиыны – Таң дипломатиясының шырмауы және сепараттық ниеттегі туыстас тайпалардың әрқилы бірлестігімен күрес екен. Шығыс қағанат екі жақты, үш жақты майданда үнемі жеңіске жетіп отырады. Әскербасы – қаған інісі Күлтегін еді (675–731 жж. жасаған). Бұл кездегі үшінші бір ұлы тұлға – данагөй ұлыс бегі Тоңұқұқ (т.646–ө.725 ж. соң) болды.
Білге қаған тұсында ежелгі Ұлы қағанаттың Батыс бөлігімен байланыс та үзілмейді. Бұл тарапта өзінше дербестенген Түргеш жұртын қайтадан мәмлеге келтіргеннен соң, озғындап, Орта Азия шегіне енген Күлтегін жасағының жаңа бір пәрменді, қарсы толқын – араб жаулаушыларымен беттесіп, тайталас ұрыстан соң кері қайрылғаны бар. Шығыстан Батысқа жалпағынан жайылып жатқан Ұлы Түрік империясының заманы өткен екен… Әлбетте, қағанат жұртының араб экспансиясына қарсы күресі одан әрі жалғасады. Түрік қауымы жаңа жаулаушыларды өзінің байырғы қонысына өткізбейді, ақырғы нәтижесінде Сырдарияның орта және төменгі ағысы мен Жетісу құдіретті халифат құрамынан тысқары қалыпты.
Қайткенде де, байтақ Еуразия тұрыпты, қара жұрт – Шығыс атыраптағы тарихи ахуалдың өзі қиын-қыстау болатын. Төңірегі түгел дұшпан, үздіксіз соғыс жағдайындағы елдің дәрмені шыдам шегінде тұрған. Ақыры, түстік көрші – қуатты ұлысты біржола ыдыратуды түбегейлі мақсат еткен, бұл жолда барын аямаған Таң империясының дегені болады. Қытаймен жең ұшынан жалғасқан орда ұлықтарының бірі 734 жылы Білге қағанды улап өлтіргеннен соң көп ұзамай, қағанат құрамындағы түрік текті үш тайпа – басмыл, ұйғыр, қарлұқ бірегей одақ құрып, орталық өкіметке қарсы көтеріліс ашады. Екінші жақтан Таң әскері қаптайды. Жанкешті соғыс өзгеше туған жұрттың көк ордасын сақтай алмапты. 745 жылы Екінші Шығыс Түрік қағанаты да біржола құлайды. Қырғыннан аман шыққан жұрты жаңа ұлыс құрамына енеді. Ал ежелгі тарихта өшпес аты қалыпты. Қадым дәуірдегі бүткіл түрік жұртының алмағайып тағдыры, елдік санасы мен өзгеше рухани әлемінің айқын көрінісі – Білге қаған, Күлтегін, Тоңұқұқ ескерткіштерінде мәңгілік таңбаға түскен.

10
Бұл заманда бұрнағы Батыс қағанат шегінде мұлде басқаша жағдай қалыптасқан еді. Шығыс қағанат қайта жаңғырған кезде Батыстағы қытай өктемдігі де жойылады. 699 жылы ежелгі қағанат қайтадан құралады, бірақ Түрік есімінен емес, жаңғырып өзгерген Түркеш атауымен. Ауызекі дыбысталуы бойынша қалыпқа енген нұсқасы – Түргеш. Жаңа қағанат алғашқы қадамынан бастап, бұл кезде қайта көтерілген Шығыс түріктерінен іргесін бөлек ұстауға, дербес ұлыс құруға ұмтылыпты.
Батыс қағанаттың тікелей мұрагері ретінде көтерілген Түргеш жұртының негізгі күш-қуаты Орта Азия шегіне ентелеген араб басқыншыларына қарсы бағытталды. Түргештер Құтейба ибн Муслим бастаған араб әскеріне әлденеше майданда ауыр соққылар береді, жаулау жорықтарын тежейді, кейде кері шегіндіреді, алайда түстік атырап, одақтас соғдылардың табансыздығы себепті ислам экспансиясын біржола тоқтата алмайды. Сонымен қатар, түргештер екінші майдан – Таң империясына қарсы күресуге мәжбүр еді. Әйтсе де, ең басты пәле – бүкіл түргеш жұртының «қара» және «сары» болып жіктелетін екі тобының арасындағы билікке талас екен. Ақыры, өзара қырқыстан әбден әлсіреген Түргеш қағанатындағы қолайлы жағдайды қалт жібермеген Таң империясының алғы әскері Жетісудан асып, Орта Азия шегіне ендей кіреді. 740 жылы Таразды алады, 748 жылы Батыс түріктерінің ежелгі астанасы, Шу алқабындағы Суяб шаһарын қиратады, келер жылы Шаш (Ташкент) жұртын қырғынға ұшыратады.
Осы алмағайып кезеңде Алтайдың етегінен түскен тағы бір түрік тайпасы қарлұқтар түргештің ұйықты мекені Жетісуды баурап, одан әрмен Сырдарияға қарай жылжыған еді. Шын мәнісінде, Түргеш қағанатының орнын басқан. Бұл – жаулау емес, кіріптарлық емес, Батыс Түрік жұртындағы бір әулеттің екінші әулетпен алмасуы ғана болатын. Қарлұқ билігі де әуелгі Батыс Түрік қағанатының сабақтас жалғасы деп есептелуге тиіс.
Қарлұқтар ендей жылжып келе жатқан арабты хош көрмегенімен, одан да үлкен қатер – Қытай басқыншылығына қарсы күресу қажетіне ден қояды. Ақыры, 751 жылы, Талас (Тараз) қаласының түбінде араб пен қытай бетпе-бет келіп, тепе-тең жағдайдағы ғаламат майдан төрт күннен өтіп, бесінші күнге озғанда, қарлұқтың темір құрсанған атты әскері қытайдың қалың қолына ту сыртынан келіп тиген екен. Адамзат тарихындағы ең үлкен, бетбұрыс ұрыстардың бірі осылай аяқталыпты, Аспанхақ империясы тура бір мың жылға кейін шегінеді. Бұрынғы Батыс Түрік қағанатының шалғай шекарасы Жоңғар алабына 1756 жылы әрең жетіпті.

11
Батыс Түрік қағанатының бұрынғы шегінде Қарлұқ қағанатымен қатарлас тағы екі ұлыс құрылған еді. Ұлы Даладағы бұлғақ кезінде Алтайдан асып, Жетісуда қайтадан күш тапқан оғұз тайпалары қарлұқтармен күресте батысқа қарай ойысып, ежелгі қаңғар жұртының бір бөлігі бешенектерді одан әрмен ығыстырып, мұндағы байырғы түрік руларымен толығып, IX ғасырдың соңында қазіргі Қазақстан жерінің біршама аймағын бауырына басады. Оғұз қонысы Қызылқұмнан Мұғажжарға дейін, Ырғыздан Жайыққа дейінгі байтақ далаға созылған еді. Ал Сыр-дарияның орта және төменгі ағысындағы шұрайлы өлке ұлыстың ұйықты қонысына айналады. Осы өңірдегі Сығанақ, Сауран, Фараб, Қарнақ, Жент қалалары оғұздарға қарады. Астана – керуен жолдарының бойындағы Янгикент (Жанкент) шаһары болды. Ұлыс халқы көшпенді мал шаруашылығымен қатар, отырықшы, егіншілік кәсіпке де машыққан жұрт еді. Ұлыс іргелес Мәуреннахр, одан арғы Хорасанмен сауда қатынасын орнатса, Жетісу, Алтай, Ертіс бойындағы түрік тайпаларымен де тығыз байланыста болды. Алыстағы Киев Русімен жалғасып, біріккен жорықтар нәтижесінде 965 жылы Хазар қағанатын құлатады және Еділдегі Бұлғар жұртын ойсырата шабады. Алайда, көп ұзамай-ақ ұлыстың өз ішінде бұлғақ басталыпты. Кейінде даңқты Селжүк әулеті орталық жабғу өкіметіне қарсы көтеріліс ашқан еді. Ақыры, ел тағдырын Қимақ қағанатынан бөлінген қыпшақтар шешіпті.
Қимақ ұлысы туралы алғашқы жазба деректер VIII ғасырға сәйкеседі. Болашақ қуатты құрылымға негіз болған имек (йемек, яньмо) – телес қауымдастығы құрамындағы тайпалардың бірі екен. Батыс қағанат құлағаннан соңғы жерде дербестеніп, Алтай тауларының солтүстік-батысы, Ертіс бойына қоныс аударады. Көп ұзамай, бұларға Ұлы Даладан ығысқан қыпшақтар басқа да туыстас рулардың әрқилы бөлшектері келіп қосылыпты. Енді іргелі жұртқа айналған жаңа ұлыс Қимақ қағанаты атанады. Түстік-шығыста Жоңғар қақпасына дейін жайылып, батыс тарапта Сарыарқаны түгел алып, Орал тауының етегіне жетеді, түстікте Сырдария алқабына қарай сұғынады. Өстіп, дәуірлеп тұрған шағында, XI ғасырдың бас кезінде, сыртқы күштердің қатысынсыз, бейбіт жағдайда ыдырапты. Қимақ қағанатының құлауына оның құрамындағы көпшілік жұрт, бұл кезде ұлыстың ұйтқысына айналған қыпшақ тайпасының бөлініп шығуы басты себеп болды. Бұрнада Түрік қағанатының аясында ұйысқан басқа да туыстас рулардың қосылуы нәтижесінде өсіп-өніп, үлкен қуатқа жеткен қыпшақтар алдымен Оғұз ұлысын талқандайды. Босқынға ұшыраған оғұз руларының азғана бір бөлігі Шығыс Еуропаға өтеді, бұл – Византия тарихында уз (уыз), орыс жылнамаларында торки (түрік) аталатын жұрт, ал басым көпшілігі Сырдан асып, Орта Азияға ауады, Түстік Қапқазға жайылады, бұл қатардағы селжүктер одан әрі шеру түзіп, әуелі Хорасанды шауып, Бағдатты ғұзырына келтіріп, ақыр түбі Кіші Азияны алғаны (сабақтас тарихы Осман империясына ұласқаны) белгілі. Енді бірталай жұрт туыстас қыпшақ құрамына енеді.
Бүгінгі қазақ қонысының басым бөлігінде өкім құрған қыпшақтар XI ғасырдың екінші ширегінде арыдағы Ұлы Түрік, Батыс Түрік қағанаттарының иелігі, кейінгі Ұлы Бұлғар, Хазар қағанаттарының ордалы ұйығы, енді ілкіде ғана, үш жақты қарлұқ, қимақ, оғыз шапқынынан ығысқан бешенек-түрік тайпасы келіп жеткен атажұрт – Қапқаз бен Қара теңіздің терістік алабындағы ұлан-байтақ даланы, Таң-дария мен Үзе-дария аңғарын баурап, Карпат тауларының етегі, Дунайдың төменгі ағысына дейінгі бүкіл Оңтүстік-Шығыс Еуропаны құтты қонысқа айналдырады.
Мұсылман тарихшылары – құман, орыс жылнамалары – половцы, Батыс деректері – кун атандырған қыпшақ қауымы Еуропа шегінде бірден-ақ үлкен күш ретінде көрініпті. Туыстас рулардың еркін конфедерациясы іспетті Қыпшақ ұлысының тақау көршісі, әрі ең басты қарсыласы – Орыс кнәздіктері болды. Кейде бітім, кейде соғыс жағдайындағы орыс-қыпшақ қатынасы екі жақ үшін де тынымсыз, сенімсіз, айрықша ауыр болғанын көреміз. Екі нәсіл ғана емес, екі түрлі дүниетаным, қарама-қайшы ұғымдар бетпе-бет келген. Кең дұниеден шыққан, көшпенді бұла өмір, кенен дәстүр қалыптастырған мәрт мінезді қыпшақ іргелес орыстың әдіс-тәсіл, ақыл-айла санаған аярлық сырын жүз жыл өткенде әрең ұғыпты. Екі жақты аяусыз шабыс бір жарым ғасырға созылады. Ақ-адал орыс тарихшылары мойындағандай, көбіне-көп басымдық қыпшақ жағында болады. Бірақ берік орныққан ата қонысынан ұзап, мал шаруашылығы үшін қолайсыз солтүстікке қарай жылжымаған. Сонымен қатар, уақыт оза келе, амалсыз көршілер сауда қатынасы, барыс-келіспен қоса, құда-анда, ағайын-жекжат та бола бастайды. Десе де, орыс жағы ішін бермегенін көреміз. Әскері жауынгер, саны мол, қарымы ұзын қыпшақ ұлысының құрамындағы туыстас тайпалар өте тату болады, дұшпанына қанаттаса аттанып, шапқыннан бірлесе қорғанады, әйткенмен, бір орталыққа бағынған мемлекет құрмайды. Арғы-бергі түрік халықтарының тарихындағы ең дарқан, ең еркін жұрт екен. Әйткенмен әр ұлыстың шектеулі күні бар. Батыстағы қапшақ-түрік қауымын үлкен сын күтіп тұрған. Ел тағдырын мүлде басқа бір арнаға бұратын дауылды толқын Батыстан емес, Солтүстіктен емес, Шығыстан келеді. Әуелде ойсыраған жеңіліс, содан соң қайта құрылу, сәулетті, салтанатты ғұмыр. Байтақ өлкедегі қыпшақ тарихы – мұсылман деректерінде Қыпшақ ұлысы аталатын Алтын Орда тарихына ұласыпты.

12
Орта Азия шегіне қайтып оралайық.
Түрік қағанаттары құлағаннан соңғы кезеңде біржола күш алған Таң империясы Жетісудан өтіп, Талас алқабы, Сыр бойына жетті, ақыры, өлкеге екінші бір тараптан бойлай енген арабтармен беттесті, 751 жылы, Тараз қаласының түбіндегі жойқын майданда жарты әлемнің мың жылдық тағдырын қарлұқ-түріктің атты әскері шешіп берді дедік. Енді, Қытайдың беті қайтқаннан соң араб экспансиясына қарсы күрес одан әрі жалғасады. Елдік сана, ата-баба дәстүрі бірінші орында тұрған. Әйткенмен, түрік текті жұрт Алла өкімін Тәңірі дінінің жаңғырған көрінісі деп танығаны аңғарылады. Нәсілдік астамшылыққа емес, өждан бірлігі арқылы жаппай теңдік дағуасына негізделген ислам идеологиясы бейбіт түрде ел ішіне ендей бастаған. Түстіктегі кенттер мұсылман орталығына айналады. Билеуші әулет жаңа дінге бейіл береді. Ақыры, Қарлұқ әмірін Қарахан әулеті алмастырған кезде ежелгі жұрттың басым бөлігі мұсылманшылыққа көшкен еді. Көп ұзамай, 955 жылы ислам – ресми түрде мемлекеттік дін деп жарияланады. Осыдан соң Орта Азия шегіндегі түрік қауымы үшін ислам – қайрылмас, негізгі дінге айналыпты. Тек 960 жылы ғана 200 мың шаңырақ мұсылман дінін қабылдайды.
Шартты түрде 942 жылдан басталатын Қарахан билігі алдыңғы Қарлұқ заманының жалғасы саналады. Қарахан ұлысының шегі Жетісу мен Таластан озып, бір жағы Шығыс Түркістан – Қашғарды, екінші тарабы – қос өзен алқабы Мәуреннахрды қамтиды. Бұл – мұсылман дінді, негізінен түрік жұртты, аса зор мемлекет болды. Көшпенді дәстүр, мал шаруашылығымен қатар, қалалы, кентті тіршілік, отырықшы егіншілік үрдісі дамиды. Араб жазуы қабылданады, ежелгі түрік мәдениеті одан әрі өркендеп, сөз өнері өзгеше биікке жетеді. Түрік халықтарының рухани тарихында айрықша орын алатын әлемдік ескерткіштер – Махмұд Қашғари құрастырған «Диуани лұғат ат-түрік» – «Түрік тілдерінің жинақты сөздігі» (1074) және Жүсіп Баласағұн жазған «Құтадғу білік» – «Құтты білік» (1069) осы Қарахан дәуірінде дүниеге келген еді. Қарахан руханиятының кейінгі қазақ мәдениетіне жалғастығын айғақтайтын және бір өзгеше мұра – Тараз маңындағы далалық өрнекті Айша-бибі дүрбесі.

13
Ал Шығыс Азияда, Түрік қағанаттарынан соңғы жағдай әлдеқайда күрделі болып шықты. 745 жылы Шығыс қағанатты құлатқан конфедерация – басмыл, ұйғыр, қарлұқ – үш тайпа да түрік текті болатын. Кейінгі замандағы Еуропа тарихшылары жалпы түрік жұртының билеуші тобы ғана алмасты деп есептейді. Әйткенмен, династия өзгергенде, ел-жұрт та жаңармай, жаңғырмай тұрмайды.
Әуелгі өкім – басмыл тайпасына тиеді. Алайда, күтпеген, шұғыл соғыс ашқан ұйғырлар, өздері құрамына еніп отырған тоғыз-оғұз бірлестігінің күшімен басмыл жұртын (кейбір тарихшылар бұл басмыл – арғын тайпасының алғашқы атауы деп санайды) қырғынға ұшыратыпты. Ізінше қарлұқты да ығыстырып шығарады. Сөйтіп, ұйғырлар бастаған телес рулары Ұлы Далада жеке-дара билікке жетеді. Ұйғыр Яғлакар әулеті қағандық мәртебе алады. Елу жылдан соң өкім әдіз (эдиз) руына көшеді, бірақ ұлыс бұрынғы кейпінен өзгермейді. Қағанат жиыны бір ғасырға жуық ғұмыр кешті.
Ұйғыр қағанатын бұрынғы-соңғы батыс ғылымы аса жоғары бағалайды. Гүлденген, мәдениетке жеткен дәуір ретінде сыпатталады. Ұлыстың екі кезеңін теңестіріп, бірыңғай Ұйғыр есімін бекіткен де осы Батыс ғылымы. Еуропа білгірлерінің ұйғыр әулетін Жоғарғы Азиядағы ең мәдениетті, ең үздік қауым деп пір тұтатыны соншалық, арғы тарихтағы теле бірлестігін, оған жалғас тоғыз-оғұз одағын тұтасымен ұйғыр атандырған; анығында ұйғыр – теле тайпалар ұжымындағы жиырма рудың біреуі ғана және ең атақтысы емес, сондай-ақ, оғұз одағында да, жетекші болғанымен, тоғыздың бірі (Орхұн мұралары ұйғыр тайпасы мен қалған тоғыз-оғұз жұртының ара жігін бөліп айтады), онда да билікті ақырына дейін ұстап тұра алмаған. Шын мәнісінде, Ұйғыр-Әдіз қағанаты түрік халықтарының ежелгі тарихындағы кері кеткен, болашақ кералаң, бұлдыр заманға жол ашқан ғапыл кезең болды. Қағанаттың біршама ұзақ жасауы – алғы ғасырларда қалыптасқан әскери құрылым, жалпы жұрттың жауынгерлік қабілетінің арқасы болатын.
Жаңа қағанат алғашқы қадамынан бастап-ақ ішкі саясатта да, сыртқы саясатта да ақырында түпке жеткен үлкен қателіктерге ұрынады. Түрік жұртының уақытша мәмлеге келсе де ешқашан бітіспес ежелгі дұшпаны – қытай еді. Аспанхақ империясының, өздері ху – жабайы, дүңгене атаған солтүстік көршілерге қатысты мың жылдық саясаты ешқашан өзгерген емес – тапау, қырып-жою, біржола құрту. Ал көшпенділердің тіршілік кешуі – олардың ұлыстық ұжымы, әскери қуатымен қатар, тұрғылас Қытайдың күш-құдіретіне тікелей байланысты болатын. Яғни, қытай жұрты біртұтас империя құрып отырса, күрес ауыр, алмағайып, керісінше, жеке патшалықтарға бөлініп, бытырап жатса, дүниенің де кең болғаны. Бұрнада Батыс Түрік қағанатын қиратқан Қытайдың алғы, екпінді жасағы болған, енді Шығыс Түрік қағанатын тағы да сол Таң империясының көмегімен құлатқан Үйғыр әулеті жат жұртпен мәңгі дос болып қаламыз деп шешсе керек. Арада бес-он жыл өтпей-ақ империя шытынай сөгіліп, өзара қырқыс басталғанда қалың әскермен орталық өкіметке жәрдемге ұмтылады. Әбден күшейіп, жарым жұртты бөліп алған бүлікшілерді қырып-жойып, ел ішіндегі бұлғақ атаулыны басып, Қытайды біртұтас мемлекет ретінде қалпына келтіреді. Кейінгі Батыс тарихшылары Ұйғыр қағанаты Таң империясын біржола құрып кетуден сақтап қалды деп атап көрсеткен. Әлбетте, құтқарушылар «Көк перзенті» хуандиден алғыс алады, марапатқа жетеді, олжа мен сый-сияпатқа белшесінен кенеледі, бірақ дәл осы әрекетімен өз жұртына аумақты, терең көр қазып, ал қалған бүкіл түрік қауымына үш жарым ғасырлық азапты күрес тағдырын әзірлеп қайтқан еді.
Ұлыстық, ішкі саясаттағы ең үлкен қателік – ұйғыр әулеті, өздері де түрік текті бола тұра, ежелгі түрік мәдениетін тәрік етеді. Түрік қағанаты тұсындағы әйгілі ескерткіштер қиратылады, ежелгі мұра теріске шығарылады; ең кереметі – Ордостан Енисейге дейін, Хиңганнан Карпатқа дейінгі бүкіл Еуразия кеңістігінде таралып, ата-жұртта жаппай үйреншікті болған, түрік халықтарының ана тілінің заңдылықтарына негізделген, өз заманы үшін ғана емес, жалпы адамзаттық тұрғыдағы үздік үлгілі түрік-орхұн жазуы шетке шығарылып, соғды-иран негізді, кейін ұйғыр есімімен аталған жаңа жазу қалыптанады һәм міндетті қолданысқа енгізіледі. Нәтижесінде, түрік жұрты өзінің ежелгі мұраларынан ажырап, тарихи жады орны толмас зардапқа ұшырайды, уақыт оза келе ежелгі жазу көмескіленген соң, жалпы жұрт жаппай сауатсыздық түнегіне батады.
Ұйғырдың түбіне жеткен, туыстас тоғыз-оғыз тайпаларын ауыр шығынға ұшыратқан ең үлкен жаңалық шара – билеуші әулеттің манихей дінін қабылдауы болды. Парсы жерінде зәрдөш пен будда һәм христиан діндерінің ежелгі Бабилон-халдей нанымдарымен түрлене жаңарған аралас қоспасы ретінде қалыптасқан, кезінде Кейінгі Рим мен Византия, Персия және бүкіл мұсылман әлемінде қатал қудаланып, енді іргелес Қытайдың өзінде тиым салынған бұл атеистік-мистикалық жартыкеш діннің барлық қағидалары жарық әлем, адами табиғат заңына, ұрпақ жалғастығына қайшы келетін, оның ішінде көшпенді, еркін жұрттың тыныс-тіршілігіне тіпті керағар. Басқасын айтпағанда, қажетті шектеу, міндетті ғибадат күндерінде ет жемеу керек, сүт ішпеу керек, тек жер өнімдері ғана тіршілік арқауы болуға тиіс. Әрине, бар өмірі мал шаруашылығы, мал сүмесімен байланысты жалпы жұрт қабылдай алмайды, мойындау да, көндігу де мүмкін емес. Әйткенмен, манихейлік – ресми, мемлекеттік дін деп жарияланғаннан соң, ұлыс қағанынан бастап, бүкіл билеуші әулет «озық салттың» барлық шартын сақтауға тырысады, ал жетекші ұйғыр руы егіншілік кәсіпке бет бұрыпты.
Батыс тарихшыларының Ұйғыр билігін айрықша бағалау себебі енді түсінікті болса керек. Барлық заман, барлық уақытта көшпенді ұлыстарды іштен ірітетін бүлікшіл күш, сыртқы жауларға қолшоқпар қызметін атқарды, ақыры қарымы қатты Түрік қағанатын құлатты. Бұрын да, кейін де мәдениеті жоғары Қытайға қол жалғап, қажетінше аянбай көмектесіп отырды. Түптің түбінде, жарты әлемді бауырына басқан жүмлә түрік жұртының бағын қайтарды. Ең бастысы, малшылықтан – егіншілікке, көшпенді тіршіліктен – отырықшы өмірге бет бұрды. Еуропаның ең білгір оқымыстыларының өзінің ұғымында, кетпен ұстаған жатақ жұрт – керемет, атқа мінген көшпенді – ақымақ. (Кейінде Орталық Азияда аттыларды да, кетпеншілерді де ғұзырына келтірген Ресей империясы Түркістан өлкесінде түземдік орыс мектептерін ашқанда, отырықшы сарт-сауан ұрпағына айрықша үміт артқан екен, алайда, көшпенді қырғыз-қайсақ балаларының мыйы тұнық шығып, бар жағынан артық болады, бұл жағдай сол кездегі жазбаларда күтпеген ғажайып ретінде әйгіленген.) Бірақ сол заманда кімнің ақымақ болғаны көп ұзамай-ақ анықталады. Төңірегіне түгел жексұрын танылып, қуатты көршілермен араздасып біткен, ал елдің өз ішінде билеуші әулет пен қарашы жұртының арасына қайта бірікпес жарықшақ түскен, жауынгерлік қабілеті өлшеусіз төмендеген ұйғыр-әдіз әулеті – кейінгі тарихта ұйғыр атымен белгіленген қағанат 840 жылы тарих сахнасынан көшіпті. Сырттан, осыған дейін бодан болған Қырғыз қағанаты қалың әскер жапқан, іште тоғыз-оғыз бектері көтерілген. Астана құлайды, қисапсыз қырғынға ұшыраған ұйғыр және онымен әмпей, одақтас рулар әр тарапқа бас сауғалап қашады, ақыры бәрі де ертелі-кеш тозғындап бітіпті. Ежелгі, тарихи ұйғыр тайпасының бүгінгі ең соңғы жұқанасы – Қытай Халық республикасының Ганьсу өлкесінде жасап жатқан сары-ұйғыр нәсілі, 2000 жылғы ресми санақ бойынша, ұзын саны небәрі 14 мыңға жетер-жетпес. Ал қазірде ұйғыр есімін иеленіп, Шығыс Түркстанда отырған 8 миллиондық үлкен халықтың арыдағы ұйғырға қатысы – тек кейіннен иеленген атауы ғана.

14
Ұйғыр қағанатын қиратқан Енисей қырғызы Ұлы Далада иелік құруды мақсат етпеген. Негізгі мұрат – зорлықшыл, өктем жұрттың тепкісінен құтылып, толық еркіндікке жетті, Саян таулары, Минуса ойпатында орнықты, ежелгі қонысы бар; қағанат шегінде алым-салық жинаушы жасақтары ғана қалады, бірақ көп ұзамай, Қидан империясы көтерілген заманда үлкен майданға түспей-ақ ата жұртына қайтады. Екеуі де түрік текті Енисей қырғызы мен Алатау қырғызының ара-қатынасы – кейінгі тарихта айқындалмаған мәселе, бәлкім, халықтар тоғысы кезінде бастапқы ұлыстың белгілі бір бөлігі Тянь-Шань алабына ойысқан болуы, ал Қырғыз қағанатының ізбасар жұрты кейінде Шыңғыс хан империясының құрамына енеді, бүгінгі тікелей мұрагері – Ресей Федерациясында отырған хақас халқы деп саналады, 2002 жылғы санақ бойынша 75 мың жан.
Әуелде орталық билік үшін туыстас түрік тайпаларының арасында қанды қырғын ұйымдастырған, кейінде бір ру, бір топтың ғана мақсатын көздеген Ұйғыр-Әдіз қағанаты өзін өзі жұлып жеп, ақыры ордалы ұлысы, орнықты халқымен бірге жойылғаннан соңғы кезеңде Ұлы Даладағы түрік тайпалары берік ұйысқан жаңа бір мемлекет құра алмады. Шеткері, терістік-батыс аймақты ғана ғұзырына келтіріп, қалған жұртты сырттай ғана меңгерген Қырғыз ұлысының кеселінен емес. Ұйғыр-Әдіз билігі кезінде ағайын арасындағы сенім жойылған, біртұтас түріктік ұран көмескі тартқан, әуелгіден селдіреген әр ру өз қамын ғана күйттеген.
Осы орайда, Ұлы Дала – Ежелгі Қытай тарихында орын алған өзгеше бір тауарихқа тоқтала кету қажет. Тым өзгеше де емес, бұрнада әлденеше рет ұшырасқан жағдай. Құдіретті Таң империясы (618–907) құлағаннан соң көп ұзамай Солтүстік Қытайдағы патшалық билік ұзын саны шектеулі, бірақ бағзыдан бері мәрттігімен, ерлігімен танылған түрік шато руының ғұзырына көшеді. Бұл реттегі алғашқы әулет – Хоу Таң (Кейінгі Таң) атанады. Яғни, ежелгі Таң мұрагері. Оған жалғас – тағы да бұрнағы патшалықтар есіміндегі Хоу Цзинь, Хоу Хән әулеттері. Негізгі халқы – қытай, билеуші – түрік нәсілі, ал император – шато руынан. Солтүстік Қытайдағы шато-түрік өкімі 92З жылдан 95І жылға дейін созылыпты.Тым ұзақ болмаса да, тарихта бедерлі ізі бар.
Бұл кезде Ұлы Далада ең алдымен татар, соған жалғас найман, керей, меркіт тайпалары күш ала бастайды. Бірақ ынтымағы жоқ. Нәтижесінде, көп ұзамай-ақ, бұрнада Түрік қағанатының боданы болған, әйткенмен ата-тумысы бөлек, моңғол текті Қидан ұлысы көтеріледі. Түстік-шығыстан қанат жайып, Терістік Қытайды алып, Ұлы Дала шегіндегі түрік руларын түгел бағынышқа түсіреді. Бұл – X ғасырдың әуелгі үшегінің соңы. Екі жүз жылға созылған Қидан билігін 1125 жылы Шүржен-Қытай өктемдігі алмастырады. Сөйтіп, Ұйғыр-Әдіз қағанатынан Шыңғыс ханға дейінгі заман – Ұлы Даладағы түрік тайпаларының арғы-бергі тарихта таңбаланған үш мың жыл ғұмырындағы ең ауыр кезең болды. Бодандық, жартылай бодандық, қанды күрес нәтижесіндегі үзік-үзік бостандық кезеңі – арпалыс астында өткен үш жарым ғасырда түрік жұртының тамыры үзілмепті, қырылып барып қайта оңалып, азайып барып қайтадан өсіп-өніп, ұрпақтан ұрпақ жалғаған. Ерлігіне сүйенген, бірлікке ұмтылған, елдік ұранын қалпына келтіруге тырысқан. Бұл ретте XI ғасырда туыстас тайпалардың конфедерациясы ретінде құрылған, қытай тарихнамасында Цзубу (Ру-тайпалар) бірлестігі аталатын жаңа қағанат тағдыры өзгеше болды. Жаңа құрылымды саны мол, жауынгер керей тайпасы бастайды. Оған батыста найман, терістікте меркіт, түстікте басмыл (арғын) тайпалары қосылады. Бұл кезде атаққа шыға бастаған қоңырат, жалайыр, қият рулары және татардың бір бөлігі де осы топта болған сияқты. Жетекші керей тайпасының ханы бүкіл ұлыс әмірі танылып, далайхан (теңіз, дария, телегей хан) деген мәртебе алады. Қуатты, үлкен күшке айналған бірлестік Қидан өктемдігіне қарсы күресте әсіресе XI ғасырдың екінші жарымында үлкен нәтижеге жетеді. Әлденеше ұрыста қидан-қытайдың қалың қолын талқандап, ел шетінен асыра қуады, ал далайхан Моғұстың тұсында жұртының тәуелсіз жағдайын сақтап тұрады. Әйтсе де, ғасыр соңында Қидан империясы мен Таңғұт империясының аралығында, екі жақты қыспақта қалған Цзубу ұлысы жеңіліс табады, қонысы ойрандалып, халқы қырғынға ұшырап, қолға түскен далайхан азапты өлімге байланады. Ұлы Дала қайтадан кіріптар жағдайға кесіліпті.

15
Бұл кезде Батыс тараптағы ахуал сәл өзгеше қалыптасқан. Басыбайлы бодандық жоқ, бірақ бұрнағы замандағы қуатты, біртұтас, ұзақ мерзімді ұлыстар да құрылмаған.
Қарахан мемлекеті әуел бастан екі бөлік билік еді, уақыт оза келе, 1030–1040 жылдарда шын мәнісіндегі екі ұлысқа айналады. Шығыс қағанат – Талас алқабы, Ташкент пен Сайрам, Жетісу, Қашғар аймағын қамтыса, Батыс қағанат – Ферғана мен Мәуреннахрға иелік етті. Шығыс қаған шартты түрде бүкіл үлкен ұлыстың әмірі саналады. Орталық Азиядағы, өткен заманмен салыстырғанда өзгеше сыпатты Қарахан билігі 1130 жылдарда, бір жағы Селжүк дүмпуі, екінші, шығыс тараптағы Қарақытай шапқыны нәтижесінде әбден әлсірейді. Әйткенмен, бодан, жартылай бодан қалыпта жекелеген аймақ, қалалар Қарахан ғұзырында болды. Ақыры, XII–XIII ғасырлар шегінде біржола күшейген Хорезм мемлекетінің қарауына түседі. Кейін Шыңғыс ханнан ажал тапқан хорезмшах Аладдин-Мұхамед Самарқанды бағындырып, Қарахан әулетінің ең соңғы ханы Османды өлтіреді және сол, 1212 жылы Отырарды басып алып, ол да Қарахан нәсілі Тәжеддин Білге ханды биліктен айырады һәм көп ұзамай шәйіт қылады. Міне, қабаттас осы екі оқиғадан соң Қарахан ұлысы аты-затымен біржола жойылады.
Дәшті-Қыпшақтың Шығыс бөлігі, яғни бүгінгі Қазақстан шегінде, нақтылап айтсақ, Сарыарқа, Ырғыз, Ойыл, Жайық алқабына қоныстанған, жетекші тайпа – қыпшақ атымен аталатын түрік рулары берік ұйысқан орталық өкімет құрмады, әр руда бек, одан жоғарыда туыстас, ағайындас әлденеше хан, үлкені бар, кішісі бар, ең жоғарғы, дарасы жоқ. Әйтсе де, ағайын арасындағы алалық ірге бөліскен, бітіспес жаулыққа ұласпайды, бұл өңірдегі, қыпшақ мәртебесін иеленген барлық жұрт өзін біртұтас қауым санаған. Ең басты дұшпан – түстіктегі Хорезм екен. Орталық өкімі жоқ қыпшақтың кейбір кіші хандары мен бектері, жекелеген ата-таптары Хорезм ғұзырын қабылдап, әскер қызметін атқарады, жат жұрттың билік тұғыры болады. Десе де, іргелес қыпшақ қауымының күшейіп кетуін қауіп көрген хорезмшах оқтын-оқтын сақараға жорық ұйымдастырып, елді бөріктіріп, мүмкіндігінше жаныштап отырады. Бұл реттегі ең соңғы жазалау әрекеті – 1218 жылға сәйкеседі. Алпыс мың жасақпен шыққан Аладдин-Мұхамед Ырғыз бойында Шыңғыс хан ұлысының жиырма мың әскерімен кездескені, қол бастаған Жошы ханның бейбіт мәмле туралы ұсынысын қабылдамай, зор майдан ашқаны және жалпы саны үш есе кем, әйткенмен екпіні әлдеқайда артық, беймәлім жұртпен ұрыста қалай пұшайман болғаны бар тарихта жазылған. Ырғыз бойындағы қызу қырғын кейінде бүкіл Сартауыл соғысының тағдырына айрықша ықпал еткенін көреміз.
Қарахан-түрік әулеті өкім етіп отырған Самарқанд пен Отырар халқын қырғынға ұшыратқан, сайын сақарадағы бейбіт жұртқа тыным бермеген, өзін әлемдік империя санап, асып-тасқан зорлықшыл Хорезмнің санаулы күндері ғана қалған.

16
Бұл заманда, нақтылап айтсақ, ілкі XII ғасырдың орда шенінде Шығыс Еуразиядағы жағдай әлдеқайда күрделі еді. Ұлы Даладағы іргелі Керей, Найман ұлыстарының өз ішінде тыныштық болмады. Таққа талас, билеуші әулет арасындағы бақастық елдің титығына жеткен. Қағанаттар заманынан кейінгі Ұлы Далада ең үлкен күшке айналған татар тайпасы ұзақ, ауыр майданда іргелес Шүржен-Қытай империясынан жеңіліп, қарымы қайтқаннан соңғы кезеңде бөлшектеніп, әйтсе де қанаттас түрік тайпаларына үстемдік жүргізу ниетінен айнымай, осы орайда жат жұрттың жазалаушы құралына айналған еді. Татар бір жақ, қалған түрік қауымы неше жақ – ағайын арасы ашыла түскен. Қият, жалайыр, қоңырат және басқа да әрқилы тайпалар кейде күштілермен бірігіп, кейде өзара қырқысып, бей-берекет күн кешіп жатты. Керей мен Найман қатарлас үшінші үлкен ұлыс Меркіт, ол да ағайынмен бірде тату, бірде қату, өз ошағының қамынан басқа ештеңе ойламады. Жекелей алғанда, Меркіт те, Керей мен Найман да іргелі елдер, оларға қанаттас басқа түрік руларының қарым-қуаты да зор, бірақ басы бірікпеген, алауыз, өзара жаулас жұрт мың жылдық өктем көрші, билеуші әулеті әрқилы аталғанымен, негізі қытай, әлемдік алып империяның тынымсыз тепкінінде, мал-жаны талауға түсіп, жұрты жанышталып, біржола азып-тозып бара жатқан. Және кенеусіз күш пен сұрқия саясатқа қарсы ешқандай амал, шапқын мен зорлыққа қарымта жоқтай көрінген. Осы бетімен кете берсе, бұрнағы Ғұн ұлысы, одан соңғы Түрік қағанатының қара орнында отырған көшпенді қауым біржола құрып, жойылатыны анық еді. Батыс қағанат қонысы – Дәшті-Қыпшақта бытырап отырған түрік жұртының да болашағы бұлдыр.
Міне, дәл осы кезеңде Тәңірінің алқауымен, ежелгі Ғұн рухы, кейінгі Ұлы Қағанат елесі қайта көтеріледі.
Сайыпқыран Шыңғыс хан дүниеге келіпті!..

II т а р а у

ДЕРЕКНАМА ЖӘНЕ ЗЕРТТЕУ
Тарих ғылымы биік өреге жеткен соңғы үш ғасырда, әсіресе жер әлем біртұтас кеңістікке айналған XX ықылымда Шыңғыс хан және оның дәуірі туралы әр тараптан жазылған зерттеу және байыптау еңбектердің ұзын санына жетіп болмайды. Жүздеген монография, мыңдаған мақала. Ал шын мәнісінде осы реткі бұрынғы-соңғы барлық еңбектің түп тамыры, барлық тарихқа ұйтқы боларлық әуелгі, шынтуайт, нақты деректер – саусақпен санарлық қана. Оның өзі көбіне нақпа-нақ Шыңғыс хан заманы емес, кейінгі ұлыстар кезеңін қамтиды. Бұл орайда, бастапқы дәуір – соңғы, жалпыға ортақ сыпаттар арқылы ғана танылатынын көреміз. Әйткенмен, Шыңғыс ханның жеке басы, ол жүргізген ішкі және сыртқы соғыстар, мемлекеттік саясат пен әскери құрылым, ел өмірі, ұлыс тұрпаты, халықтың тұрмыс-жайы, мінез бен салт-дәстүрі турасында біршама мағлұмат бар. Айналып келгенде, бар кілтипан сол ескілікті, түпнұсқа мұраларды қай тұрғыда, қалай пайдалануда. Сонымен қатар, өктем Еуропа, отаршыл Орыс қанша бұрмаласа да, ақыр түбі ақиқаттан аса алмайды. Жұбанарлық бір жағдай – жаңа XXI ғасыр өткен тарихты тануда соны, тың өріске шыққандай. Мұның айқын мысалы – күні кеше ғана, Батыстағы ақпарат көздерінің сайыпқыран Шыңғыс ханды екінші мың жылдықтың ең алып тұлғасы деп тануы болса керек. Яғни, болашақта өткенге үстеме және мүлде кереғар сыпаттағы жаңа еңбектер жазылады деген сөз. Ойдан емес, белгілі, шынайы деректерді тиісінше байыптау негізінде. Енді сол, ең негізгі, түпнұсқа мұраларға қысқаша тоқтала кету қажет болады.
Әлбетте, заманалық мағлұматтардың өзінің жаңсақ тұстары, ішінара қайшы, қиғаш жерлері болуы ықтимал. Сол ескі тауарихты әліптеген кісілердің әрқилы көзқарасы тағы бар. Мұндай жағдайда ежелгі еңбектерді өзара салғастыру, дәуір рухын аңдап, уақыт таңбасын айғақтау шарт. Оның үстіне, Шыңғыс хан және оның мұрасына қатысты арыдағы еңбектердің өзі көбіне-көп жат халықтар өкілі, тіпті, жаулас жұрттар көзқарасы тұрғысынан берілгені ескерусіз қалмауға тиіс. Осы орайдағы амалсыз анықтамалардың кейбірін жол-жөнекей, тиесілі тұстарда келтіре жатармыз. Ал бұл тарауда біздің өзімізге де тірек, тиянақ болған ежелгі дерекнама еңбектерге қысқаша сыпаттама бере кетпекпіз.
Шыңғыс ханға қатысты қадым тауарихты біз негізгі төрт топқа бөлер едік: бірінші – мұсылман деректері, екінші – Қытай деректері, үшінші – Батыс Еуропа деректері, төртінші – далалық шежірелер. Әрқайсысының өзіндік ерекшеліктері бар, түптеп келгенде бірін бірі толықтырады. Осы, ең әуелгі нұсқаларды түгелдей әрі жан-жақты қарастырғанда ғана Шыңғыс ханның шынайы тарихы қалыптанбақ.

Мұсылман деректері
Шыңғыс хан және оның заманы турасындағы ең мол дерек әрі біршама толық сыпаттама мұсылман дінді, парсы және араб тілдес тарихшылар еңбегінен көрініс тапқан. Бұлардың ішінде атақты үш кітапты бөліп айту ләзім: Рәшид-әд-дин – «Жамиғ-ат-тауарих», Жувәйни – «Тарих-и джихангушай» және Нәсауи – «Сират ас-султан Джалал-ад-Дин». Сонымен қатар, Ибн әл-Асир, Жүзжани және тікелей Шыңғыс ханға арналмаса да, кейінгі Алтын Орда, Шағатай һәм Иран тарабына қатысты жазбалар да ескерусіз қалмауға тиіс.
Рәшид-әд-Дин. «Жамиғ-ат-тауарих». Атау – «Жинақты тарих», «Түгел тарих» деген мағынада. Шыңғыс хан турасындағы, оның заманы, ата-тегі мен кейінгі әулетіне қатысты ең толымды әрі ең мәнді еңбек. 1300–1311 жылдар аралығында таңбаға түскен. Тілі – фарси. Үш бөлік – төрт кітаптан тұрады. Бірінші том, бірінші кітап – Татар Даласын жайлаған түрік, моңғол тайпаларының шығу тегі, мекен-тұрағы, өткен тарихы және Шыңғыс хан дәуіріндегі жай-жапсарына арналған. Екінші кітап – негізінен Шыңғыс ханның ата-тегі мен ғұмыр кешуін, күрес жолы мен ұлы жорықтарын, ол құрған Еке Ұлыстың өзіндік сыпаты мен әуелгі тарихын байыптайды. Екінші том, шын мәнісінде еңбектің үшінші кітабы – Шыңғыс ханның төрт ұлы: Өкетай қаған, Жошы хан, Шағатай хан, Төле хандардың баяны һәм сол тұстағы ұлыстар жайына арналған, оның ішінде Түпкі жұртта билік құрған Күйік, Мөңке хандар, бұдан соңғы Құбылай ханның тарихы, сол замандардағы әрқилы оқиғалар жөні айтылады. Шежіренің соңғы кітабы – Құлағу хан және оның ұрпақтарына арналған, яғни XIII ғасырдың екінші жартысы, XIV ғасырдың алғашқы жылдарындағы Иран тарихын қамтиды. «Жинақты тарихтың» тағы бір ерекшелігі – Рәшид-әд-Дин Шыңғыс хан империясының аумағымен ғана шектелмейді, сол замандағы: Қиыр Шығыста Қытай – Шын, Машыннан шалғай Батыста «франк» – еуропалық патшалықтарға дейінгі атаулы жұрттар тарихына да тоқтала отырады. Және кейінгі зерттеушілердің айтуынша, бұл тараптағы деректерінің барлығы да қатесіз, нақты. Ал негізгі тақырып – Шыңғыс хан заманына қатысты мағлұмат, дәйектер – шынайылығы тұрғысынан ешқандай күмән туғызбайды және тарих ғылымында ең басты, түпнұсқа куәліктер ретінде мойындалған. Сонымен қатар, «Жамиғ-ат-тауарих» – бүкіл әлемдік тарихнамада айрықша орын алатын еңбек. Арыдағы Қытай дәстүрі демесек, ол кезде мұсылман әлемінің де, Еуропаның да тарих ғылымы мұншама кең өріске жетпеген еді.
Фазуллах ибн Әбілхайыр Рәшид-әд-Дин миләди 1247 жылы Иранның батыс тарабындағы Хамадан қаласында туған. Ұлты – парсы. Негізгі мамандығы дәрігер. Жан-жақты білімді ғұлама Рәшид-әд-Дин медицина, табиғаттану бағдарындағы еңбектермен қатар, Құранға түсініктеме және басқадай да діни-философиялық кітаптар қалдырыпты. Атасы да, әкесі де елхандар сарайында қызмет еткен, өзі емші әрі қаржыгер міндетін атқарған Рәшид-әд-Дин Ғазан хан тұсында, 1298 жылы уәзір болып тағайындалады және айрықша сенімге жетіп, шын мәнісінде ұлыстың екінші басшысына айналады. Міне, осы кезде Ғазан хан Рәшид-әд-Динге Шыңғыс хан және ол құрған ұлы империяның тарихын толық қамтитын түбегейлі еңбек жазып шығуға тапсырыс беріпті. Және барлық жағдайын жасайды. Арнайы екі хатшы бекітеді, елдің өткен күндерінен мағлұматы мол кәрі құлақтар мен білгір оқымыстылар қызметке жегіледі. Ең бастысы – Шыңғыс әулетінің хан сарайларында ғана сақталатын әрқилы құжаттармен қатар, толық деректі, «Алтын дәптер» аталатын тарихи шежіре жинағының беті ашылады. Ғазан ханның өзі де бабасы Шыңғыс ханға қатысты қаншама мағлұмат, хикаяны зердесіне түйген білгір екен. Тағы бір үлкен табыс – алыстағы Құбылай ханның сарайынан арнайы шақыртылған, немесе орайлы сәтімен келген ұлық – Болат есімді ғұлама болып шығады. Ғазан өлгеннен соң таққа мінген інісі Өлжейті хан жинақты тарих сол тұстағы әлемнің басқа да халықтарын қамтысын деген міндет артыпты. Сөйтіп, 1300 жылы басталып, негізінен 1307 жылы аяқталған еңбек жаңа қосымшалар, өткенге үстеме, толықтырудан соң, 1311 жылы тұтасымен тәмам болады. Жекелеген деректерді нақтылау, кейбір тұстарды айғақтай түсу бұдан соңғы кезеңде де жалғаса берген сияқты. Рәшид-әд-Дин Өлжейті ханнан соң, сарай бектерінің жаласымен шәйіт болғанда (1318) таңбаға түспей қалған кейбір ақтаңдақ, үзіктерге қарамастан, «Жамиғ-ат-тауарих» – тиянақталған, біртұтас, бүтін еңбек деп саналады.
Енді «Алтын дәптер» және Болат ұлық туралы бірер сөз.
Кейінгі, сөз тиген Батыс Еуропа, орыс және моңғол тарихшылары бір ауыздан Болат (Болот, Пулад) есіміне чинсан деген анықтама жалғайды: Болат-чинсан. Және моңғол деп көрсетеді. Есімге негіз болған “болат” – түрік негізді атау тұлға, моңғол тілінде “темір” де, “болат” та жоқ. Күні бүгінге дейін түрік халықтарының тілінде есім сөз және кісі аты, – Болат, Пулад, Болот, – моңғолда ұшыраспайды, ал арыдағы кейбір хандар есімі – тек түріктік тегіне сілтесе керек. “Чинсан” (“чжэнсян”) – қытай сөзі, шын мәнісінде Қытай патшалығына айналған Құбылай хандығындағы биік лауазым, уәзір, министр мағнасында; Иранда әскербасы болған Болаттың бұрнадағы лауазымы да күмән туғызбайды, бірақ Рәшид-әд-Диннің өзі қаншама жыл бірге жүріп, талай таңды бірге атырған серіктесін «Жинақты тарихта” Пулад-ака деп атайды, “қағанның (Құбылайдың, – М.М.) қызметінде чинсан және бауыршы болған, бұл мемлекетке (Иранға, – М.М.) елші ретінде келген, қауымға құрметті, әрі атақты ұлұғ әмір” дейді; яғни чинсан Болат-аға – түрік текті ұлық, руы дүрмен болғандықтан ғана емес, Рәшид-әд-Диннің төңірегі, бәлкім, бүкіл Ғазан хан сарайында “ака” атанғандықтан. “Бақытты ұлық пен ғұлама уәзір екеуі – ұстаз бен шәкірт сияқты, бірі баяндап, бірі қағазға түсіріп, ұзақ күндер бойы отырар еді” деп куәландырған Рәшид-әд-Диннің хатшысы Шамс-ад-Дин Кашани. Ескіліктің білгірі Болат-аға бүкіл рулар шежіресін, Шыңғыс хан тарихын жадына түйген даңғыл екен. Сонда, білгір мен ғұлама қай тілде сөйлесіпті? Күмәнсіз, түрки – ежелгі түрік тілінде. Рәшид-әд-Дин моңғолша білмейтін деп жазады кейінгі тарихшылар. Қияндағы моңғол тілін қайдан білсін. Ал түрік тіліне жетік болғаны күмәнсіз. Ол заманда түрки – халықаралық тіл, тіпті, Батыс жұртына дейін мағлұм, ал Орта Азия мен Хорасандағы тұрғылықты халық фарси және түрки – екі тілді бірдей меңгерген, барыс-келіс, аралас тіршілік өз алдына, шаруашылық жайы, сауда қатынасы және ғасырлар бойғы ортақ әкімшілік нәтижесінде қалыптасқан жағдай; өзгесін былай қойғанда, жалайыр, найман, керей, қоңырат, басқа да түрік негізді тайпалар (Рәшид-әд-Диннің өз сөзімен берсек, “зорлықшыл, зодыр түріктер” ) жайлап, билеп отырған Иранда олардың тілін білмеген уәзір қалай ел басқармақ, әміршісі Ғазан, Өлжейті хандармен қалай сөйлесерін айтпағанда. Сонау, жер шетіндегі Пекиннен келген ұлық Болат парсы тіліне қай уақытта, қайтіп жетікпек. Рас, тарихи деректерде Болат – моғұл аталады, ал моғұл – моңғол емес, көбіне-көп түрік. Рәшид-әд-Диннің түрки, яғни моғұл-татар тілін тым жақсы білгені осы “Жамиғ-ат-тауарихтың” әр бетінен, түрік тіліндегі заттық, есімдік, етістік сөздерге берген түсінігінің өзінен-ақ көрініп тұр. Кейінгі замандағы түрік-башқұрт оқымыстысы Зәки Уәлиди Тоған “Жинақты тарихтың” әуелгі нұсқасы, түгелдей болмаса да, көп рете сол Болат-әканың ауызба-ауыз айтуымен татар тілінде қағазға түсірілген деп дәлелдейді. “Алтын дәптердің” жайы да дәл осындай. “Жинақты тарих” үшін түпнұсқа дерек, ең басты тиянақ болған “Алтын дәптер” , Рәшид-әд-Дин жол-жөнекей келтіретін үзік тіркес, анықтама, айғақтама сөздеріне, олардың атау тұлғасы ғана емес, жалғау, жұрнақ, құрылымына қарағанда, анық түрік тілді. Бұл жағдайға осы уақытқа дейін не батыс, не шығыс зерттеушілері мүлде назар аудармауы – таң қаларлық жағдай. Сірә, әуелде ұлы қағанның өзінің жарлығы бойынша қағазға түскен, кейінде ұлыс хандарының сарай қоймасында сақталған “Алтын дәптер” – жай ғана ата-тек шежіресі емес, Шыңғыс ханның өзінің ресми ғұмырбаяны түзілген, ұлысты ұйыстыру үрдісі мен сыртқы соғыстар тарихы таңбаланған, деректі әрі көлемді еңбек болса керек. Өкінішке қарай, бүгінгі күнге жетпеген. Бірақ арыдағы барлық тауарих пен хикаялар түгелдей осы “Алтын дәптерден” бастау алатыны анық. Сол әуелгі шежіренің толықтырылған, кейінгі замандағы оқиғалар қосылып, барлық жағынан бір жүйеге түсірілген ең үздік көрінісі – Рәшид-әд-Диннің тарихи тетрологиясының әуелгі екі кітабы болып табылады. “Жамиғ-ат-тауарих” – тек түпнұсқа куәлік қана емес, тарихи баян, нақты деректерімен қатар, көшпенді тайпалардың шығу тегі, қоғамдық құрылымы, тұрмыс жайы, салт-дәстүрі, заң-жорасы, наным-сенімі және әпсана, аңыздары төңірегінде қыруар мағлұмат жинақтаған, арғы-бергі тарихнамада теңдесі жоқ, ерекше ескерткіш.
Жувәйни. «Тарих-и жахангушай». Ата-Мәлік Жувәйни жазған жихангеш, яғни жихангер – әлемді жаулаушының тарихы – Рәшид-әд-Диннің «Жинақты тарихымен» қатар, Шыңғыс хан империясы туралы ең қомақты және айрықша маңызды екі еңбектің бірі болып саналады. Ең бастысы – Жувәйни көзімен көргендеріне қоса, сол замандағы елеулі оқиғалардың тікелей куәгері – ішінде өз әкесі де бар, кәрі, жас көптеген кісілермен ауызба-ауыз сөйлескен, Мөңке ханның дәргейінде, Құлағу ханның қасында болған, оның жорықтарына қатысқан және елхандар сарайындағы құжаттарды пайдаланған.
Атақты тарихшы 1226 жылы Хорасанның Жувәйн уәлаятында туыпты. Ұлты парсы. Ежелден билік басына жақын, шонжар әулеттен. Арғы бабасы Араб халифатында, ертегілік Харон Рәшидтің уәзірі болыпты, кейінгі аталары Селжүк, Хорезм мемлекеттерінде биік мәртебеге жеткен, ал әкесі Бахауаддин – Құлағу ұлысында сахиб-диуан, яғни қаржы министрі қызметін атқарады. Аладдин Ата-Мәліктің өзі де жас кезінен сарай төңірегінде болады, әуелде Құлағу ханның хатшысы, кейін, 1259 жылдан өмірінің ақырына дейін Бағдат, оған қоса Ғараби Ирақ және Хузистан әкімі. Жувәйни Қулағудан, оның ұлы Абақа ханнан соңғы дәуірде билікке ұмтылған ханзада Арғұн тұсында, орынсыз қуғын-сүргін нәтижесінде сырқатқа шалдығып, 1283 жылы, елу жеті жасында дүниеден озады.
Шыңғыс хан және оның ұрпақтары, байтақ империя турасындағы тарихи шежіре, шамасы 1253 жылы, Қарақорымда басталады. Ұлы ханның Ирандағы әкімі Арғұнның қосшылары қатарында Мөңке ханның ғұзырына келген және бейтаныс елдер мен шалғай қаншама жер көріп, бір жарым жылға тақау ұзақ уақыт бойы астананың өзінде тұрған, елдің ішкі, сыртқы жағдайымен танысып, өрісі кеңіген Жувәйни сондағы жаңа бір дос, әрине, ұлық мәртебелі, бәлкім, Шыңғыс ханның өз әулетінен шыққан кісілердің кеңесі, жарлық есепті өтінішінен соң атаулы тарихына бас қояды. Тынымсыз еңбек ұзақ алты жылға созылады. Міне, дәл осы кезде биік мансапқа байланған Жувәйни енді Бағдатта отырып, өмірлік жұмысын одан әрі жалғастыруға толық мүмкіндік таба алмапты. 1256 жыл, Құлағудың исламдағы басбұзар қауым асассиндер патшалығын қиратып, шың-құздағы Аламут қамалын алу оқиғасымен шектелген тарихи шежіре енді мүлде тоқырайды. Жувәйнидің өзінің мемлекеттік қызмет мұрша бермеген қысылтаң жағдайы туралы айтқан өкініш сөздері бар. Онысы рас. Сонымен қатар, келесі бір оқиғалар тізбегі – 1258 жыл, ислам астанасы Бағдаттың құлауы, халифаттың жойылуымен жалғасуға тиіс еді. Хақ дінді Жувәйнидің бұл тарапқа қалам тартуға ынтасы болмаған деген тұспал бар. Оны айтпағанда, үлкен еңбектің ілкіде жоспарлаған біраз жері тиянақталмаған күйінде қалыпты. Бірақ осы тұрған қалпының өзінде «Тарих-и жахангушай» – маңызды ғана емес, толымды еңбек болып саналады.
Парсы тілді «Жихангештің тарихы» – үлкен үш бөлімнен тұрады. Бірінші кітап – негізінен Шыңғыс хан өмірінің соңғы он жылы – Муреннахр, Хорасан, Иранды жаулау оқиғасын, Шыңғыс ұрпақтары, олардың Қытай және Батыс Еуропа тарабындағы жорықтарын сыпаттайды. Әуелде бастапқы ретінде ойластырылған екінші кітап Шыңғыс хан шапқыны қарсаңындағы Хорезм һәм онымен тағдырлас, бодан елдер тарихын, алып империяның қирап жеңілуі һәм бұдан соңғы кезеңдегі жағдаяттарды баяндайды. Үшінші кітап Мөңке және Құлағу хандарға арналған. Тұтастай алғанда, «Тарих-и жахангушай» белгілеген басты оқиғалар небәрі жарты ғасырдай ғана уақытты қамтығанымен, дәуір суреті, замана кейпі нақты танылды, дерегі мол әрі нақты және басқа ешбір еңбекте ұшыраспайтын соны, тың тұрғыда. Кейінірек жасаған ұлы тарихшы Рәш-әд-Диннің өзі орайлы тұстарында осы Жувәйниге жүгініп отырғаны белгілі.
Нәсауи. «Сират ас-сұлтан Жалал-ад-Дин». Атаулы шежірешінің өз көзімен көріп, өзі тікелей куә болған естелік-хикаяттары негізінде Шыңғыс хан заманы, нақтылап айтсақ, Хорезм империясының күйреуі және соған жалғас оқиғалар турасында жазылған бірден-бір еңбек – Шихаб-ад-Дин ән-Нәсауидың «Жәләл-әд-Дин сұлтанның ғұмырбаяны» атты кітабы болып табылады. Мұсылман тарихнамасындағы, Шыңғыс ханға тікелей қатысты ең маңызды үш нұсқаның бірі дер едік.
Атақты тарихшы Хорасанның Нәса уәлаятындағы Хұрандиз қамалында туады. Нақты жылы белгісіз, сірә екі ғасыр шегі. Хорезмшахтар ғұзырындағы, аталмыш қамалмен қатар, бірқанша иелігі болған шонжар әулеттен. Нәсілі түрік текті сияқты. Түрік тілді. Араб және парсы лұғатын жете игерген, құранды жатқа оқып, араб, парсы классикалық поэзиясын жақсы білген, дәстүрлі мұсылман тарихнамасын таныған, өз заманындағы айтулы ғұлама. Шыңғыс хан Хорезм империясының шегіне енген кезде Нәсауи ата жұртында өкім құрып отыр екен, бұдан соңғы кезеңде татарлармен арада болған үлкенді-кішілі бірнеше ұрысқа қатынасады. 1224 жылы Парсы-Ирақта, осының алдында ғана Үндістаннан қайтып оралған хoрезмшах Жәләл-әд-Диннің қызметіне кіреді. Көп ұзамай мәртебелі хатшы (кәтиб) тағайындалады. Сұлтанға аса жақын ұлық дәрежесіндегі Нәсауи мемлекет істеріне белсене кіріседі, ел ішіндегі алыс-беріс жағдайы ғана емес, сыртқы жұрттармен арадағы ресми қағаздар өз қолынан өтетін кәтиб ретінде әрқилы келіссөздерге араласады, елшілікке де жүреді. Жәләл-әд-Дин ұлысындағы саяси өмірдің бел ортасында болған, әскери жорықтар мен үлкен ұрыстарды басынан өткерген Нәсауи 1231 жылдың тамызы, хорезмшах шәйіт болған ең соңғы күнге дейін қасында жүріпті. Жәләл-әд-Диннің қазасына жалғас әрқилы тағдыр талқысынан аман шығып, ақыры бүгінгі Сирия шегі, Халеб сұлтанының ғұзырына кіреді. Үлкен құрметте болыпты, бірнеше рет, бұл кезде Иран мен Күнгей Қапқазды түгелге жуық дәргейіне келтірген моғұлдармен арада елшілік қызмет атқарады. Тыныштық күнге жеткен соң, өткен елестер бойын құрсаған Нәсауи 1241 жылы өзінің ең басты еңбегі – Хорезм империясының соңғы кезеңі турасындағы кітабын таңбаға түсіре бастайды. Араб тілінде. Шежіреші ойдағы ісін толығымен тәмамдағаннан кейін, 1249 жылы сол Халеб қаласында дүниеден көшкен екен.
Айттық, Нәсауи тарихының негізгі сыпаты және басты қасиеті – көзкөрген куәгердің қолынан шығуы. Және кітап атауына қарамастан, бұл – жеке бір тұлғаның ғұмырбаяны емес, Шыңғыс хан шапқыншылығы кезеңіндегі Хорезм империясы және соған жалғас дәуірдегі Алғы Азия мен Күнгей Қапқаз тарихы. Небәрі жиырма жылға да толмайтын азғана уақыт – 1214–1231 жылдар аралығын қамтығанымен, тұтас бір ғасырға татитын дүбірлі, алмағайып, қанды заман суретін көреміз.
Артына өшпес мұра қалдырған кемеңгер Рәшид-әд-Дин мен дарынды Жувәйни, қалай айтсақ та, өктем биліктегі бодан тарихшылар еді. Ал Нәсауи – басы азат, әрі жаулас қауымнан. Бұл жағдайдың ұтымды да, ұтылысты да сыпаты бар.
Нәсауи ұтымды жағдайды орнымен пайдаланады және ұтылысқа да бармағанын көреміз. Жаулас татарлардың қаталдығы, қанды қырғыны жөнінде айта отыра, әскери ұжымының артықшылығы, адамдық қасиеті туралы да өзіндік пікірін ірікпейді. Сонымен қатар, Хорезм империясын жайлаған жолсыздықтар, ел билеушілердің орынсыз жауыздығы да жасырын қалмаған. Тіпті, өзі пір тұтатын жауынгер сұлтан Жәләл-әд-Диннің ғапыл істері атап көрсетіледі. Білімдар оқымысты, іждағатты шежіреші, парасатты қаламгер Нәсауидің кітабынан апат алдында тұрған Хорезм империясының бар болмысы танылады. Баяндалған оқиғалардың ақиқат шындығы, нақтылығы күмән туғызбайды. Хорезмшах Аладдин Мұхамедтің топас тасырлығы, Отырар әмірі Қайыр ханның ашкөз қорқаулығы, қираған империяның тақ мұрагері Жәләл-әд-Диннің қайтпас ерлігі, бақытсыз қалалардың жанталас қорғанысы, жалпы жұрттың басына түскен қырғын мен айықпас қасырет – бәр-бәрі деректі баян, әсерлі суретпен берілген.
Егер Нәсауи тарихы болмаса, біздің XIII ғасырдың басындағы Хорезм империясы және Шыңғыс хан шапқыны туралы таным-білігіміз де ешқашан толық, қазіргі қалпында болмас еді.
Ибн әл-Асир. Шыңғыс хан турасында ең алғаш қалам тартқан мұсылман тарихшысы – Ибн әл-Асир болды. 1160 жылы Месопотамиядағы Жазира қаласында туған. Ғұмыр бойы Мосұл шаһарында тұрады. Сонда, 1233 жылы дүние салған. Негізгі еңбегі – «Камил фит-тарих» – кемел, кәміл тарих, дәстүр бойынша, Адам-Атадан бастап, хижраның 628 – миләди 1231 жылға дейінгі уақытты қамтиды. Араб тілінде. Татар қауымы туралы жазбалар – аса көлемді еңбектің XII томында берілген.
Ислам әлеміндегі ең атақты тарихшылардың бірінен саналатын Ибн әл-Асир татар шапқыны туралы деректерді сол оқиғаға тікелей куә болған босқындардың аузынан естиді, ел арасына тараған әрқилы әңгімелерге ден қояды.
Нәтижесінде Мәуреннахр мен Хорасан, Иран мен Әзірбайжан және оларға жалғас елдер шегіндегі майдан мен дүрбелең, Жебе-ноян мен Сүбітай-бахадұрдың Қапқазды көктей өтіп, Дәшті-Қыпшақ айналған жорығы турасында баяндайды. Алыстан барлаған тарихшының көптеген шынайы деректермен қатар, қисынсыз лақапқа бой алдырған тұстары да бар. Қайткенде де, заманауи, мәнді ескерткіш.
Жүзжани. Татар қауымы турасындағы ең бастапқы шежірешілердің бірі. 1193 жыл шамасында, түрік тайпалары жайлаған, (бүгінде Түркменстан мен Ауғанстан шегіндегі) Жүзжан уәлаятында туған. Негізгі ұйтқысы Орталық Ауғанстанда болған Гур сұлтандарының сарайында қызмет атқарады. Татар шапқыншылығы кезінде, 1226 жылы Үндістанға қашып, сондағы мұсылман иеліктерінен пана табады. Ақырында Дели сұлтанатына орнығыпты. Медресе басқарған, дінбасы қази болған. Қартайып барып, өзінің қамқоршысы Нәсір-әд-Дин Махмұд сұлтаннан соң, яғни 1265 жылдан беріде қайтыс болды деп шамаланады.
Жүзжанидың парсы тілді «Табақат-и Насири», яғни Нәсір шежіресі (табақ, тарамдар) кітабы 1260 жылы қағазға түсіпті. Адам-Атадан тартып, өз заманымен шектелетін ауқымды баян мұсылман әлемінің өткен дәуірін түгел қамтиды. Оның ішінде Шыңғыс хан қарсаңындағы Хорезмшахтар империясы туралы да мол мағлұмат бар. Еңбектің ең соңғы, 23-тарауы тікелей татар шапқыншылығы, Шыңғыс хан және оның ұрпақтарына арналған. Бұл ретте Жошы мен Бату, Берке хандар туралы соны деректер ұшырасады. Бүгінгі зерттеушілер Жүзжани өз көргендері, жұрттан естігендерімен қатар, соңғы заманға жетпеген кейбір еңбектерді пайдаланған деп санайды.
Тұтастай алғанда, Шыңғыс хан империясы, оған жалғас ұлыстар тарихына арналған мұсылман деректері ұшан-теңіз десе болады. Біз ниет еткен тақырыбымызға тікелей қатысты әуелгі һәм түпнұсқа мұраларды ғана еске салдық. Кейінгі замандағы ең білімдар шежірешілердің өзі арғы дәуірді қамтығанда негізінен осы Рәшид-әд-Дин, Жувәйни, Нәсауи, Ибн-әл-Асир, Жүзжаниларды қайталаумен шектеледі.

Қытай деректері
Жазу мәдениеті, жылнама дәстүрі тым ертеде қалыптасқан Қытай тарихнамасында Ұлы Даланы жайлаған көшпенді жұрттың Шыңғыс хан заманына дейінгі мың жарым жылдық ғұмыры қамтылады. Әлбетте, өзін әлемнің ұйтқысы санаған хән жұртының таным, қөзқарасы тақи этноцентристік сыпатта – империя аймағынан тыс кез келген қауым турасындағы азды-көпті мағлұматты тек Орталық ұлыстың (Чжун го) мақсат, мүддесі, ішкі, сыртқы саясаты тұрғысынан, іріктеп, там-тұмдап қана беріп отырған. Қытай көзімен сұрыпталған, Қытайға байланысты деректер ғана. Соның өзінде дәйекті, мол ақпар табамыз. Осы орайда қадым заманның ұлы тарихшысы Сымя Цяннің «Тарихи жазбалар» («Ши цзи») кітабынан, әр дәуірдегі патшалықтар турасындағы, ресми үлгідегі Хән тарихы («Цзянь Хань шу», «Хоу Хань шу»), Таң тарихы («Цзю Таң шу», «Синь Таң шу»), аралықтағы және оларға жалғас басқа да әрқилы әулеттер баяны, кейініректегі Қидан, Шүржен, Сұң патшалықтарының шежіресі («Цидан го цзи», «Цзинь ши», «Сұң ши») терістік беттегі көшпенділерге қатысты қаншама мағлұмат қалдырыпты. Ежелгі қытай тіліндегі бұл айғақты куәліктер XIX ғасырдан бастап түгелдей дерлік іріктеліп, теріле жинақталып, орыс және батыс тілдеріне аударылған, ғылыми айналымға енген. Шын мәнісінде, түрік-моңғол тайпаларының жай-жапсары, арғы тарихы турасындағы біздің бүгінгі барлық білік, танымымыз осы көне мұралар негізінде қалыптасты.
Дәстүрлі тарихнама орайында, қилы заманда бүкіл әлемді, оның ішінде ең алдымен екі Қытай империясын қатарынан тітіреткен Шыңғыс ханға қатысты, дәл сол кезеңде таңбаға түскен, жан-жақты, көлемді, нақты жазбалар тіпті мол болса керек еді. Олай болмай шықты. Қытай саясаткерлері әуелде Ұлы Даланы қамтыған дүрбелеңге жеткілікті мән бермегендей. Енді Шыңғыс хан ту көтерген кезде жылнамалар тағы да салғырт қалады. Ал Еке Моғұл ұлысы тікелей шабуылға көшкен шақта, ел шетіне келген ойран ес жиғызбаған. Бас сауғалаудан басқа амал қалмапты. Яғни Шүржен тарабында Шыңғыс хан және оның ұлысына қатысты тікелей куәлік-деректер қағаз бетіне түсіп үлгермеді, немесе, әйгіленбей жатып жойылып кетті. Тіпті, Шүржен соғысы турасындағы белгілі тауарихтың өзі негізінен Сұң шежірелері арқылы мағлұм. Осы, қонысы шалғай, өзін қатерден тыс санаған Сұң империясы да тым тереңге бойлай алмайды. Кешеуілдеп барып, Шыңғыс хан Терістік Қытайды алып бітуге жақындаған шақта ғана әуестік таныта бастапты. Батысқа, Сартауыл жорығына аттанып кеткен Шыңғыс ханның соңынан арнайы елшілік жібереді, іргедегі Шүржен аймағындағы ұлыс бегі Мұқалының ордасымен байланысқа шығады. Біздің заманға жеткен және жетпеген бірді-екілі жазбалар осы кезеңге тиесілі. Ал бұдан соң, қуат-күші шегінен асқан Еке Моғұл империясы Таңғұтты біржола талқандап, Шүрженді жар жиегіне жеткізіп, Сұңның өзімен бетпе-бет келген дәуірде байыпты, жаңа бір жылнамалар жазылмапты. Сұң құлағаннан соң, Құбылай негіздеген Юань империясы заманында ғана Шыңғыс хан және оның төңірегіне байланысты деректерді жинақтау талабы байқалады. Ұлы қағанның және оның Қытайдағы әулетінің ресми тарихын таңбаға түсіру жұмысы Юань дәуірінен соң, Миң патшалығының алғашқы жылдарында ғана жүзеге асады. Ақыр түбі жоқтаусыз қалмаған, бірақ мүмкіндік ауқымымен салыстырғанда, осы мол деректің өзі тым жұпыны, шектеулі, тіпті, жұтаң көрінсе керек. Амал жоқ, барға мәзір айтасыз. Қайткенде де, басқа ешбір тараптан табылмас ескерткіштер.
Енді сол азды-көпті дүниеге қысқаша шолу жасай кетейік.
«Мэн-да бэй-лу» – «Мэн-даның толық сыпаттамасы». Тақырыптағы «мэн» – мэн-у, мэн-гу, мэнь-жень – кейінде орныққан «моңғол» этнонимінің қытайша нұсқасы, ал «да» – да-да, дадан, татан – «татар» атауының ықшамдалған түрі, яғни, бүгінгі тілге ыңғайласақ, «Моңғол-татардың…» болып шығады.
1220 жылы Сұң патшалығы шекаралық әскерінің бас қолбасшысы Цзя Шэ деген өз тарабынан ынта білдіріп, бұл кезде Батыс жорығында жүрген Шыңғыс ханның Шүржен шегіндегі әмірші найыбы жалайыр Мұқалы-ноянмен байланыс орнатады. Көп ұзамай-ақ, нақты келіссөз үшін және құпия барлау мақсатымен өзінің Чжао Хуң есімді әскери кеңесшісін аттандырыпты. Бұл кезде Шүржен жұртының басым бөлігі жауланып болған, ал Мұқалы империяның бұрынғы Орталық астанасы Яньцзин (Пекин) қаласында тұрған. Бейбіт мейман, құрметті елші ретінде қабылданған Чжао Хуң Мұқалының ордасында ұзақ уақыт – бір жылдай болып, еркін жүріп-тұрып, ел шетінде ентелей лықсыған беймағлұм жұрттың жай-жапсарын барынша байыптап, 1221 жылы отанына оралады және көп ұзамай-ақ, көргені мен көңілге түйгенін қағазға түсіріпті.
«Мэн-да бэй-лу» – шағын көлеміне қарамастан, шынында да көшпенді жұрттың ірік, нақты, ұтырлы жазылған, біршама толық әрі жан-жақты сыпаттамасы. Өзі «татар» деп атаған қауымның өткен тарихы, бүгінгі болмысы, түр-тұлға, мінез, әдет-ғұрып ерекшеліктері бажайлап көрсетілген. «Татар императоры» Шыңғыс ханның ғұмыр-баянына қатысты деректер, оның кескін-кейпі, мінез-құлқы турасында соны, тосын мағлұматтар бар. Өзін қабыл алған ұлыс-бегі (қытайша го-ваң) Мұқалы төңірегінде тағы біршама ақпарат. Әлбетте, «Толық сыпаттамада» Еке Моғұл ұлысының бар болмысы, көшпенділер тұрмысының барлық саласы қамтылмаған, барлаушы саясаткер Сұң өкіметіне, екі ел арасындағы болашақ қатынас орайына қажетті саналған жайыттарға баса назар аударады. Әсіресе әскер ісі, шаруашылық жөні, Шыңғыс ханның әулет-жұрағаты, елдің басқару жүйесі мен ұлық кісілері. Сапар-нама емес, әлеуметтік, саяси және әскери таным мақсатында, қытай жұртының дамыған, қалыпты ақпарат дәстүрімен, нұсқаушы, жетекші құрал ретінде, нақты қолданыс үшін жазылған ресми, есепті баяндама (қасабат) болғандықтан, мұнда келтірілген арнайы деректердің шынайы ақиқаты күмән туғызбауға тиіс. Шыңғыс ханның жеке басына қатысты, ұлыс жұртының өзіндік танымы турасындағы, кейінгі кейбір зерттеушілерге күмәнді көрінген деректердің барлығын да Чжао Хуң көптеген көріс, нақты кеңестер үстінде, Мұқалы-нояннан және әскери Ордадағы басқа да ұлық, қолбасылардың әңгімесінен өз құлағымен естігенін және мемлекет үшін маңызды ақпар ретінде өз қолымен қағазға түсіргенін айғақтап жатудың өзі артық. Сонымен қатар, Чаң Чуннің мүлде басқа бір жосындағы саяхат-сапар жазбаларын айтпасақ, «Толық сыпаттама» – көшпенділердің жаңа ұлысы, байырғы тіршілік-болмысы турасында Шыңғыс ханның көзі тірісінде жазылып қалған бірегей, жалғыз еңбек екені оның мән-маңызын күшейте түссе керек.
«Чаң Чунь Чжэнь-жэнь си-ю-цзи» – «Чаң Чунь Кемелдің Батысқа саяхат естеліктері». Атақты дао сопысы Чаң Чуннің (1148–1227) Батыс жорығында жүрген Шыңғыс хан Ордасына арнайы шақырту бойынша барған сапары (1221–1223) туралы шәкірт серігі Ли Чжи-чаң таңбалап қалдырған жазбалар.
Ежелгі Қытай жұртында және онымен шектес біраз аймақта кеңінен тараған діни-философиялық Дао ілімінің өз кезіндегі ұстын, ұйтқысы болып тұрған, Кемел (Чжэнь-жэнь), Әулие (Шэнь-сянь) атанып, Терістік һәм Түстік Қытай – Цзинь және Сұң патшалықтарында қатарынан абырой-даңққа жеткен оқымысты ғалым, сыршыл, ойшыл ақын Чаң Чуннің қиыр-шалғай саяхат-сапары – Шыңғыс ханға қатысты тауарихтағы өзгеше оқиғалардың бірі. Әуелде Еке ұлыс қарауындағы Пекинге келген, одан соң арнайы жасауыл, шәкірт қосшыларымен Ұлы Даланы шығыстан батысқа қарай көктей жүріп, Алтай асып, Жетісудан озып, Сырдан өтіп, Мәуреннахрға жеткен дегдар сопы Самарқандта азғана бөгеліп барып, ақыры, он бес айлық ауыр сапардан соң, 1222 жылы мамырда қазіргі Ауғанстан шегінде, ілкіде ғана, Синд өзеніндегі жойқын ұрыстан жеңіспен оралған ұлы қағанмен кездеседі. Содан бір жылға жуық ұзақ уақыт бойы, кейде кең далада, кейде кентті қалада әлденеше рет жүздесіп, сөйлесіп, кеңес, уағыз айтып, бірге көшіп, іргелес қона жүріп, 1223 жылы наурыз айында ғана еліне қайтуға рұқсат алады. Оралу жолы Қытайға тікелей Шығыс Түркістан, Таңғұт арқылы өтіпті. Үш жылдық сапарда мыңдаған шақырым жол жүріп, қаншама жер аралап, қаншама жұрттың әлпетін көреді. Жол бойғы күнделік жазбалар саралана келе, айрықша мәнді тарихи еңбекке айналыпты.
Саяхат кітабында көне заман суреті нақты бедерленген. Жүрген жол сыпаты, әрқилы ауа райы, байтақ жер бедері, қилы табиғат, әртүрлі халықтар жөні, әсіресе, көшпенді дала жұртының тұрмыс-жайы, мінез-құлық, әдет-ғұрпы, сән-салтанаты байыпталады. Ұлы Даладағы ұлық кісілердің көшпенді Ордаларының сыпаты, ескілікті, қираған қалалар кейпі, Шығыс Түркістан ахуалы, Мәуреннахр жағдайы, Бесбалық, Алмалық, Сайрам, Самарқанд және басқа да қалалар туралы байыпты, мәнді деректер таңбаланған. Өткен соғыс ізі, қырғын ұрыстар болған, ақсөңке сүйектер шашылған майдан алаңдары көрініс табады.
«Батысқа саяхат» жазбаларының ең бір құнды жері – дана қарттың Шыңғыс ханмен көріс сәттері, екеу-ара әңгімелері сыпатталған тұстар. Ұлы қағанның ақыл-парасаты, кең, ұстамды, кесек мінезімен қатар, адамдық ізгі кейпі айқын танылады. Сондай-ақ, Шыңғыс хан төңірегіндегі алпауыт тұлғалардың біразы – керей Шыңқай, шүршіт Лю Чжун-лу, қидан Елюй Ахай және басқа да аралас, біліс кісілер жөнінде шынайы мағлұмат бар.
Шыңғыс ханның Чаң Чуньге жолдаған жарлық-хаттары, Чаң Чуннің бір реткі жауабы және қағанның қайтар жол үстіндегі Кемелге қоштасу сәлемі – жиыны эпистолярлық алты құжат сақталған. Әлбетте, қытай тілінде. Шыңғыс хан қытай тілін білмейді, Әулие қартпен үнемі аралық тілмаш арқылы сөйлескен, тиесілі жазбалар да қытай тілді хатшылар қолынан шығады, бірақ әміршінің өз аузынан, нақты өз сөзімен. Қайткенде де бұл ескерткіш нұсқалардан ұлы қағанның биік рухы айқын аңғарылады.
«Хэй да ши люе» – «Қара татар жөніндегі қысқаша деректер». Түстік Сұң дипломаттары Пэн Да-я мен Сюй Тиннің ресми қасабат жазбаларының жинақты қоспасы (1237). Қытай рәсімі бүкіл татар қауымын ақ, қара, жабайы деп үш жікке бөлгені белгілі. Қара татар – Ұлы Даланың орталық бөлігіндегі қият, керей, найман, жалайыр, меркіт қатарлы тайпалар. Шыңғыс хан «қара татар» саналған. Билеуші әулет қана емес, ұлыс ұйтқысы болып отырған жалпы жұрт түгел «қара татар» есебінде.
Пэн Да-я – 1233 жылы, шекаралық әскер қолбасшысы жіберген кіші елшілік құрамында болыпты. Сапар мақсаты – Шүрженге қарсы соғыс барысындағы ынтымақтастық екен. Ал Сюй Тин – көп ұзамай Шүржен құлағаннан соң, 1235 жылы Сұң сарайы жасақтаған үлкен елшілік қатарында аттанады. Екі елшілік те ұлыс астанасы Қарақорымға, Өкетай қағанның дәргейіне дейін жетеді. Екі елшілікті де басқарған – Цзоу Шэнь-чжи деген ұлық. Сірә, осы ортақ басшының нұсқауымен, әуелгі, Пэн Да-я жазбаларын кейінгі Сюй Тин өз күнделігімен салғастыра қарап, жаңа айғақ, үстемелер қосып, соңғы, мағлұм қалпына түсірген. Баз бір зерттеушілер Сюй Тин – қосалқы автор емес, Пэн Да-я еңбегін дәйектеуші деп қана біледі. Қайткенде де, екі саясаткердің өз көздерімен көріп, байқап, іждағатпен жинақтаған деректерінің өзара үйлес екенін және бірін бірі толықтырып, нақтылай түскені анық аңдалады.
Тарихи заманалық еңбектің негізгі назары – ежелгі жорамен әлі де татар атанып отырған көшпенді жұрттың өзіндік ерекшелік сыпаты. Шыңғыс ханнан соң санаулы ғана жыл өткен, елдің бет-бейнесі ешбір өзгермеген, сондықтан да «Қара татар жөніндегі қысқаша деректер» – XIII ғасырдағы көшпенділер қауымының жай-жапсары туралы мол мағлұмат қалдырған маңдайлы ескерткіш саналады. Сұң саясаткерлері елдің тіршілік кебіне, тұрмыс-салты, әдет-ғұрпына, мінез ерекшеліктеріне айрықша назар аударыпты. Малшылық кәсіп, аңшылық жайы, дәстүрлі ас-су, киіз үй мен көк күйме (арба үстіне тігілген киіз үйлер), көші-қон, әміршінің алтын Ордасы сыпатталған. Әдет-ғұрып, наным-сенім төңірегінде бірталай ақпар ұшырасады. Ұлыстың ұлық адамдары, әкімшілік басқару жүйесіне қатысты қайталанбас деректер бар. Сол замандағы Ұлы Даланың ауа райы, табиғаты турасындағы там-тұм мағлұматтың орны да өзгеше. Түз жұртының өтірік айтпайтын турашылдығы, ұрлық-қарлық жасамайтын адалдығы, ер, қайратты түр-тұлғасы атап көрсетілген.
Бір сөзбен айтқанда, «Қара татар жөніндегі қысқаша деректер» – өткен-кеткен тарихты танудағы қосымша мәліметтер үстіне, біздің көшпенді халықтардың күні кешеге дейін үзілмей жалғасқан тұрмыс-салты, әдет-ғұрпы, адамдық тұрпаты, өзіндік далалық мәдениеті сыпатталған негізгі тұма-бұлақ ескерткіштердің бірі болып табылады.
«Си-ю лу» – «Батысқа саяхат естелігі»; «Шэнь-дао бэй гун Чжун-шу лин Елюй» – «Ұлы император Кеңесінің бастығы, ұлық мәртебелі Елюйдің рухына арналған құлпытас». Бұл екі жәдігер де әуелде Шыңғыс ханға кеңесші, кейінде, Өкетай қаған тұсында үлкен ұлық болған Елюй Чуцай (1189–1243) есімімен байланысты.
Еке Моғол ұлысының тарихында мәшһүр Елюй Чуцайдың нәсілі – моңғол текті қидан, Ләуо империясының негізін салған Елюй Абаоцзидің тоғызыншы ұрпағы. Қытай мәдениеті ықпалында, қытай дәстүрінде тәрбиеленген. Шүржен қызметінде болған. Өз заманының білімдар кісісі, жазушы, ақын, саясаткер. Ежелгі қаракөк әулеттің тұяғы ретінде Шыңғыс ханның арнайы шақыртуымен, 1218 жылдың көкек айынан бастап, қаған Ордасында болады. Сартауыл жорығына бірге аттанған. Әуелде балгер, жұлдыздамашы, кейінде хатшы, кеңесші.
«Батысқа саяхат естелігі» – бұрнадағы күнделіктер негізінде қалыптанып, 1229 жылы кітап болып шығады. Көлемі шағын. Еңбектің екінші бөлімі – автордың дао іліміне қарсы, будда жолын ұстанған көзқарас байыбы. Саяхат жөні – бірінші бөлімде. Ұлы жорық турасында, Шыңғыс хан және соғыс, майдан төңірегінде әңгіме жоқ. Тек жаппай аттаныс алдындағы қалың әскер суреті және жаз ортасында, Алтайдан асар кездегі найза бойы қарды жарып өткен мұзды шеру ғана айтылады. Бұдан әріде, негізінен, жүрген жол, әрқилы мекен, қалалар сыпаты, яғни Орта Азияның тарихи географиясына қатысты мәліметтер. Сонымен қатар, жергілікті халықтардың тұрмыс жайы, әдет-ғұрпы туралы там-тұм деректер келтірілген.
Елюй Чуцай бұдан соң, Өкетай қағанның тұсында айрықша үлкен мәртебеге жетіп, жарым империя – бүкіл Солтүстік Қытайды басқаратын әкімшілік Кеңсесінің төрағасы болады. Ұлыстың Батыс жарымы – Орта Азия және Иран тарабындағы бас уәзір – керей Шыңқай екеуі қанаттаса жұмыс жасап, алып елдің бүкіл ішкі, сыртқы саясатын жүргізіп отырған. Өкетай қағаннан соң, біраз уақыт бар билікті қолына алған Төрегене-қатын заманында қызметтен шеттеліп, қудалауға ұшырағанымен, жазаға тартылмаған Елюй Чуцай көп ұзамай өз ажалынан өледі де, кейінгі Мөңке, Құбылай дәуірінде есімі қайтадан құрметке бөленеді. Империяның ұлы тұлғаларының бірі ретінде, Қарақорымда жатқан сүйегі Пекинге әкелініп, сәулетті дүрбе тұрғызып, қайтадан жерленіпті. Басына орнатылған құлпытас жазуы тұтас бір тауарих десе болғандай. Атақты тұлғаның бүкіл өмір жолы, атқарған іс, жасаған еңбегі түгендеп айтылады. Басым бөлігі Өкетай қаған заманы, Елюй Чуцай қызметінің Терістік Қытайға қатысты жылдарына арналған. Сонымен қатар, Шыңғыс хан кезеңіне тиесілі шектеулі мағлұматтар да айрықша құнды. Ұлы қаған жетесінен танып, жоғары бағалаған, Уртун сақал (Ұзын сақал, әлде Ұртты сақал) атап, үлкен сенім артқан, ақыры, Қытай тарихындағы ерекше тұлғалардың бірі болып шыққан Елюй Чуцайдың құлпытас-намасының мәтінін жазған Сун Цзы-чжэнь (1187–1266) – білімдар оқымысты, мемлекет қызметіндегі мәртебелі ұлық, кезінде бас уәзірдің ықпалында болған, онымен пікірлес, тілектес қана емес, жасының тұстасына қарамастан, өзін ізбасар шәкірт санаған кісі екен. 1261–1264 жылдар шамасында таңбаға түскен бұл тарихи жазбалардың деректі, нақты болмысы ешқандай күмән туғызбайды.
«Хуан Юань шэн-ву цинь-чжэн лу» – «Қасиетті Юань Әулие-жихангерінің жеке жорықтарының сыпаттамасы». Шыңғыс ханның ғұмырбаяны есепті көне жәдігер. Күні бүгінге дейін лайықты бағасын алмаған, шындығында, ең мәнді түп деректердің бірінен саналуға тиіс құнды мұра.
Түстік Сұң мемлекетінің басым бөлігін дәргейіне келтіріп, жаңа Қытай империясын құрып жатқан Құбылай хан 1263 жылы, Ван О деген оқымысты ұлықтың кеңесі бойынша, Еке ұлыстың әуелгі қағандары турасында деректер жинастыруға және сол негізде қытай тілінде арнайы тауарихтар жазуға жарлық береді. «Цзинь-чжэн лу» – осы қатарда қалыптанған еңбектердің бірі деп танылған. Шамамен 1264–1285 жылдар аралығында таңбаға түсіпті. Моңғол (татар, түрік) тілінен аударма деп есептеледі. Алғашқы зерттеуші П.Кафаров (1817–1878) байқаған кейбір оқыс қателерге қарағанда, шежірені жинақтап құрастырған тәржімашы – кейінгілер нақтылап айтатын, ескілік білгірі таңғұт Шаған емес, басқа бір кісі тәрізді. Сондай-ақ, бұл тауарих «Қастерлі шежіре» негізінде жазылды деген пікір де жаңсақ. Екі мұрадағы үйлес деректер – алмасу нәтижесі болуы шарт емес, арыдағы нақты оқиғаның екі тарап шынайы көрінісі, оған қоса, ескілікті, әлдебір ортақ еңбек еншісі. Әлбетте, жаңа шежірені құрастырушы ілкідегі, өз тақырыбына қатысты мұрағаттың бәрін де білген, алайда, негізгі тірек – патша сарайларында ғана сақталған, біздің заманға жетпеген әйгілі «Алтын дәптер» болғанға ұқсайды.
«Әулие-жихангердің жеке жорықтары» – Шыңғыс ханның туғаннан бастап, дүниеден өткенге дейінгі бүкіл өмір жолын қамтиды. XIX ғасырға жеткен көне жазбаның біраз жері өшкен, көмескіленген екен және алғашқы нұсқаны көшірушілер тарабынан кеткен қателер мен қыстырма қосымшалар да ұшырасатыны анықталған, соған қарамастан, қайталанбас мағлұматы мол. Шежіре сараң сөзбен, айқын жазылған. Әсіре сурет, аңыздық, эпостық сарын атымен жоқ, нақты, жалаң деректер ғана. «Қастерлі шежіремен», Рәшид-әд-Дин тарихымен, қытай тілді басқа да еңбектермен салыстыра қарағанда, Шыңғыс хан заманының көптеген оқиғалары күмәнсіз шындығын тауып, айқындала, бедерлене түседі.
Әрқилы елшілік деректері. Чжао Хуң мен Пэн Да-я, Сюй Тин турасында айттық. Шыңғыс хан тұсы және оған тікелей жалғас кезеңде басқа да бірталай елшілік және соған тиесілі қасабат-жазбалар болған. Алайда, кейбірі сақталмаған, кейбірінің мән-мағынасы кемшін.
1221 жылы Түстік Сұң императоры Нин-цзун бұл кезде Орта Азияда жүрген Шыңғыс хан Ордасына Гоу Мэн-юй деген елшісін аттандырыпты. Негізгі мақсат – достық қатынас орнату және бейбіт болашақтағы бітім екен. Шыңғыс хан Сұң өкілін жақсы қабылдап, қайтар жолында тиесілі жасауылдармен қоса, өз елшісін жіберіпті. Жауапты сапар, ұзақ жолдан оралып келісімен Сұң елшісі рәсім бойынша, патша сарайына «Гоу Мэн-юй ши-бэй лу» – «Гоу Мэн-юйдің Солтүстікке елшілік сапарының сыпаттамасы» атты көлемді қасабат-жазба тапсырады. Жол-сапар жөні, құпия келіссөздер жайын айтпағанда, қағанның алтын Ордасында болған білімдар саясаткер Шыңғыс ханның жеке басы, түр-тұлға, мінез-құлқы турасында, ұлыстың белгілі қолбасы, ұлық кісілері, жасақты әскер, қанды жорық төңірегінде бірталай мағлұмат жинақтап әкелгені анық. Өкінішке қарай, бұл айрықша құнды мұра біздің заманымызға жетпеген. Немесе, белгісіз бір қоймада жатыр.
Еке ұлыспен соғыс жағдайындағы және біржола күйреп жеңілудің алдында тұрған Цзинь патшалығы бейбіт келісім туралы ұсыныстармен, 1220 жылы Угусун Чжун-дуань және Ань Янь-чжэнь деген мәртебелі екі ұлығын Батыс жорығындағы Шыңғыс ханның ғұзырына аттандырады. Бұлар әуелде Пекинде отырған ұлыс-бегі Мұқалының алдына жетеді. Екінші, қытай ұлтты елші әлдебір сылтау, себептермен осында қалады. Ал мақұл кеңшілік алған шүршіт Угусун Таңғұт арқылы өтіп, Шығыс Түркістанды басып, 1221 жылы тамызда, Ауған шегі Талиқан аймағында тұрған Шыңғыс ханның Ордасына жетеді. Қаһарлы қаған Угусунді қабылдағанымен, мәмле заманы өтіп кеткенін, Шүржен әміршісі Алтын-хан мәртебесінен бас тартып, біржола тізе бүгуге тиісін, әйтпесе, Сартауыл жорығынан орала салысымен, елін, жұртын біржола қирататынын мәлімдейді. Угусун қайтар жолында Шыңғыс ханның құрметті шақыртумен бара жатқан Чаң Чуньге кездесіпті. 1222 жылдың басында елге оралғаннан соң жазылған міндетті қасабат жайы белгісіз. Арада көп ұзамай-ақ Лю Ци деген досына бейресми кеңес ретінде баяндап отырып, Батыс сапарында көрген-білгенін хатқа түсіртеді. Саясат, елшілік жөнінен тыс әңгімелер. Жолайғы жер сыпатын, меркіт, мекрін, қырғыз, найман, қаңлы, ұйғыр, тұма, қарлұқ тайпалары жайлаған қоныстар арқылы өткенін айтады. Батыстағы, бұрында Елюй Дашы бастап апарған қидандар тарихы мен олардың кейінгі тағдырына қатысты біраз мағлұмат бар. Білімдар оқымысты Угусун өз атымен жарияға шықпаса да, көзі көрген, танымдық деректердің мүлде жоғалып кетпеуін ойлапты. Бұл шағын көлемді ескерткіш «Бэй-ши цзи» – «Солтүстік сапар жазбалары» деп аталады.
Шыңғыс ханнан соң, Өкетай, одан кейінгі Мөңке қағандар тұсында Қытаймен арада елшілік алмасу – қалыпты жағдайға айналады. Тиесілі мұрағат та біршама. Әйтсе де, біздің тақырыбымызға тікелей қатысты мағлұматтар ұшыраса қоймайды.
«Юань ши» – «Юань тарихы». Шыңғыс хан тұқымы билеген Қытайдағы Юань атанған әулеттің жинақталып, бір жүйеге түсірілген ресми тарихы. 1368–1369 жылдары жазылған.
Ежелгі Қытайда қалыптасқан сарай дәстүрі бойынша, заманында ел билеген әулеттердің барлығының да өзіндік толық тарихы жасалып отыруға тиіс еді. Ілкідегі жазбалар мен деректер өз алдына, тақтағы кезекті императордың әдепкі жылнамасы, яғни төлтума шежіресі күнделікті қағазға түсіп отырған. Бұл рәсім жаңа, Юань әулетін жариялаған Құбылай тұсында қалыпты жалғасын тауып, одан соң да үзілмей сақталады. Әйтсе де, Юань заманында да ең алдымен өткен әулеттер тарихы түгенделеді. Тақтағы әміршілердің тікелей қамқорлығында саналған Тарихнама орталығы Кұңфудзы академиясымен бірігіп, әлейім-тәлейім заманда аяқсырап қалған, мемлекеттік маңызы бар шаруаға қаптал кіріседі де, қаншама жылғы, жан-жақты дайындық жұмыстарынан соң, өткендегі Ләуо (916–1124), Цзинь (1115–1234), және Сұң (960–1279) әулеттерінің жинақты тарихтарын («Ляо ши», «Цзинь ши», «Сун ши») жазып бітіреді (1345). Ал өкім құрып отырған әулет тарихы қағазға түсіп үлгермепті. Әйткенмен, мүлде аяқсыз қалмайды. Жаңа әулет Миң патшалығының алғашқы императоры Чжу Юань-чжан билікке келе сала шұғыл жарлық береді. Ілкіде Юань әміріне теріс көзқарасымен аты шыққан Сун Лян, Ван Вэй деген белгілі тарихшылар бастаған он алты оқымысты, он төрт көмекшісімен жұмысқа жедел кірісіп, бұрында таңбаланған, жинақталған дерек, мағлұматтар негізінде, айналасы он бір ай ішінде, ұзын саны 210 тараудан тұратын, толымды Юань тарихын жазып шығыпты.
Ілкідегі Шыңғыс хан заманынан бастап, Еке Ұлысты қамтып, бүкіл Юань дәуірін әйгілеген ресми тарих үлкен төрт бөлімнен құралады. Бірінші бөлім – «Бэнь-цзи» – «Негізгі тауарих» – Әулеттің түп атасы Шыңғыс ханнан тартып, ең соңғы император Тоған-Темірге дейінгі барлық патшалардың ғұмырбаяны, атқарған қызметі, Юань заманындағы елеулі оқиғалар. Екінші бөлім – «Чжи» – «Сыпаттама» – империяның жер бедері, өзен-суы, әр жылдардағы ауа райынан бастап, әкімшілік бөлініс, мемлекеттік құрылым, сарай рәсімдері, қаражат, заң жүйесі, әскер ісіне дейін – бір сөзбен айтқанда, елдің Юань дәуіріндегі бүкіл болмыс-бітімін тәптіштейді. Үшінші бөлім – «Бяо» – «Ата-тек кестесі» – император әулетінің шығу тегі, арғы бабалары, кейінгі ұрпағы, туыс, жұрағаттарының мән-жайы турасында. Төртінші бөлім – «Ле-чжуань» – «Ғұмырбаяндар» – ұлыстың ұлық кісілері, оқымысты ғалымдар, атақты қолбасылар және басқа да белгілі тұлғалардың өмірі мен қызметіне арналған. Жинақтап келгенде, тұтас екі ғасыр шежіресі. Ауқымы кең, дерегі мол.
Кейінгі Қытай тарихын айтпағанда, Шыңғыс ханға, оның заманына қатысты қаншама соны мағлұмат бар. Өкетай, Күйік, Мөңке хандарға жеке тараулар арналған. Шыңғыс ханның ұлдары мен әйгілі немерелерінің баяны, тарихтағы Сүбітай, Мұқалы қатарлы атақты қолбасылар, Елюй Чуцай, Шыңқай сияқты саясаткерлер, Шыңғыс ханның жаулас дұшпандары мен жақын серіктері арнайы, жеке-жеке сөз болады. Ұшан-теңіз тауарих.
Сонымен қатар, «Юань ши» мол мүмкіндік орайындағы биік өресіне жете алмапты. Асығыс жасалған жұмыстың кемістік жақтары сол кездің өзінде назарға түседі. Қорда бар, қажетті мәліметтердің біразы ескерусіз қалған, көптеген тұстар толымды емес, бардың өзінде қате, қайшы деректер ұшырасады. Олқылықты оңдауға кейінгі Цин заманында бірталай талап жасалған екен. Әйтсе де ең үлкен байып, түзету, толықтыру үрдісі XIX–XX ғасырлар шегінде ғана жүзеге асады. Әуелде тарихшы Ту Цзи бүкіл ғұмырын сарып етіп, жаңсағын түзеп, жаңғырта үстемелеп, «Юань шиді» қайтадан жазып шығады. Жиыны жиырма сегіз кітап жасаған екен, сонда да өлгенінше ақыр түбіне жете алмайды. Ежелгі тарихи жазбаларды оңдау жолында ұтымды еңбек еткен екінші бір оқымысты Кэ Шао-минь өз тарабынан ол да қаншама түзету, үстемелер жасапты. Осы білгір екі оқымыстының қолынан өткен жаңа тауарих ғылыми тұрғыдан дәйекті, деректері сенімді және баяны толық, құнды еңбектер деп есептеледі.
Еуропа тілдеріне толықтай аударылмаған «Юань шидің» біздің тақырыбымызға тікелей қатысты тараулары тарих ғылымында арғы, XIX ғасырдан белгілі.

Еуропа деректері
Сартауыл соғысы аяқталмаса да, Хорезм тағдыры біржола шешілгеннен соң, 1221 жылы күзде Шыңғыс хан Күнгей Қапқазда тұрған екі қолбасы – Жебе-ноян мен Сүбітай-бахадұрға түрік текті қыпшақ тайпалары қоныстанып отырған Оңтүстік-Шығыс Еуропаға өтіп, болашаққа барлау жасап келуге тапсырыс береді. Екі түмен әскері бар Жебе мен Сүбітай ұзақ жорық алдында, ілкіде жауланған атырапты қатерден қамтамасыз ету үшін, осымен екінші мәрте, Гүржістан шегіне басып кіріп, біріккен грузин-армянның қарсы аттанған алпыс мыңдық қалың қолын қиратып жеңеді. Бұдан соң, Темір-Қақпа атанған Дербентті айналып, Қапқаз тауын Ширван шатқалымен, көктей өтіп, 1222 жылы жазғытұрым Терістік қырқаға шығады, бас құрап, қарсы тұрған тау халықтары – алан, шеркес, лезгиндердің біріккен жасағын тоздырып, күзге қарай Қобан су, Таң дария бойын жайлаған Қыпшақ қоныстарына жетіпті. Бұдан соңғы тауарих жалпыға мағлұм. Тегі бір болса да, жұрты бөлек туыстарына бағыныштан бас тартқан қыпшақтар шеткі қоныстарында жеңіліске ұшырап, құда-андалы Киевтен көмек сұрайды. Бұл кезде бытырап отырған орыс кнәздіктері ортақ қатер, белгісіз дұшпанға қарсы түгелге жуық, түп көтеріле аттаныпты. Ақыры, біріккен әскер Азау теңізіне құятын Қалқа өзенінің бойында тілеген жауымен бетпе-бет келеді. 1223 жыл, 31 мамыр. Басым көпшілігін орыстар құраған, әлде 80 мың, әлде одан да көп қалың қол татардың 20 мың жасағынан қирап жеңілгені, тоз-тоз болып, еліне онның бірі ғана оралғаны мәлім. Орыс жылнамаларының куәлігі осындай. Ілкідегі грузин және армян деректерін айтпасақ, бұл – татар-моғол турасында Еуропада таңбаланған алғашқы мағлұмат деуге тиіспіз. (Қалқадағы ұрыстан кейін Жебе-ноян мен Сүбітай-бахадұр Батыс Дәштіні барлап, Бұлғар шегіне жетеді, мұнда, Кама бойында тосқауыл құрған бұлғар әскерін талқандап, жер ыңғайын аңдаған соң, Еділді құлдай жүріп, Жайықтан өтіп, 1225 жылы Шығыс Дәшті-Қыпшаққа аман-есен оралады.)
Қалқа ұрысынан соң, арада он бес жыл өткенде, кең көлемді Еуропа жорығы басталады. Ең алдымен Бұлғар хандығы қиратылды. Содан соң Қыпшақ қосып алынды. Одан кейін Орыс кнәздіктері боданға түсті. Шыңғыс ханның немересі Бату хан 1240 жылы Киевті алып, Еуропа шегіне ентелей төніп келді. Арыдағы жұрт сонда ғана қатер лебін сезініпті. Бұдан бұрынғы еміс хабарлар ешкімге әсер етпеген. Тек Венгрия королі Төртінші Бела ғана азды-көпті қам-қарекет жасаған көрінеді. Бұдан үш жүз жыл бұрын Шығыс Еуропадан ауған мадиярлар өздерінің ата жұртында отырған туыстас башқұрттармен байланысын үзбеген. Апат қарсаңында және шапқын жаңа басталғанда, 1235, 1237 жылдары Бұлғар еліне қатарынан екі мәрте арнайы барып қайтқан монах Юлианның король Белаға түсірген мағлұм хаты – татар қауымы турасында Батысқа жеткен алғашқы нақты дерек болып табылады. Монах Юлиан өз жазбаларында татарлардың соғыс өнері, әскерінің серпімді қуаты, жауынгерлік қарымы, қамал бұзу тәсілдері туралы мәнді деректермен қатар, бұл жұрттың түр-тұлғасы, мінез-құлқы, қатерден таймайтын жаужүректігі туралы айтады, татар ханы, оның салтанатты Ордасы жөнінде естігенін сыпаттай келе, бұлардың жер-әлемді – Венгриядан Римге дейін түгел бағындырмақ ниеті барын, яғни, көп ұзамай шапқын басталатынын ескертеді. Король Бела тапыр-тұпыр қарекетке кірісіпті: әскер топтау, жұртынан ауған қыпшақтармен одақтасуға талпыныс өз алдына, Рим папасынан бастап, бүкіл Еуропа әміршілеріне хат жолдайды, елшілік аттандырады, көмек сұрайды. Бірақ Еуропа мызғымапты. Алғашқы хабарды қаперіне де алмайды.
Арада көп өтпей-ақ, 1241 жылы қаңтарда Бату хан Карпаттан асып, Батыс жұрттарының шегіне кіреді. Әуелгі, үлкенді-кішілі, әрқилы ұрыстардан соң, 11 көкекте Сайо өзені, Моха жазығындағы алапат майданда біріккен венгр, хорват әскерін және оларға септес француз, неміс қосындарын талқандайды, король Бела әрең қашып құтылады, оның інісі, хорват әмірі Коломан жарақаттан өледі, жиыны 56 мың әскер қырылыпты. Осыдан екі-ақ күн бұрын, 1241 жыл, 9 көкекте Шыңғыс ханның тағы бір немересі Байдар Легница түбінде, небәрі жалғыз түмен жасақпен Еуропаның біріккен крестшілері – әлде 50 мың, әлде 60 мыңдық темір әскерді қирата жеңген, жиыны 36 мың, енді бір деректерде 40 мың крестші қазаға ұшырапты. (Өлген дұшпанның есебін алу үшін, оң жақ құлақтарын кесіп, жинағанда тоғыз қап болған көрінеді.)
Бұл екі оқиға Еуропаны есеңгіретіп жібереді. Жалпы жұртты үрей жайлайды. Ұрыс майданынан қиыс қалған Франция, арғы шеттегі Испания, тіпті, оқшау аралдағы Англияның өзі қалтырап отырыпты. Жолындағының бәрін жапырған татар шапқыны ақырзаман айғағы болып көрінеді. Бүкіл Еуропада жүріс-тұрыс, сауда атаулы тақи тоқталған, ал Англия құрылықпен арадағы кеме қатынасын доғарып, аралық базарларын жауып тастапты. Кейінгі зерттеушілердің байыбынша, Христиан әлемі бұрын-соңды ешқашан дәл мұндай алмағайып қатер үстінде болған емес. Герман императоры Фридрих II ағылшын королі Генрих III-ге және Еуропаның барлық монархтарына әлемдік татар шапқынына қарсы күш біріктіру қажеті туралы арнайы жолдау жасайды. Француз королі, кейінде Әулие атанған Людовик IX зұлмат барысы туралы туған анасымен арадағы әңгімеде көзіне еріксіз жас алады, бұл татарлардың бетін қайтарып, кері қуа алмасақ, бүкіл ел-жұртымызбен жоқ боламыз депті.
Осы тұстағы католик дін өкілдерінің үндеу, мәлімдемелері, шапқын аймағынан қашып шыққан орыс, мажар, алман және басқа да кісілердің ақпараты үмітсіз қорқынышты одан әрмен күшейте түседі. Жинақталған, қолда бар өтірікті-шынды, ертегілік-лақапты мағлұматтар және көпшілік көзбен көрген нақты оқиғалар мен әрқилы деректер негізінде дүниенің қиыр шетінен шыққан беймәлім жұрт турасындағы алғашқы еңбектер жазыла бастайды. Католик монахтары Альбериктің (өл.1241) және Рихардтың «Жылнама» кітаптарында Хорезмнің құлауы, Күнгей Қапқаз, Армения мен Грузиядағы топалаң, Қалқадағы қырғын – бір сөзбен айтқанда, жарым дүниені тітіреткен ғаламат оқиғалардың алғашқы жаңғырығы көрініс табады. Бұл ретте бенедиктин монағы, ағылшын Мэтью Паристің (1200–1259) «Үлкен шежіре» аталатын жинақты еңбегі назар аударарлық. Жан-жақты білімдер әрі айрықша іждағатты Мэтью Парис (орысша таңбалануында Матфей Парижский) 1200 жылдан 1259 жылға дейінгі аралықтағы Батыс Еуропа халықтарының тарихын қамтиды, оның ішінде 1238–1242 жылдардағы татар шапқынына айрықша орын берілген. Елеулі оқиғалар тізбегімен қатар, татар қауымының соғыс тәсілдері, қару-жарағы мен күш-қуаты, түр-тұлғасы мен мінез-құлқы, тұрмыс жайы және әдет-ғұрпы турасында біршама мол дерегі бар. Осы орайдағы негізгі мәтінге қосымша ретінде тіркелген тарихи құжаттардың мән-маңызы айрықша. Ағылшын королі Генрих III-нің архивінен алынған, басқа да тараптан жинақталған мазмұнды, құнды ескерткіштердің көпшілігі кейінгі заманға тек осы «Үлкен шежіре» құрамында ғана жетіпті. Бізге жалпы сұлбасы және кейбір тараулары ғана мағлұм, бірақ тікелей бейтаныс тағы бір елеулі еңбек – италик Рогердің жазбалары; Иннокентий IV папаның Мажарстандағы өкілі болып тұрған кезінде, 1241 жылы татар тұтқынына түсіп, ақыры одан қашып шыққан Рогер (Рогерий, Рогериус) 1243 жылы Отанына аман-есен жетеді де, ізінше, 1244 жылы, көзбен көргені мен бастан өткендерін кітап етіп қалыптайды, дәстүрлі латын тілінде; «Венгрияның күйреуі туралы қасірет жыры» деп аталатын бұл тарихи-деректі туынды 1938 жылы мажар тіліне аударылған.
Кейінде архиепископ мәртебесіне жеткен Рогердің (өл.1266) замандасы және дін-қарындас әріптесі архидиакон Фома Сплит (1200–1268) «болашақ ұрпаққа естелік үшін», ол да латын тілінде жазылған «Салона және Сплит архиепископтарының тарихы» дейтін көлемді еңбегінде атаулы тақырып шеңберінен шығып, өзі туып-өскен Далмация–Хорватия мен Венгрияның ежелгі заманнан сол кезге дейінгі тарихын қамтиды, кітаптың толымды төрт тарауы Батыс Еуропадағы татар шапқынына арналған. Фома Сплиттің жазбалары осы тараптағы тұма, түпнұсқа әдебиеттің елеулі бір көрінісі саналады және кейінгі көптеген зерттеулерге арқау болған. Әйткенмен, бірлі-жарым жаңсақ деректер ұшырасады, жеңілген венгерлерді табалаумен қатар, жолындағының бәрін жапырған татарларға деген нәсілдік һәм діни өшпенділік айқын аңғарылады, және бүгінгі Батыс ғалымдарының өзі мақұлдамайтын қисынсыз жалаға кеңінен орын берілген. Сонымен қатар, оқиға барысы, соғыстар шежіресін айтпағанда, татар қауымының мінез-құлқы, әдет-ғұрпына, түр-тұлғасы, ерлік бітімі мен қару жарағына, ұрыс тәсілдеріне қатысты шынайы әрі нақты ақпар бар.
Еуропаның ең таңдаулы әскер жасақтарының қирап жеңілгені, адам айтқысыз қатер, «ғаламат бақытсыздық туралы хабар тезінен барлық жерге жетті, енді бүкіл әлем тітіреді, төңіректі түгел қорқыныш жайлады, құбыжықтың шеңгелінен ешкім де қашып құтыла алмайтындай көрінді; Рим императоры Фридрихтің өзі қарсылық жөнін емес, бас сауғалау жайын ғана ойлапты», – деп жазады Фома Сплит.
Қайткенде де, бұл замандағы барлық сөздің түйіні – татар шапқынына қарсы амал жоқ деген абыржы үрейге ғана тіреледі екен. Шарасы таусылған жұрт арасында «А, құдай, бізді татардың кәрінен сақта!» – деген дұға кеңінен таралыпты.
Шынында да, Еуропаны құдай сақтағандай болды: Сайо мен Легницадағы ұрыстардан соң көп ұзамай, алыстағы ұлыс астанасы Қарақорымнан оқыс хабар жетеді, Өкетай қаған өліпті. Бір-ақ күнде дүние бұзылған: Еке Моғол ұлысы ыдырап тозу өз алдына, қырғын азамат соғысы қатерінде қалыпты. Бату бұдан арғы жорықты шектеп, барлық тараптағы әскерін жинақтап, Дәшті-Қыпшаққа қайтуға қамданады. Келер жылы Еділ бойына біржола ірге теуіп, түрік-қыпшақ жұртының жаңғырған, жаңа бір ұлы мемлекеті Алтын Орданың іргесін бекітуге кірісіпті. Арада азғана жыл өтіп, өрісі тар, мінезі қатал Күйік қаған өлгеннен соң, Қарақорымдағы ата тағына Батудың қолдауымен, екінші бір немере іні – Мөңке орнығады. Еке Моғұл ұлысының ең құдіретті кезеңі келіпті.
Бұл кезде Еуропа да тыншыған. Бірақ үрей елесі жоғалмаған. Енді «тозақы татардың» мән-жайын тереңірек білуге талап етеді. Болашақ, ықтимал қатерден сақтық шарасы. Мұсылман әлеміне қарсы одақтастық туралы есекдәме. Бұл ретте бүкіл католик жұртының рухани көсемі, Рим папасы Иннокентий IV мен Франция королі Людовик IX айрықша белсенділік танытады.
Плано Карпини. «Тартарлар туралы кітап». (Кейінгі көшірмешілер кітап атын өздерінше өңдеп, «Біз тартар атап жүрген монғалдар тарихы» деп бұрмалаған.) Еуропадан Шығыс Азияға алғаш жол ашқан католик, францискан-минорит тариқатының сопысы итальян Джованни дель Пьяно Карпине кейінгі тарихта латынша нұсқалы ныспысы бойынша, Плано Карпини деп аталады. Рим папасы Төртінші Иннокентийдің (1243–1254) арнайы жаушысы. 1245 жылы көктемде Лион қаласынан аттаныпты. (Бұл кезде папа өзінің қастас дұшпаны герман императорынан бой тасалап, Француз королінің панасында, осы Лионда отырған.) Жаушылық құрамында тағы екі монах – поляк Бенедикт пен богемиялық Стефан дегендер бар екен.
Карпини – өз тарабында айрықша мәшһүр діни қайраткер, францискан тариқатын негіздеуші, көзі тірісінен әулие танылған Франциск Ассизидің (1181–1226) ізбасар жақын досы және Рим папасының ежеттес, сенімді адамы болған. Жауапты міндет арқалаған сапар қарсаңында алпыс үш жастан асқан, етжеңді, бірақ денсаулығы мықты, тақуа ғана емес, мейірбан, білімдар, ізгі кісі ретінде сыпатталады.
Миссия мақсаты – әлденендей келіссөз емес, Батыс жұртына тозақтың төрінен шыққандай көрінген, «татар» есімі «тартар», яғни «тозақы» болып естілетін беймағлұм жұрт турасында жан-жақты дерек жинастырып әкелу екен. Әуелде Еділдегі Бату ханның ғұзырына жіберілген жаушылар одан әрі, Еке Ұлыстың үлкен Ордасына бағытталады. Стефан жүрісті көтере алмай, орта жолда, Киевте қалған, енді Карпини мен Бенедикт Еділ-Жайықтан соң, Үстірт, Хорезм, Жетісу, Тарбағатай арқылы Дәшті-Қыпшақты кесіп өтіп, Алтайдан асып, Қарақорымға жетеді. Мұнда төрт айға жуық емін-еркін тұрып, ұлыстың және ондағы жұрттың жай-жапсарымен танысады, жергілікті және сырттан келген әрқилы кісілермен араласып, сөйлесіп, елдің елеулі тұлғаларын көреді. 1246 жылы тамызда Өкетайдың үлкен ұлы Күйіктің қаған көтерілген салтанатына қатынасады. Қайтар жол тағы да алты айға созылыпты. Ақыры, екі жарым жылдық ауыр сапардан соң, 1247 жылдың күзінде аман-есен Лионға оралыпты. Арнайы саяхат туралы, дәстүрлі латын тілінде жазылған, жол үстінде басталып, келгеннен соң үш айда тиянақталып біткен толық мағлұмдама тұтас бір кітап болып шығады. Плано Карпини өз жұрты, Перуджа шаһарында 1252 жыл шамасында дүниеден өтіпті.
Карпини миссиясының негізгі мақсаты – жасырын барлау болатын. Ал кемеліне келіп тұрған Еке Ұлыста ешқандай құпия жоқ. Карпини мүмкін болған шегінде көп нәрсені көреді және көргенін ғана емес, естігенін де түгел қағазға түсіреді. Бұл, әрқилы жағдайда ұзынқұлақтан жеткен әңгімелердің ішінде қисынсыз ғажайыптар да бар, сонымен қатар, тегі бөтен көшпенділер тұрмысына қатысты жаңсақ, тіпті, жалаға үйлес ақпарат та үшырасады. Бүгінде қияли, теріс ошар, дәйектерді шындықтан ажыратып алу онша қиын емес. Ең бастысы – Карпинидің өзі куә болған, көзімен көрген, нақты жағдаяттар. Сондықтан да Карпини кітабы XIII ғасырдағы көшпенділер тарихына қатысты ең мәнді еңбектер қатарында тұр.
Мұнда бәрі де бар. Ең алдымен – татар қауымының түр-тұлғасы, киім үлгісі, мекен, баспанасы, ас-суы, мінез-құлқы, ұғым, нанымы, жерлеу рәсімі, әдет-ғұрып заңдары. Бұдан соң, өткен тауарих турасында азды-кемді мағлұмат, ұлыстың құрылымы, әміршілерінің өкімі, бектерінің билігі, бағынышқа, боданға түсірген елдерінің жайы. Жалпы жұрттың, оның ішінде ұлыстың ұлық кісілерінің байлығы атап айтылып, қаған Ордасының сән-салтанаты, әсіресе, өзі көрген, таққа көтеру рәсімі турасында бажайлап жазады. Әлбетте, басты назар – ұлыстың жауынгерлік қуатына байланысты. Әскер құрамы, қару-жарақ жайы, соғыс тәсілдері, ашық ұрыстағы және қамал бұзудағы машықты қимыл, айла-шарғылар байыпталады. Татар қауымының ең басты мақсаты – бүкіл жер жүзін жаулап алу деп куәландырады. Плано Карпини дәл осы сөзінің айғағындай, нақты құжат – Күйік қағанның Рим папасына жолдаған жарлық-хатын алып қайтыпты. «Көк Тәңірінің күшімен, күннің шығуынан батуына дейінгі барлық жер-әлем біздің ғұзырымызға берілген», «Шыңғыс қаған және Өкетай қаған Мажарға, Крістиан жұртына Тәңірінің жарлығын жіберген еді, бірақ олар Тәңірінің сөзін тыңдамады», ақыры қандай кепке ұшырағаны белгілі, енді сен де, Біздің қаһарымызға ұшырамай тұрғанда, «өз аяғыңмен келіп, дәргейімізге бас ұруға тиіссің», әйтпесе, «қас дұшпан болып шығасың», «одан арғы жағы не болары Тәңіріге аян» депті. Бүгінгі Батыс жұртына қисынсыз қоқанлоқы, бізге де артық астамшылық көрінгенімен, 1241 жылғы Еуропа жорығы көлденең кеселсіз, енді бірнеше айға ұласса, бұдан сегіз ғасыр бұрын Аттиланың аяғына жығылып, ел-жұртына жансауға сұрап алған Рим папасының еншілі мұрагері Төртінші Иннокентий де орыстың ұлы кнәздерінен соң, Герман императорымен, Француз королімен таласа-тармаса Бату ханның табанын жалауы әбден ықтимал еді.
Бенедикт Полон. «Тартар тарихы». Поляк Бенедикт Рим папасының мәртебелі өкілі Плано Карпиниге, алдын ала келісім бойынша, жол-жөнекей, Польшада қосылады, қанаттас серік, әрі болашақтағы аралық тілмаш. Татар тіліне жетік екен. Яғни, сол заманда Еуразияда халықаралық қатынас тілінің қызметін атқарған түрки. Біздің орайда қыпшақ тілі. Кейінгі зерттеушілер татар тілін «моңғол» деп нақтылайды. Сонау қиыр шығыстағы белгісіз моңғолдың тілін қиыр батыстағы поляк қайдан үйреніпті – бұл жағына ой салуға түйсік жетпеген. Сонымен, жапсарлас қыпшақтардың тілін жетік білген, бәлкім, бұрнада дін тарату мақсатымен Дәшті аймағын да аралап көрген монах Бенедикт ресми өкілдік құрамындағы екінші кісі саналғанымен, көз ғана емес, құлақ, яғни шын мәнісіндегі басты адам болып шығады. Рим папасының атына жазылған, Франция короліне де мағлұм етілген жол-жазба кітаптың негізгі иесі осы Бенедикт Полон болғандай. Өйткені «Тартарлар туралы кітаптағы» сырттай көз көргеннен басқа барлық ақпар тек Бенедикт арқылы өтті. Сонымен қатар, Бенедикт Полонның өз қолымен жазылған, Карпини құрастырған еңбектен бірқанша айырымы бар дербес кітабы да болыпты. Бұл турасында еміс ақпар ғана сақталған екен. Ақыры, күні кеше ғана, 1965 жылы кітаптың өзі де табылады. Бірақ түпнұсқа, толық қалпында емес. Ц. де Бредиа деген монахтың қолынан шыққан, ықшамдалып, кей бір тұста қысқартылып көшірілген пішінде. Тарих ғылымындағы табыс, үлкен жаңалық болды. (Бенедикт хикаяларының тым шағын, тағы бір жаңқасы белгілі: ауыр сапардан оралған жолда, Кельн қаласында аялдаған шақта әлдебір әуесқой монах ауызекі сөйлесіп отырып жазып алыпты; қатарлас нұсқа деп де, дербес шығарма деп те айтуға келмейді, әйткенмен бірді-екілі айырым, үстемесі бар, негізгі мәтінді бекіте куәландыратын, мәнді мұра).
Бенедикт Полонның «Тартар тарихы» Карпини арқылы жеткен деректерді нақтылай түсумен қатар, көп ретте толықтырып жатады және өзіндік, тың мағлұматтары да біршама. Оның үстіне, қатынасқан, араласқан, кеңескен кісілерімен өзі тікелей, ауызба-ауыз сөйлесіп отырғандықтан, ақпары нақты, көлденең, оқыс қателер ұшыраса қоймайды. Мұнда да Шыңғыс хан, оның әуелгі соғыстарына қатысты, қиялдан туған, лақап әңгімелердің ұшығы бар, бірақ түптеп келгенде, Карпини мен Бенедикт ойдан шығармаған, шынымен-ақ жұрттан естіген әлдебір эпостың жаңғырығы деп біледі бүгінгі зерттеушілер.
Өкілеттік сапардың негізгі мақсатына орай, Карпинимен қоса, Бенедикт мәліметтері де Шыңғыс хан империясының қыр-сырын байыптау тарабында көрініс береді. Ұлыстың билік жүйесі, ішкі құрылымы, әскери ұжымы, соғыс әлуетімен қатар, көшпенділердің тұрмыс кебі, шаруашылығы, әдет-ғұрпы, наным-сенімі турасында нақты дерек, байыпты түйіндер.
Түптеп келгенде, Плано Карпини мен Бенедикт Полон арқылы Батыс жұрты өздеріне ұқсамайтын, барлық жағынан кереғар, жат қана емес, айрықша қатерлі жаңа бір әлемнің пердесін ашыпты. Және мұндағы бар мағлұмат кейінгі тауарихтарға деректі ұйтқы болыпты.
Ал біз өткен тарихымызбен қатар, арыдағы табиғи болмысымызды тануға септесетін мәнді жәдігерлер ретінде танимыз.
Андре де Лонжюмо. Асцелин. Шығыс тараптағы белгісіз жұрт, олардан келетін қауіп-қатер, пайда, зиян турасында толық ақпар алуға бекінген Рим папасы мен Француз королі сол 1245 жылы, Плано Карпинидің соңын ала, бірақ түстік-шығыс тарапқа тағы бірнеше дүркін жаушы жасақтапты. Барлау, байыптау мақсатында және Алғы Азияға жеткен татар әмірлерімен арада байланыс орнату үшін. Доменик, Андре, Асцелин деген католик монахтары бастаған бұл өкілетті сапарлар тағдыры әрқилы шешіледі.
Арагоннан шыққан францискан монағы Домениктің миссиясы турасында ешқандай дерек сақталмаған. Әлденендей себеппен барар жеріне жетпеді деген жорамал ғана бар. Доминикан монағы, Лонжюмо қаласынан шыққан Андре болса, Сирия, Ирақ арқылы Еке Моғұл ұлысының билігіндегі Түстік Әзірбайжанға, Тәбриз қаласына жетеді. Татар жұрты туралы там-тұм деректер ғана жинап, ары қарай аттанған жолында әлде бөгесін, әлде сапар азабынан тайқып, Рим папасының Ұлы қағанға жолдаған хатын көлденеңнен кездескен моғұл әскерінің қолбасшысына табыстап, аман-есен кері қайтады.
Доминикан монағы, Ломбардиялық Асцелиннің сапары ұзақ екі жылға созылады. Франциядан шығып, теңіз арқылы Палестинаға өтіп, одан әрі Сирия, Иран, Гүржістан мен Арменияны басып, қасындағы серіктерімен бірге қазіргі Нахичевань аймағында тұрған, Сыртқы Қапқаз бен Терістік Ирандағы әскердің бас қолбасшысы Байжу-ноянның ордасына жетіпті. Алайда, ешқандай келіссөз, артық әңгіме болмайды. Асцелин түтінмен аластайтын, екі от ортасынан өту рәсімінен бас тартады және өзін өте дөрекі ұстап, артық сөздер айтыпты. Сендердің бәрің дінсіз мәжуси боласыңдар, кемшін жағдайларыңды мойындап, күнәдан тазару үшін христиан дінін қабылдауды талап етем депті. Ашуға мінген Байжу-ноян елшіні де, оны жіберген Рим папасын да мейлінше балағаттайды. Асцелиннің терісін тірідей сыпырып, ішіне сабан толтырып, сол кереметтей папаның өзіне қайтармақ болады. Бірақ жақында ғана келген, енді ұлыс-бегі сайланбақ Елжігедей-ноянның «Біздің салтта елшіге өлім жоқ» – деген сөзіне тоқтапты. Осымен бар шаруа бітеді. Асцелин басы сау қалпында отанына оралады. Десе де, татар жұртының күш-қуаты және Түстік Қапқаздағы ахуал турасында біршама мағлұмат алып қайтқан екен. Асцелиннің сапарлас серігі Симон де Сент-Квентин қағазға түсірген елшілік баяны, Карпини кітабынан үзінділер және басқа да үстеме деректермен қоса, екінші бір оқымысты монах Винсент де Бове (ө.1264) құрастырған «Тарих айнасы» атты энциклопедиялық үлкен жинақ құрамында сақталып қалыпты және кейінгілер тарабынан зерттеу нысанасы болған.
Ал Андре де Лонжюмоның екінші сапары сәтімен аяқталады. Француз королі Тоғызыншы Людовик 1249 жылы ақпанда Кипрден аттандырған миссия құрамы толымды – жиыны жеті кісі екен. Теңізден өтіп, Кіші Азия, крестшілер билігіндегі Акра, Антиохия арқылы біршама жеңіл жолдан соң Тәбриздегі Елжігедей-ноянның Ордасына келеді. Араб, парсы тілдеріне жетік, көшпенді қауымның райын да танып үлгерген, әрі ақылды, парасатты Лонжюмо рәсімнен ауытқымайды, ұлыс-бегінің нұсқауы бойынша, одан әрі сапар шегіпті. Хазар теңізін түстік тарабынан жағалай өтіп, Хорезм, Жетісу арқылы, Тарбағатайда, Еміл өзенінің бойында тұрған Бас Ордаға жетеді. Бұл кезде Күйік қаған өлген, уақытша бар билік қағанның жесірі Өгүл-Ғаймыштың қолына өткен; мәртебелі Қатын алыстан жеткен жаушыларды салқын қабылдайды және бағыныш туралы бұрнадағы жарлықты қайталайды, жыл сайын көп мөлшерде алым-албан төлеп тұру қажетін, әйтпесе бүкіл Батыс жұрты жазаға тартылатынын айтыпты.
Андре де Лонжюмо еліне 1251 жылы көктемде оралып, сапар туралы өзінің короліне толық мағлұмат береді және, сөз жоқ, жазба түрдегі есебін қоса тапсырған. Алайда, бұл құнды құжат кейінгі заманға жетпепті, әйткенмен, белгілі мөлшерде өз кезіндегі таным, білімге және бұдан соңғы қатынасқа септескені күмәнсіз. Сонымен қатар, Лонжюмоның айтуында сақталып, бізге жеткен үзік, санама деректердің өзі айрықша мәнді.
Гильом де Рубрук. «Шығыс елдеріне саяхат». Уақыт озған сайын, Еуропадағы татар шапқынының қатері азайғандай көрінеді. Людовик IX ұйтқы болған Алтыншы крест жорығы 1248 жылы ауыр жеңіліске ұшырайды, әскері қирап, өзі тұтқынға түскен француз королі еселеген құн төлеп, бостандыққа әрең шығыпты. «Дінсіз сарациндерге» қарсы болашақ күресте жаңа бір амалдар ойластыру қажет екен. Енді Людовик барлау мақсатымен қоса, одақтас ретінде, мұсылман майданындағы соғысқа тарту мүмкіндігін қарастыру үшін, Еке Моғұл ұлысына өз тарабынан жаңа бір миссия жасақтайды. Басшылық міндеті францискан-минорит монағы Гильом де Рубрукқа жүктеліпті.
Рубрук француз короліне етене жақын, онымен жорық жолдарында бірге болған, жігерлі, парасатты, әрі жан-жақты білімді кісі екен. Фландриялық, сол кезде қырық жас шамасында. Денесі ауыр, мінезі кең, қиындыққа төзімді, айрықша сабырлы жан болыпты. Бүкіл сапар бойы, қысы, жазы жалаңаяқ жүрген. (Қарақорымда, ақырған аязда бақайын үсік шалғаны бар). Елші де емес, жаушы да емес, католик дінін уағыздаушы деген пердемен аттанады. Қасында Кремондық Бартоломео деген серігі, Гильом Госсе деген хатшысы, сириялық әлдебір шалағай тілмаш және қызметші жеткін – жиыны бес адам болған. Рубрук және оның қосшылары жол айырығы Палестинадан соң, 1253 жылдың басында, Византия астанасы Константинопольден шығады. Әуелі теңіз арқылы Қырымға, Судақ қаласына келіп түседі. Одан әрі Ор-қапыдан өтіп, жайқын даланы басып, ханзада Сартақтың Ордасына барады. Бұдан соң Еділдің сағасы, Бату ханның ғұзырына жетіпті. Бату Қарақорымға, Мөңке қағанға нұсқайды. Рубрук Жібек жолының Алтын Ордаға жалғас бір тармағы бойынша, әуелі Сарайшық тұсында Жайықтан өтіп, шығысқа қарай ен даламен жүріп отырып, Қаратауға жетіп, одан соң Талас алқабымен Шуға келеді, одан әрі Алатауды көбелей жүріп, Іледен өтіп, Жетісудың шегінде, Қойлық қаласында екі аптадай аялдап, тыныс табады да, қарашаның соңында Алакөлді жағалайды. Бұдан әрі Жоңғарды басып, Ұлы Даланы көлденеңінен кесіп өтіп, 1253 жылдың соңында Мөңке қағанның көк күймелі көшпенді Ордасына жетіпті. Қыс ішінде, үш ай бойы қаған Ордасымен қоса жылжи қонып жүріп, көкек айында сәулетті Қарақорымға бірге келеді. Ұлыс астанасында екі айдан астам болып, 1254 жылы маусымда еліне қайтуға рұқсат алыпты. Әуелгі ұзақ жолдан қажыған, денсаулығынан қауіптенген Бартоломео өз ықтиярымен жат жұртта қалады. Рубрук төте жол – Балқаштың сыртымен Сары Арқаны көктей өтіп, Еділге, Сарай-Батуға жетеді. Одан әрі Хазар теңізінің батыс жағалаумен Қапқаз асып, Дербент арқылы, бөгесін, қиындықсыз, 1255 жылдың басында Кипрге келіп түседі. Көп ұзамай, Парижде корольдің қабылдауында болып, Палестинаға қайтып оралады да, бір жыл отырып, өзінің саяхат кезінде көрген-білгені мен ой, толғамдарын тұтас бір кітап қылып жазып шығады, рәсім бойынша, латын тілінде. Бұдан соң, 1257–1267 жылдарда Парижде тұрады, өз заманының атақты адамдарымен жүздеседі, оның ішінде францискан монағы, әйгілі оқымысты Роджер Бэконмен кездесіп, кеңінен сөйлесіп, оның кейінгі еңбектеріне негіз болған бірталай мағлұмат береді. 1215–1220 жылдар аралығында туған Рубрук шамасы 1270 жылы қайтыс болса керек.
Миссияның негізгі мақсаты – дінге тарту және одақтастық мәселесі ешқандай нәтижесіз аяқталыпты. Есесіне басқа тарап – жер тану жөні айрықша жемісті болғанын көреміз. Плано Карпини жеткізген, әрқилы сыпаттағы мол деректің ақиқатын айқындап, күмәндісін ажыратып, барды нақтылау үстіне, байқампаз Рубрук қосымша тағы қаншама мағлұмат жинақтапты. Саяхатшы татар жұртының тұрмыс-тіршілігіне айрықша назар аударады. Қырымнан Қарақорымға дейінгі кеңбайтақ жер сыпаты өз алдына, осы ұлан-асыр қонысты мекендеген халықтың болмыс-бітімі, өзіндік ерекшелігі жақсы байыпталған. Қысқы, жазғы көші-қон, ордалы жұрт сыпаты айрықша бедерлі. Көк күймелер, яғни арба үстіне тігілген, әрқайсысын жиырма, одан да көп көлік сүйреген орнықты ақ отаулар мен әдепкі киіз үйлердің болмыс-бітімі, сыртқы суреті мен ішкі көрінісі шебер кейіптеледі. Елдің шаруашылық жөні, малшылық, аңшылық турасында көп дерек бар. Халықтың тұрмыс-салты, ішіп-жемі, ең ақыры, қымыздың қалай дайындалатыны тәптіштеп баяндалған. Көшпенділердің мінез-құлқы, наным-сенімінен бастап, киім киісі, отбасы тірішілігі, әйелдердің қоғамда алатын орны – күнделікті өмірдің сан саласы қамтылады. Айбынды Бату хан мен оның немере іні, қанаттас серігі, құдіретті Мөңке қаған, ұлыстың басқа да ұлық кісілері турасында бұрынғы-соңғы ешбір жәдігерде ұшыраспайтын, тарихи, нақты куәліктер бар. Империя астанасы Қарақорым – заманында жарым дүниенің орталығы, сәулетті шаһар сыпатталған бірден-бір еңбек – осы Рубрук кітабы болады. Дәшті-Қыпшақтағы Бату мен оның ұлы Сартақтың ордасы, Қарақорымдағы Мөңке қаған сарайы барлық сән-салтанатымен, дәйекті, шынайы бейнеленген. Қарақорымдағы қала өмірі, ондағы әрқилы дін өкілдері мен сырттан келген, әртүрлі ұлт адамдары турасындағы мағлұматтар ұлыс астанасын, орталықтағы жұртшылық өмірін бедерлей түседі.
Тұтастай алғанда, Рубрук еңбегі Шыңғыс хан империясының ішкі тұрпатын, біздің көшпенді қауымның өткен болмысын байыптауда бірінші кезектегі, мағлұмат, дерегі мол, айрықша мәнді, санаулы ескерткіштердің қатарына жатады.
Рикольдо де Монте-Кроче. «Қасиетті өлкеге саяхат.» Католик монах Рикольдо (ө.1309) христиан дінін уағыздау және тарату мақсатымен XIII ғасырдың соңғы он бес-жиырма жылында Тақау Шығыс елдері: Палестина, Сирия, Ирак, Персияны, сондай-ақ Күнгей Қапқазды аралап, кейбірінде біршама ұзақ аялдап, байтақ өлкедегі әрқилы халықтар, олардың тұрмыс-салты, ұғым-нанымы турасында мол мағлұмат жинайды. Айрықша діндар Рикольдо нақты деректермен қатар, қисынсыз дақпырт, пәле-жалаға көп орын берген, христиан дінінен тыс жұрттардың ешқайсысын жақтырмайды, бәрі де оңбаған, бәрі де хайуан кейіпті, әсіресе сарацин – мұсылман қауымы айрықша жексұрын көрінеді. Осы орайда «Шығыс халықтарына қарсы кітап», «Құранды терістеу» дейтін арнайы еңбектер жазыпты. Әйткенмен, Рикольдо сапарының негізгі бір мақсаты – осы елді аймақтарды ғұзырына келтіріп отырған және христиан әлемі үшін айрықша қатерлі, «ғаламат әрі қорқынышты жұрт» турасында жан-жақты мағлұмат жинау болғандықтан, өзінің ең басты шығармасы «Қасиетті өлкеге саяхат» кітабында татар тақырыбын арнайы қамтиды. Мінез-құлық, әдет-ғұрып, өзіндік наным мен жерлеу рәсімдері, тағы басқадай этнографиялық деректер. Татарлардың шығу тегіне қатысты аңыз-лақап, Шыңғыс ханның және оның мұрагерлерінің жаулау соғыстары турасында Батыс жұрттары үшін қажетті деген азды-көпті ақпар. Ілкідегі әріптес дін-қарындастар: Карпини, Рубрук, Бенедикт кітаптарындағы, кеңінен қамтыған байсалды тұрғы жоқ, әйткенмен, осы тақырыптағы ескілікті, санаулы еңбектің бірі, көлеңкелі тұстарын діни тар өріс әсері деп қарасақ, замана таңбасы танылатын бірқанша мәнді сыпаты бар. Жаңалығы болмаса да, бұрынғыға үстеме есепті.
Айта кететін бір жағдай, Рубруктан соң, бірақ Рикольдодан бұрын, 1274 жылы таңбаға түскен, «Татарлардың іс-жайы» аталатын, өзгеше бір құнды мұра болған. Көне француз тілінде жазылыпты. Күні кеше ғана, 1904 жылға дейін Турин кітапханасының қорында тұрған. Өртке кетеді. Басқа бір қоймада небәрі сегіз беттік шағын бір үзігінің көшірмесі сақталып қалады. Және мазмұны. Теріп айтқанда: Екінші… үшінші… алтыншы хандар туралы – Тұрмыс жағдайы – Малы – Үйлері – Көші-қоны – Елшілік жөні – Соғыс тәсілдері, т.т. Екінші Лион соборына дайындалған және баяндалған анықтама еңбек екен. Авторы – доминикан монағы, ағылшын Давид Эшби. 1261 жылы Ирандағы Құлағу ханға Еуропа тарабынан барған алғашқы елші. Сол беті Елхан жұртында қалыпты. Ұзақ уақыт – он төрт жыл бойы, әуелде Құлағу, одан соң Абаға хандар тұсында католик миссиясының тұрақты, мәмлегер өкілі, әрі елхандардың Батыс мәселесі бойынша кеңесшісі қызметін атқарған. Яғни, жат жұрттың бар болмысын көзбен көріп, тереңінен таныған адам. 1274 жылы Абақа ханның Батыс Еуропаға шығарған үлкен елшілігінің құрамында, тілмаш ретінде келіп, католик шіркеуінің әлемдік жиыны Лион соборында аталмыш еңбегін діндар жамағат алдына тартқан. Бізге мағлұм тақырыптарына қарағанда, мән-маңызы да ерекше болса керек. Орны толмас, өкінішті жағдай. Десе де, кейінгі зерттеушілер бәлкім, әлдебір қараңғы қоймада әлденендей көшірмесі сақталып қалған шығар… деген үміт айтады. Әзірше қолда бары – кіріспе сөз бен көші-қон туралы шағын үзік қана.
Марко Поло. «Әлемнің әрқилы сыпаты». Әйгілі есім, атақты кітап. Марко Поло елші де емес, саяхатшы да емес, саудагер болатын. 1254 жыл шамасында Венецияда туыпты. Бай көпестер әулетінен. Бұл кезде Венеция республикасы жарым дүниемен сауда қатынасын орнатқан. Марконың әкесі Никколо, өзінің інісі Маттеомен бірге 1264–1265 жылдары Константинопольден Қырымға келіп, одан Еділге өтіп, Үстірт, Хорезм, Сырдария алабы, Жетісу арқылы Қытайға жетеді. Сауда жөнімен Батыс жұртынан келген алғашқы көпестер ретінде Құбылай ханның құрмет, сеніміне ие болыпты. Тиімді сауда, мол табыстан соң, Құбылайдың Рим папасына жазған хатын алып, 1269 жылы еліне оралады. Арада екі жыл өткенде кері қайтады. Бұл жолы Никколо ересек ұлы, әлде он жеті, әлде он тоғыз жастағы Марконы ала жүріпті. Палестина, Ирақ, Иран, Ауғанстан, Таңғұтты басып, империяның жаңа астанасы Ханбалық – Пекин қаласына келеді. Сол бетінде ағайынды-балалы үш Поло Құбылайдың қызметінде он жеті жыл болыпты. Жас Марко үлкен мәртебеге жетеді, мемлекеттік жауапты қызметтер атқарады, ұзағынан тұрып, еркін аралап, ішкі Қытайды мейлінше таниды, Ұлы Даланың шектес, түстік атырабын көреді, тіпті, Үндістанға, Үндіқытай жағына елшілік шаруаларымен барады. Ақыры, әкесімен, ағасымен бірге Еуропаға қайтуға рұқсат алыпты, бірақ жолай тағы да бір маңызды міндеттер атқаруға тиіс болады. 1292 жылдың басында Цюаньчжоу портынан кемелер керуенімен бірге аттанып, Оңтүстік-Қытай теңізін, Үнді мұхитын кесіп өтіп, Парсы шығанағы арқылы Басраға жетеді, одан соң, 1295 жылы Венецияға аман-есен оралыпты. Алайда, беймаза жан тыныш жата алмайды. Теңіздегі билікке талас, сауда өрісіне бақас Венеция мен Генуя арасындағы соғысқа қатынасып, тұтқынға түседі. Осы, Генуя түрмесінде жатқан кезінде, 1298 жылы, бұрнада бастан өткендерін айтқан, қиял-ғажайыпқа ұқсас әңгімелерін, ол да тұтқын, Пиза қаласынан шыққан Рустичано деген сауатты кісі көне-француз тілінде қағазға түсіреді. Келесі жылы қамаудан босаған Марко Поло бұдан соңғы ширек ғасыр ғұмырында өзінің және әкесі мен ағасының бастан кешкендерін тағы қаншама жұртқа әңгімелейді, әуелгі Рустичано нұсқасынан басқа, қайталақ үстіне қаншама айырым, қосымшасы бар, кемі бірер жүз жазба пайда болады, соның тоқсанға тақауы бүгінгі заманға жеткен көрінеді. Марко Поло 1324 жылы ата жұртына дүние салыпты.
Соншама әңгіме, қилы хикаяны жаханкездің өз аузынан тыңдаған, немесе, жазбаларды оқыған тұстас кісілер осының бәрі шылғи өтірік деп есептеген, одан соңғылар да сене қоймаған, тіпті, бүгінгі зерттеушілердің кейбірі ішінара қоспа, жалған ақпары көп, керек десеңіз, Марко Поло Қытайда болмаған, бар әңгімесін араб, басқа да мұсылман көпестерінен естіген деп күмән айтады. Десе де, байыпты талдаулар Марко Поло кітабы ұсақ-түйек кінәратына қарамастан, бастан-аяқ көзбен көрген шындық негізінде жазылған деп біледі.
«Әлемнің әрқилы сыпаты» негізінен Құбылай тұсындағы Юань империясына қатысты. Сонымен қатар, Кіші Азия, Түстік Қапқаз аймағы, Ирақ, Иран, Хорасан, Таңғұтқа байланысты, арыдағы Үндістан, Жапон, Индонезия аралдары, Үндіқытай жұрты турасында, сол заман үшін мүлде белгісіз, бүгінде тарихи деректі қаншама мағлұмат айтылады. Шынында да, Марко Поло кітабы орта ғасырлардағы Еуропаның таным көкжиегін кеңейткен, географиялық жаңалықтарға толы және Батыс жұрттарының бұдан соңғы дәуірдегі теңіз кешулері мен әлемдік экспансиясына ықпал еткен ерекше еңбек болды.
Өз тұрғымызға келсек, Шыңғыс хан заманына сәйкес деректерде жаңалық жоқ, бірақ барды бекіте түспек. Сонымен қатар, «батыс татарлар», есебі Дәшті-Қыпшақ шегіндегі түрік қауымы, олардың тұрмыс-жайы, Барка (Берке) мен Алау (Құлағу), яғни Алтын Орда мен Иран арасындағы соғысқа қатысты жағдаяттар назар аударарлық. «Үлкен Түркстан» – Шағатай ұлысы туралы да айтылады. Әлбетте, Марко Поло жазбаларынан татар жұртының әдет, салт рәсімі, шаруашылығы, тұрмысы, соғыс өнері, аңшылық, саятшылық жөнімен қатар, мінез-құлық, өзіндік нанымы төңірегінде де бірқанша мағлұмат аламыз.
Гайтон. «Шығыс жұрттары тарихының гүлбақшасы». Армян патшаларының ежелгі әулетінен шыққан Гайтон (Хетум) жас кезінен-ақ дін жолын қуып, туған жерінен кетеді де, өмірінің көпшілік бөлігін «Қасиетті өлке» – Палестинада өткізеді, діни сапар әрі әуестік жөнімен Тақау Шығыс елдерін аралайды, бәлкім, Иран, Түркстаннан өтіп, Қытайға дейін барып қайтады. 1270 жылдар төңірегінде мамлүк Бейбарыс сұлтанға қарсы соғысқа қатысады, осы тұста, әлде кейінірек, жауынгер, діни Иоаннит орденіне кіреді, ақыры, мұсылман әскерінен қирай жеңіліп, ығыса шегінген бауырластарының соңынан, 1305 жылы Кипрге жетіпті. Бұл кезде жасы да ұлғайған болса керек, енді біржола дін жолына түседі. 1306 жылы Еуропаға қоныс аударып, Франция, Пуатье қаласындағы монастірге тұрақтайды. Аталмыш кітапты осында, 1307 жылы таңбаға түсірген – білімдар монах Никола Фалькон де Туль. Гайтонның айтуымен, көне-француз тілінде сөзбе-сөз жазып алады да, латын тіліне аударып, Рим папасының алдына тартады. Жан-Поль Рудың көрсетуінше, Гайтон атаулы еңбегінен соң көп ұзамай дүние салыпты. Тәрізі – 1309 жыл.
«Гүлбақша» өз заманы үшін ерекше шығарма болып шығады. Кезінде Марко Поло кітабымен қатар аталған және кеңінен тараған. Мәшһүр Франсуа Рабленің өзі жоғары бағалаған екен. Ауқымы кең, дерегі мол, әрі көз көрген жол-сапар үлгісімен, қызғылықты жазылған Гайтон кітабының ежелгі француз әдебиеті мен тарихнамасында атаулы орны бар. Кейінгі ғылымға берер мағлұматы да біршама.
Көлемді еңбек төрт бөлімнен тұрады. Бірінші бөлім – Қытай мен Индия, Түркістан мен Хорезм, Армения мен Грузия – жиыны Шығыстың он төрт елін қамтиды. Екінші бөлім – Түркия және Орта Шығыстағы мұсылман мемлекеттеріне арналған. Төртінші бөлім – Египет–Мысыр патшалығының тарихы мен жалпы сыпаты және кезекті крест жорығын қалай ұйымдастыру тұрғысындағы уағыз бен кеңес. Біздің тақырыбымызға қатысты – кітаптың үшінші бөлігі. Бастан-аяқ татар жұртына арналған. «Атап айтқанда, бұлардың кім екендігі, мекен-тұрағы, көптеген елдерді өзіне қалай қаратқаны және алғашқы басшылары турасында». Осы орайда Шыңғыс ханның көтерілуі, билікке жетуі, жат жұрттарға аттанысы нақты тарихи деректер сұлбасымен қатар, аңыз, лақап негізінде қалыптанған. Жошы хан, Өкетай қаған, бұларға жалғас Күйіктің қаған көтерілуі, Бату ханның Батыс жорығы, Мөңке қағанның Армян патшалығымен ара қатынасы, Құлағудың Бағдатты алуы – жинақтап айтқанда, Шыңғыс ханның бастапқы мұрагерлерінің тарихы байыпталады, Юань империясы мен Алтын Орда турасында мағлұмат бар. Гайтон Шыңғыс ханнан Мөңке қағанға дейінгі аралық деректерін «татар тарихына арналған үш кітаптан» іріктегенін, ал одан бергі заман турасында өзінің ағасы (әкесінің бауыры), армян патшасы Гетумнан естігенін айтады; бұдан соңғы дәуірге өзінің тікелей көргені мен білгені арқау болыпты. Әуелгі тауарихтың бұлдырап кететін тұстары бар дедік, ал ілкі замандағы тарихи оқиғалардың бел ортасында жүрген Гетум арқылы жеткен және автордың өзі куәгер болған кейінгі кезең деректері нақтырақ. Сонымен қатар, Шыңғыс хан жұртының әскери өнері мен әдет-ғұрпы, мінез-құлқы турасындағы азды-көпті мағлұмат та назар аударарлық дәрежеде.
Иосафат Барбаро. «Танаға саяхат». XIII ғасырдың екінші жарымында және оған шектес дәуірде Шығыс тараптағы алыс-беріс сауда және дипломатиялық қатынастар қалыпты жағдайға айналады. Еуропа жұртының көбірек жалғасқаны – Елхан ұлысы, яғни Құлағу әулетінің иелігіндегі Иран болды. Алыстағы Юань империясымен аралықтағы байланыс та үзілмейді. Венециядан, Генуядан, Флоренция мен Пизадан шыққан көпестер Жібек жолы арқылы Қытайға, одан әрі Үндістан мен Индонезияға еркін қатынайды, католик дінін уағыздаушы миссионерлер де бұлардан қалыспайды. Осы қатардағы, «Ханбалық архиепископы және бүкіл Шығыс патриархы» мәртебесіне жеткен Джованни Монте-Корвино (1247–1328) Пекинде қырық жыл тұрыпты, ол құрған діни орталықтың өкілдері Юань империясын еркін аралайды, тек Түпкі хандық қана емес, Шағатай ұлысы мен Алтын Орданың өзінде христиан дінін насихаттайды. Монте-Корвиноның және оның серіктерінің үлкен жазбалары белгісіз, тек жекелеген хаттары ғана сақталған. Бұл шағын көлемді жазбаларда Батыс Еуропа мен Юань империясының ара қатынасы, ішкерідегі моңғол тарихы мен мәдениеті турасында мәнді мағлұматтар ұшырасатын көрінеді. 1316–1330 – он төрт жыл бойы Шығыс елдерін аралаған жиханкез монах Одорико де Порденоне, Ватикан елшісі, Қырым, Еділ, Дәшті-Қыпшақ, Жоңғар арқылы 1338 жылы Қытайға жетіп, Тоған-Темірдің қабылдауында болған Джовани Мариньоли өздерінің жолжазба кітаптарында негізінен Юань империясының шегіндегі моңғолдар жөнінде ғана айтады.
Осы замандағы көшпенділер қауымына қатысты мол дерек Шығыс Еуропа – Алтын Ордаға байланысты. Есебі, бұлар да біздің тақырыбымызға етене емес, жалғас, сабақтас сарындар ғана. Әйтсе де, атаусыз қалдыруға болмайтын бір ерекше еңбек бар. «Танаға саяхат» аталады. Авторы – венециялық Иосафат Барбаро (1413–1494).
Білімді, парасатты және өрісі кең, ізгі, бекзат бітімді Иосафат Барбаро жас жігіт кезінде, 1436 жылы сауда ісімен Алтын Орда шегіндегі Тана (Азау) қаласына келеді. Тана-Азау – Генуя республикасының Қырымдағы алғы сауда орталықтары Солдайя (Судақ) пен Каффа (Феодосия) сияқты, Венеция республикасының Алтын Ордамен келісім негізінде орнығып отырған ашық отар-бекеті болатын. Батыс пен Шығыстың кең көлемді, еркін сауда айналымы осы тірек қалалар арқылы жүзеге асып жатқан. Келгінші еуропалықтар мен жергілікті – сыртқы жұрт әлі де «татар» атайтын түрік-қыпшақ қауымы қанаттас, аралас өмір кешіп, еркін қатынасып жатқан бейбіт қалада Иосафат Барбаро аз, кем емес, тура он алты жыл тұрады. Елдің тілін еркін игеріп, әдет-салтына әбден қанығады, қасиетін танып, қалтқысыз араласып, үлкен құрмет, сенімге жетеді, Иосафат есімі Жүсіпке айналып, қарашыдан хан әулетіне дейінгі аралықта қаншама дос-жар табады. Әлбетте, Жүсіп-Иосафат соншама жыл бойы Тана-Азауда байланып отырмаған, сауда, кәсіп ісімен, кейде әуестік, білуге құмарлық жөнімен көшпенділер жайлаған кең далаға шығады, Дәшті-Қыпшақтың бірталай өңірі – Қара теңізді жағалап, Үзе – Днепр өзеніне дейін, Қырымға бойлап, Азау теңізін төңіректеп Таң – Доннан өтіп, Терістік Қапқаз бен Еділ бойына дейін барып қайтады және бұл жерлердің көбіне бір емес, әлденеше мәрте қатынаған сияқты.
Қаншама заманнан соң, 1452 жылы етене жұртпен қоштасып, отанына оралған Иосафат Барбаро биік мәртебеге жетіп, Венеция республикасының жұрт ұстаған үлкен тұлғаларының біріне айналады, кәнігі саясаткер, тәжірибелі дипломат ретінде елдің ішкі, сыртқы істеріне белсене араласады, ал 1473–1479 жылдары Персияда елшілік қызмет атқарады. Барар және қайтар жолдарында тағы да Азау, Дәшті-Қыпшақ арқылы өтіп, бұрынғысын еске түсіреді, ежелгі таныстарын сұрастырады, тағы қаншама қимас әсермен оралады. Жасы жетпісті иектеген Барбаро бұдан соңғы жылдарда дож сарайында мансапты, ұлық қызметтер атқарады. Дәшті-Қыпшақ турасындағы естелік кітабын қартайған шағында, 1489–1492 жылдар аралығында таңбаға түсіріпті. Саяхатнама естеліктің қолжазба нұсқасы күні бүгінде Венециядағы Ұлттық Әулие Марк кітапханасында сақталып тұрған көрінеді.
Иосафат-Жүсіп далалық түрік-қыпшақ өмірінің барлық саласын қамтыған. Мал шаруашылығы, аңшылық, әскери ахуал, сауда-саттық, егіншілік, қолөнер кәсібі. Тұрмыс-жайы, баспанасы, көші-қоны. Киімі, ас-суы, соғыс өнері, қару-жарағы. Мінез-құлқы, жаужүрек бітімі, адамгершілік қасиеті, өзіндік ерекшелігі. Нақты әрі соншама мол мағлұмат. Көшпенді түз жұртының жан әлемін қалтқысыз ұққан, рухани, ішкі кейпін жете таныған еуропалық жалғыз еңбек дер едік.
Иосафат Барбароның «Танаға саяхаты» – бұдан бұрынғы Карпини, Бенедикт, Рубрук деректерін нақтылай түседі және тереңдетіп, кеңейтіп, толықтырады. Арада екі ғасыр өтсе де, көшпенділер қауымының тыныс-тіршілігі, болмыс-бітісі өзгере қоймапты. Алтын Орда құрамындағы жұрт – кешегі Шыңғыс хан заманы, Татар Даласындағы ру-тайпалардың тікелей жалғасы екен. Сонымен қатар, бұдан соңғы замандарда қазақ атанып, бүкіл Шығыс Дәшті-Қыпшақты бауырына басқан біздің жұрттан айырым белгілері байқалмайды. Ғасырдан ғасырға ұласқан қалыпты тіршілік кебі, өзіндік дәстүр-салт, тұрмыс пен болмыс. Батыс жиханкездерінің орта ғасырлар шегіндегі әйгілі еңбектерінің ішінде оқшау тұрған, ықылас, түсініспен ғана емес, сүйініш, ризашылықпен жазылған «Танаға саяхат» кітабын толқымай оқу мүмкін емес. Түз перзентінің өз қолынан шыққандай бұл өзгеше туынды кезінде біздің «Аласапыран» атты үлкен кітабымызға күш-қуат қосқан арналы бұлақтардың бірі болып еді.
Далалық көшпенділер тіршілігіне қатысты тағы біраз танымдық мағлұмат Иосафат Барбароның жасы кіші отандасы һәм әріптесі Амброджо Контарини жазбаларынан ұшырасады. 1474–1477 жылдарда Персияда арнайы елші қызметін атқарған Контарини барар және қайтар жолдарында Үзе-дария (Днепр), Қара теңіздің терістік жағалауы, Қырым түбегі және Еділ алқабымен жүріпті, есебі, Батыс Дәштіні оңды-солды кесіп өткен. Еліне оралғаннан соң, жол-сапар күнделігі негізінде «Персияға саяхат» атты шағын кітабын жазады. Бұл ескілікті еңбектегі Дала жұртының тұрмыс-салтына, әдет-ғұрпына қатысты азды-көпті ақпар ілкідегі Барбаро, бағзыдағы Карпини, Рубрук деректерін айғақтай, толықтыра түспек.
Армян деректері. Армян шежірешілерінің тарихи жазбалары біршама ерте дәуір – 1220 жылғы Күнгей Қапқаз оқиғалары, Жебе-ноян мен Сүбітай-бахадұрдың жойқын шапқынынан басталады. Көбіне-көп, сол оқиғалардың тікелей куәсі болған замандастар қалдырған деректер. Арада ширек ғасыр өтпей-ақ Армян патшалығы бейбіт жағдайда Еке Моғұл ұлысының бодандығын қабылдайды, алыс, жақын елшіліктер өз алдына, Армян патшасы, саясатына парасаты сай Бірінші Гетум Қарақорымдағы Күйік қағанның Ордасына әуелде туысқан ағасы, әскербасы Смбат Спарапетті жібереді, бұдан соң өзі де, кебін ауыстырып, көп қиындықпен, ұзақ жол жүріп, келесі қаған Мөңкенің ғұзырына барып қайтады. Армяндар Еке Моғұл ұлысының құрамдас бір бөлігі ретінде Алғы Азия мен Орта Шығыстағы жорықтарға қатынасады, Күнгей Қапқаздағы моғұл әміршілерімен еркін араласады, көрші жұрттармен арадағы әрқилы елшілікке жүреді. Яғни, өз заманындағы елеулі оқиғалардың бел ортасында болған.
Татар шапқыны, татар билігіне қатысты армян деректері әсіресіз нақтылығымен, бұрмасыз шынайылығымен ерекшеленеді. Осы орайдағы ең басты мұралар ретінде Қарақорымға дейін барып қайтқан Смбат Спарапет пен Бірінші Гетумның жазбалары, бұлардан бұрынғы және кейінгі Киракос Гандзакеци, Себастаци, Григор Акнерци, Вардан, Степанос Орбелян, Мхитар Айриванеци еңбектері кеңінен танылған және жоғары бағаланады.
Орыс деректері. Ресей тарихының тұтас бір дәуірі – екі жарым ғасырлық кезең кейінгі ұғымда «Татар тепкісінің заманы» деп аталатыны мәлім. Осы орайдағы, аңыз, лақабы аралас мол дерек негізінен Бату ханның шапқыны, одан соңғы Алтын Орда империясына қатысты. Еке Ұлыстың алғашқы кезеңі, Шыңғыс хан турасындағы там-тұм мағлұмат дәстүрлі Лаврентий, Ипатий және Новгород жылнамаларынан ұшырасады. Жаңалығы жоқ, белгілі деректердің әрқилы жаңғырығы. Тек Жебе-ноян мен Сүбітай-бахадұрдың атақты жорығы, Қалқадағы соғыс турасында тың ақпарат бар. Тұтастай алғанда, орыс тілді нұсқалардың біразы – Ресей империясының алғашқы кезеңінде қолдан құралған мистификация, ал ескілікті негізі бар мұралардың өзінде кейінгі заман қоспасы – діни төзімсіздік, нәсілдік өшпенділік негізінде қалыптасқан, әсіресі мен асырасы тұрыпты, біржақты, теріс, тіпті, ойдан шығарылған, қисынсыз мағлұматтар көптеп ұшырасады. Кей-кейде өзара шендестіріп, немесе басқа тараптағы деректермен салғастырып отырып қана шындығын айқындауға мүмкін. Бір ескерте кететін жағдай – ежелгі орыс жылнамаларының ешқайсысында «моңғол» атауы ұшыраспайды, барлық жерде, тек қана «татар».

Далалық шежірелер
Шыңғыс хан және оның заманына қатысты, өз кезінде араб, парсы лұғатында, Қытай жұртының, Еуропа халықтарының тілдерінде таңбаға түскен мұра атаулы, ауқымы кең, мағлұматы мол, талдауы дәл, дерегі мен куәлігі сенімді, нақты деген күннің өзінде, мұның бәрі сырттан, жат жұрт көзқарасы тұрғысынан байыпталған тауарих екендігін ескермеу – шалағайлық болар еді. Осы орайда Шыңғыс ханның өзі шыққан орта – далалық мұрағаттың мән-маңызы айрықша. Барды бекемдейді, жоқты түгендейді, күмәнді түйткілдердің кілтін ашып, тұманды айғақтай түседі. Тек бұл ретте қолда бар нұсқаларды өткендегі көп дүниенің кездейсоқта сақталып қалған әлденендей бір ғана бөлшегі деп тануға тиіспіз. Құбылай тұсында, бүкіл Юань заманында Қытай империясының орталық қазынасында жинақталған, тіпті, жекелеген тұлғалар сақтап ұстаған «татар тілді» кітап атаулы Миң әулеті, одан соңғы патшалықтар заманында жоспарлы түрде тәркіленіп, өртеліп, жыртылып, біржола жойылып отырғаны мәлім. Ал жаугершілік үстіндегі қилы заман, әсіресе көшпенді тұрмыс жағдайында ескілікті мұралардың ғасырлардан озып, сақталып қалуы қиын болатын. Мәселен, XVII ғасырда жасаған Әбілғазы бахадұр-хан өзінің атақты «Шежіре-и түрік» кітабын жазу үшін Рәшид-әд-Диннен басқа тағы он жеті ғұламаның еңбек-нұсқаларын пайдаланғанын ескертеді. Қайда сол тауарихтар – бәрі де із-түзсіз жоғалды. Айттық, бұдан көп бұрын басталған кесапат. Заманның талқысы да, адамның кінәсі де бар. Көлденең тұрғай, хан сарайының өзі пана болмапты. Осы орайдағы ең үлкен қаза – зады, Шыңғыс ханның көзі тірісінде қағазға түскен «Алтын дәптер» болса керек. Ұлы қағанның ата-тегі, тумысынан бастап, бүкіл күрес жолын, жихангерлік ғұмырын және Еке Ұлысқа қатысты тағы қаншама мағлұмат-деректерді қамтыған, шын мәнісіндегі жазба тарих екен. Бұл «Алтын дәптердің» арнайы көшірме нұсқалары Шыңғыс әулеті билеген ұлыстардың хан сарайларында, әспетті, құнды мирас ретінде сақталады. Төрелер нәсілінің өткен ата-баба шежіресін танып-білуінде hәм жаңа тауарих кітаптарға негіз, жетекші ретінде үнемі қолданыста болған. Рәшид-әд-Дин қалыптаған “Жинақты тарихта” ара-тұра ұшырасатын нақты сілтеме – жеке сөздер мен ұғым, тіркестерге зер салсақ, “Алтын дәптер” , ешқандай күмәнсіз, түрік тілінде жазылғандығы көрінеді. Өкінішке қарай, Шыңғыс ханға қатысты ең құнды тарихи жәдігер деп танылуға тиіс «Алтын дәптердің” елесі ғана қалған, өзі жоқ. Бұл тек аталмыш бір ғана еңбекке қатысты жағдай емес. Басқасын айтпағанда, аты да, заты да белгілі “Көк дәптер” деген тағы болған. “Алтын дәптер» – өткен шежіре, кең көлемді тарихи еңбек десек, “Көк дәптер” – Шыңғыс ханның әдепкі іс-әрекеті, сөз, жарлықтары тіркеліп отырған күнделікті жазбалар жинағы екен. Төбе би (Бас жарғышы) қызметін атқарған Шигі-Құтұқы жүргізіп отырған. Бүгінде жұрнағы да жоқ.
Десе де, замана тезінен өткен, кейінге жеткен мұраның өзі толымды. Бұлардың ішіндегі ең бастысы – тұрпаты өзгеше «Қастерлі шежіре” кітабы. Және соған жалғас “Алтын топшы” hәм тағы біраз жәдігер бар. Алдын ала ескерте кететін бір жағдай – далалық ескерткіштерді көп ретте осы сөздің біршама толық мағынасындағы тауарих деп қабылдау қиын. Ежелгі эпос пен деректі баян аралығындағы өзгеше үлгі. Яғни, тиесілі тұстарда нақты шындық пен әсіре аңыздың аралық шекарасын ажырата білу қажет. Көп реттерде мүмкін емес, әйтсе де, дәйексіз аңыз болмайды десек, сол әсерлі әпсана, толғамалы жырдың өзі біраз ақиқат жағдайдың бетін ашып берсе керек.
“Қастерлі шежіре” – “Юань-чао би-ши”, “Ман-хо-лунь нюча то-ча-ань” (“Монголун ниғуча тобчиян”), “Сокровенное сказание”. Шыңғыс ханның немересі, ежелгі Татар Даласына қоса, бұрнада бағынған Терістік Қытай – Шың мен жаңадан жауланған Түстік Қытай – Машынға тұтастай хүкім еткен, мәңгілік, алып империяны ең соңғы рет және біржола біріктірген, Аспанхақ тарихындағы даңқты жаңа бір кезең – Юань дәуірін негіздеген Құбылай хан өз билігінің алғашқы жылдарында даңқты атасына, арғы бабаларына қатысты, ежелден қалыптанған дерек, шежіре, аңыз-әпсаналарды жинақтауға жарлық береді және көп ұзамай, бұлардың кейбіреуін қытай тіліне аударуға нұсқайды. Бұл игі шаруаның біздің заманға жеткен оқшау бір көрінісі – жоғарыда аталған, қытай тілді деректер тобындағы «Әулие-жихангердің жеке жорықтарының сыпаттамасы» болса керек. Шыңғыс ханның ата-бабалары, өзіндік ғұмыр кешуі және Еке Ұлыс тарихына қатысты ең соқталы әрі айрықша маңызды, ежелгі жәдігер «Қастерлі шежіренің» мағлұм нұсқасы сол заманда нақты таңбаға түспеген жағдайдың өзінде, осы Құбылай бастап негіздеген дәстүр нәтижесінде қалыптанып, сақталып қалды деп білсек керек.
«Қастерлі шежіренің» көлемі зор, ауқымы кең. Халық шежіресі мен ежелгі эпос және деректі тарихи баян аралығындағы өзгеше шығарманы мазмұны мен құрылымы тұрғысынан үш бөлімге жіктеуге болар еді. Мұның алғашқысы – Шыңғыс ханның ата-тегі, әкесі Есугей мен анасы Өгеліннің табысуы (1–58-бап). Шежіре «Мәңгі Көк Тәңірінің қалауымен туған» түп ата – Бөрте-Шенеден басталады. Бөрте-Шененің тұқым-жұрағатын тарата келе, Шыңғыс ханның оныншы атасы – «Тәңірінің Нұрынан жаралған» Боданшарға айрықша тоқталады. Бұдан соң Боданшар әулеті құраған Бөржіген Қият руына қатысты біраз жағдаяттың бетін ашып, ақыры болашақ ұлы қағанның туған әкесі Есугейге, анасы Өгелінге жетеді. Екеуінің табысуы, үйлену хикаясы баяндалады. Бір ескерте кететін жайыт – Шыңғыс ханның бұл реткі ата-тек шежіресі, мәнсіз, бірді-екілі айырымын айтпасақ, бастан-аяқ Рәшид-әд-Диннің «Жинақты тарихымен» сәйкесіп жатыр. Түйіні бір, негізі ортақ деген сөз.
«Қастерлі шежіренің» ең негізгі және көлемді бөлігі (59–268-бап) Шыңғыс ханның туғанынан өлгеніне дейінгі бүкіл өмір жолы: балалық шақ, жетімдік зары, көрген қиындықтар, ат жалын тартып мінуі, үйленуі, әуелгі соғыстар, Еке Ұлыстың құрылуы және одан соңғы әртарап жорықтар – яғни, ұлы қағанның ғұмыр кешуі ғана емес, тұтас бір тарихи дәуір қамтылады, сонымен қатар, Еке Ұлыстың ішкі құрылымы, әскери жүйесі және тұрмыс, салтқа байланысты құнды деректер бар; тек бұл ғана емес, Ұлы Даладағы ру, тайпалар, олардың өзара қатынасы, Шыңғыс хан жағындағы және оған қарсы топтағы атақты тұлғалар жөнінде мол мағлұмат аламыз; шежіре-баянда ежелгі эпосқа тән көтеріңкі әуез, әдеби әсірелеу ұшырасқанымен, жалпы тауарих шынайы сыпатта, Рәшид-әд-Динмен, басқа да тарихи мұралармен салыстыра бажайласақ, орайсыз қыстырма, жаңсақ деректер ұшыраса қоймайды, тіпті, Шыңғыс ханның жеке басы артық мадақ, жалпылама қызыл сөзден тыс, Алып ретінде, бірақ кәдімгі адамдық кейіпте көрінеді. «Қастерлі шежіре» тек бейнелеу ғана емес, баяндау, сыпаттау үрдісінде, бүкіл құрылым, сөз саптау орайында бұрынғы-соңғы әлемдік әдебиеттің ең биік көркемдік өресінен табылатынын атап айтуға тиіспіз. Бұл, әрине, кездейсоқ жағдай емес. Ғасырдан ғасырға созылған өнегелі дәстүр, қалыптасқан сөз өнерінің жинақты бір көрінісі.
«Қастерлі шежіренің» мазмұндық тұрғыдағы үшінші бөлімі (269–281-бап) Өкетай қағанның патшалық дәуіріне арналған қысқаша баян. Өкетай әлі тақта отыр. Әйтсе де, оның қағандық қызметі, үлгілі ұлағаты мен кейбір ғапыл істері қорытындыланады. Өлімі, жерленуі туралы айтылмауы – әлі уақыты жетпегеннен, немесе арнайы айтуды қажет етпегеннен. Онсыз да бәрі айқын. Осының алдында, мұрагерлік мәртебе берілгенде, Өкетай өзінің ұрпақтарының патшалықты лайығымен ұстап тұра аларына күмән білдірген. Әрине, бұл – Күйік қағаннан соң, Еке Ұлыстағы ең үлкен билікке талас кезеңі, тіпті, кейінгі Мөңке қаған, бәлкім, одан да соңғы замандағы қоспа.
Шежіре-эпостың түйіні есепті, ең соңғы, 282-бапта шығарманың жазылып біткен, немесе хатқа біржола таңбаланған уақыты туралы ақпар беріледі: «Еке Құрылтайға жиналған тышқан жылы, құран-сара айында, Орда Келүреннің Көде-аралы, Долоған-болдақ пен Шілкіншік арасында тұрғанда бітікке түсті».
«Қастерлі шежіреге» қатысты негізгі жұмбақтың бірі – осы, соңғы сөздерден бастау алады. Ғажайып еңбектің, әлбетте, бастан-аяқ жазылған емес, жинақталып, жүйеленіп, тұтас қалпында қағазға түскен, немесе көшіріліп біткен жері – Келүрен өзенінің бойы көрінеді; нақты ма, тұспал ма, қазір Көде-аралдың тұрған жері де табылғандай, қайткенде де, бұрынғы Татар Даласы, бүгінгі Халханың қақ ортасы. Құран сара – жетінші ай, яғни тамылжыған жаз ортасы, шілде, Ұлы Құрылтай, дүбірлі той, мерекелер мезгілі. Ал тышқан жылы… қай тышқан? Мүлде дерексіз емес, Еке Құрылтай, яғни ұлыстың Үлкен, Ұлы Құрылтайы өткерілген тышқан.
Әуелгі зерттеушілер бұл – 1240 жыл деп кесіп айтқан. Сөз орайынан көрініп тұрғандай, бұл кезде Шыңғыс хан өлген, тақта кейінірек, 1241 жылы желтоқсанда ғана опат тапқан Өкетай қаған отыр. Бірақ дәл осы 1240 жылы Ұлы Құрылтай өткізілмеген, болуы да қисынсыз, бүкіл Дәшті-Қыпшақ жұртының әміршісі Бату хан Батыс Еуропа жорығында жүр, жалғыз өзі емес, Шыңғыс хан әулетінің таңдаулы он ханзадасы және Сүбітай-бахадұр бастаған тағы қаншама атақты қолбасымен бірге. Кейінде ұмытылған, жай, қатардағы құрылтай деген уәж айтылады бұл күмәнге орай. Бірақ «Қастерлі шежіреде» атап, нықтап көрсетілген: Еке Құрылтай!
Уақыт оза келе, басқа бір тышқан жылдары алға шығады. Әр кезде, әр тараптағы әрқилы зерттеушілердің түпнұсқа мәтін негізіндегі байып, дәлелі бойынша 1252, 1264, 1276 жылдар аталыпты. Тіпті, 1324 тышқан жылына сілтеме жасалады. Бұрынырақ айтылса да, соңғы кездегі, біраз жұрт тоқтаған мезгіл – 1228 жыл. Жай ғана тышқан емес, Ұлы Құрылтай өткізілген тышқан. Ал шежіренің ақыры – Өкетай қаған туралы бөлік кейіннен қосылған деп табылады, соңғы заман көлеңкесі бар басқа бір тұстар да берідегі көшірмешілер тарабынан үстелген, немесе бұрмаланған деседі. Біз осы пікірге бейілміз. Қайткенде де, «Қастерлі шежіре» Шыңғыс хан дәуірінде қалыптанып, соған тікелей жалғас кезеңде біржола тәмам болып, қағазға түскен, нағыз ескілікті мұра, көне заман куәгері екендігі анық.
Екінші бір шішілмеген мәселе – өзгеше туындының нақты авторына қатысты. Бұл ретте де әрқилы тұспал айтылған. Татар Шигі-Құтұқы, ұйғыр-найман Тата-Тоңға, керей Шыңқай, ұраңқай Харқасұн… Қай-қайсысы да ықтимал. Сонымен қатар, «Қастерлі шежіренің» мазмұны мен сарынына қарағанда, бітікшіміз Шыңғыс ханның балалық шағы болмаса да, ат жалына қонған шешімтал күрес күндері мен ішкі соғыстарына тікелей куә, сол заманның қыр-сырын жете таныған, заманның саясат-сарабына жүйрік және үнемі дерлік ұлы қағанның қасында болған кісі екендігі байқалады. Сонымен қатар, әскери адам емес және Сартауыл жорығына тікелей қатынаспаған. Аталмыш тұлғалар ішінде бұл шартқа толығымен сәйкес келетіні – әуел бастан-ақ бар қиындықты бірге бөліскен, ең ауыр, сын кезеңдер, оның ішінде таразы басы теріс ауып тұрған Балжынкөл босқыны күндерінде де Шыңғыс ханның қасында болған, Еке Ұлыс құрылғаннан соңғы жылдарда үлкен мемлекеттік қызметтер атқарған, Өкетай қаған тұсында бас уәзір болған Шыңқай. Тумысы да, ғұмыр кешуі, білігі мен білімі, марапаты мен мансабы да Шыңғыс ханның жеке басын ғана емес, ол өскен, қалыптасқан, арпалыса алысқан және ақыр соңында толық өкіміне келтірген көшпенді қауымды танып-білуге, күрделі, қилы заманның сыр-сыпатын жете байыптауға толық мүмкіндік берсе керек. Шыңқай. Десе де, «Қастерлі шежіре» сияқты қат-қабат, аса күрделі туынды, тұтастай алғанда, бір ғана кісінің қолынан шықпаған. Алғашқы бөлім – ежелден-ақ ел аузында, ағайын-туыс арасында таралған ата-тек баяны, бар жұмыс – жүйелеп, іждағатпен қағазға түсіру ғана. Ал негізгі бөлім – Шыңғыс ханның тарихы, әрине, ұлы қағанның көзі тірісінде қалыптаса бастаған нақты хикаялар мен жыр, толғаулардың жинақты көрінісі, бұрыннан барға кейінгі авторлық үстемелер, аз ба, көп пе, қайткенде де білгірлікпен жымдасып, шебер жүйеленген, біртұтас шежіре-эпос. Тек соңғы, Өкетай қағанның баяны ғана түгелімен «Қастерлі шежіренің» негізгі авторының қолынан шықты деп айтылуға мүмкін. Еуропа зерттеушілері мұндай кемел шығарма – өзіндік, дербес ұлысы болып, саяси таным, ұғымы ертеден қалыптасқан, халықаралық өрісі кең, өз тұрғыластарынан білігі де, мәдениеті де жоғары, бұрыннан-ақ үйреншікті қолданыста болған жазу-сызуы бар найман, немесе керей тайпасының өкілі қалыптаған туынды деп санауы кездейсоқ емес. Бұған қоса айтарымыз, әуелде кім шығарып, ақырында кім жүйелесе де, “Қастерлі шежіре” – ХІІІ ғасырдағы көшпенді қауымның ақыл-парасатының айғағы, тарихи зердесі, қоғамдық, әлеуметтік санасы, көркемдік танымы мен сөз өнерінің биік деңгейінің көрінісі, түптеп келгенде, далалық қана емес, бүкіл әлемдік әдебиеттің үздік үлгісі болып есептеледі.
“Қастерлі шежіренің” тілі туралы мәселе әзірге нақты шешімін тапқан жоқ. Турасын айтсақ, мүлде қайта қарауды қажет етеді. Бүгінде қалыптасқан пікір – “орталық моңғол” тілінде жазылыпты-мыс. Бұрынырақта керейлердің тілінде, наймандардың тілінде деген тұспал айтылған. Бұл арадағы негізгі кілтипан – бұлай деушілер керей мен найманды түрікке жатқыза ма, моңғолға жатқыза ма деген дүдәмалға тіреледі. Керей мен найманнның арыда және беріде ғана емес, Шыңғыс хан заманында да түрік негізді тайпалар болғаны қазір жапон, қытайдан бастап, ағылшын, француз, неміске дейін жалпы жұрт мойындаған ақиқат. “Қастерлі шежіре” түрік, әрине, қазіргі емес, көне түрік тілінде жазылған болып шығады. Егер керісiнше, шынында да манағы оқымыстыларымыз, ежелден-ақ түрік екендігі белгілі керей мен найман Шыңғыс хан заманы қарсаңында моңғолданып кеткен деп қисынсыз қияға тартса, онда «Қастерлі шежіре” найман-моңғол, керей-моңғол тілдерінің бірінде қалыптанған болып шығады. Ал даулы демейік, дара мұраның қолдағы әліп-нұсқасына қарасақ, оның тілі қазіргі сыртқы, халха-моңғолға да, ішкі атанған арғы, қытайлық моңғолға да мүлде түсініксіз. ХХ ғасырдың 40-жылдарынан бастап, екі тарапта да арнайы аудармалар жасалған. Әлбетте, кез келген тілдің көне нұсқасы мен бүгінгі қалпы сәйкес келмейді. Бұл орайда, “Қастерлі шежіреде” молынан ұшырасатын, арғы да, бергі де моңғолда түбірімен жоқ сөз, тіркестер тегісімен архаизмдер деп танылған. Шын мәнісінде, бұлардың барлығы да түрік текті лепес. Мұндай жағдай амалсыз мойындалған сәттердің өзінде, көршілік, қоныстық ыңғайымен сырттан енген, кездейсоқ кіріккен деп саналады. Шын мәнісінде, «Қастерлі шежіренің” лексикалық құрамын саралай келсек, мәтіннің тең жарым, бәлкім, одан әлдеқайда көбірек бөлігі таза түріктік негізде, яғни түрік тілінде (әлбетте, көне түрік және қазірде жалпыға белгілі Орхұн ескерткіштерінен азды-көпті айырымы бар, бірақ туыстас, басқа бір диалектіде) құрылғанын көреміз. Бұл – жекелеген сөздермен қатар, тұтас тіркестер табиғатынан танылады. Моңғол ғана емес, батыс пен шығыстың атақты білгірлері түйінін таппай, мағнасын ұқпаған, жобалап, немесе бұрмалап аударған мысалдар аса көп. Мәселен, “ асық” – кәдімгі, бар қазаққа белгілі, балалар ойнайтын асық. Немесе “шыралғы” – қазақта “Батырдан сауға, мергеннен (аңшыдан) шыралғы» дейді ғой, кейде “сыралғы”. “Қастерлі шежіреде” аңшыдан шыралғы сұрайтын көрініс бар. Не екенін білмей, қаншама ғұламаның басы қатқан. Әдетте, кез келген тілде тұрақты тіркес – идиомалар тек қана өзіндік сыпатқа ие, қандай да бөтен тілге қаз-қалпында аударуға көнбейді, қаз-қалпында аударылса, мағнасыз бірдеңе болып шығады. Шыңғыс ханның бір атасы дұшпанмен кектесер алдында «ат кекілін кеседі”, осы сөздің тура мағнасында, мұндай ежелгі салттан шыққан тіркес – “ат кекілін кесу” – қазақ тілінде біржола кетісу, бітіспес жаулық мағнасында қолданылатыны белгілі. Іздесек, бұдан да оңайын табамыз. Шыңғыс ханның өзі әуелгі бір қиын соғыста жараланып, тығырыққа қамалғанда “қаны кеуіп” шөлдейді, майданда ерлікпен қаза тапқан батырлар “жастығын ала жатады”, Шыңғыс хан анда, яғни анттас досы Жамұқа екеуінің “төсекте басы, төскейде малы қосылады”. Мұндай мысалдарды көптеп келтіруге болады. Сондай-ақ, моңғол тілінде баламасы бола тұра, жекелеген сөздер кей реттерде түрік нұсқасында қолданылады, мәселен, “би” емес, “мен”. Қастерлі шежіренің” тілдік құрылымын нақты зерттеу нысанасына айналдырған түрколог жоқ. Ал моңғол тарабындағы ағайындар ғана емес, ежелгі ескерткішке арнайы зерттеу жүргізген батыс пен шығыстың барлық білгірі “моңғол” атауының көлеңкесінен шыға алмай жүр. Бұл реттегі барлық байыбымыздың қорытынды түйінін айтсақ, “Қастерлі шежіре” әуел баста сол замандағы, найман ба, керей ме, әлде басқа ма, әйтеуір көне түрік тілінде жазылған. Әлемдік ғылымға таныс, жалпы жұртшылыққа мәлім, Қытай императорларының қоймасында сақталып қалған бірден-бір нұсқа, уақыт оза келе, әрқилы көшірмелер нәтижесі, тақаудағы аралас, біліс моңғол тілінің ыңғайымен ішінара тәржімаға ұшырап, кейінгі қалпына жеткен. Ендігі бір мәселе, “Қастерлі шежірені” зерттеушілер, бүгінгі таңбаға түсірушілер кәдімгі моңғол тілін үлгі-нұсқа ретінде ұстанады, яғни екі тілге әуелден ортақ, тек фонетикалық айырымы бар сөздер ғана емес, арыдағы түрік тілді әдеби және тарихи еңбектер лексикасы, бүгінгі моңғол тілінің сөздік қоры мен табиғатына жат сөз атаулы моңғол текті дыбыстар орайымен бұрмаланып, керек десеңіз, жөнделіп, алмастырылып беріледі. Соның өзінде мәтін ала-құла, жарым-жартылай түрки болып тұрғанын көреміз. Осы орайда орыс оқымыстысы В.Рассадин бүгінгі жұрттың ойына келмеген, өзгеше бір толғам айтқан еді: “Мезгілдік тұрғыдан алсақ, “Қастерлі шежіренің” тілі қазіргі моңғол тілдерімен салыстырғанда, ежелгі және ортағасырлық түріктер тіліне әлдеқайда жақын”, – деген. “Қастерлі шежіренің” нақты өз болмысына қатысты, түрік халықтарының тілі мен тарихына тікелей байланысты бұл мәселе, уақыт оза келе, ұлы мұраның түпнұсқа мәтінін тікелей зерттеуші түрколог, сонымен қатар, синолог әрі моңғолтанушы әлдебір зерделі ғалымдар тарабынан оң шешімін табарына күмән жоқ.
Осы орайда ескерте кететін бір жағдай, ұлы шығармалар қашанда өз заманының жемісі ғана емес, өткендегі озық дәстүр, қалыптасқан биік өрелі әдебиеттің нәтижесі болып табылады. Моңғол тарабында “Қастерлі шежіреге” дейін мұндай үлгі, мұндай дәстүр болғандығы жөнінде ешқандай мағлұмат жоқ. Тіпті, Шыңғыс ханнан кейінгі, бергі заман, ХІV–ХVІ ғасырлардың өзінде моңғол тілінде жазылған ешқандай ескерткіш табылмаған. Моңғол тілді жазба, тарихи нұсқалар тек буддизм кеңінен өріс алған ХVІІ ғасырдан бастап қана бой көрсетеді. Ал түрік тілді әдебиеттің озық нұсқалары, жазба түрдегі ғақылия кітап, лирикалық, азаматтық өлең-жырларды айтпағанда, үлкен эпиканың VІІ–VІІІ ғасырдың өзінде таңбаға түскен үлгі, үзіктері әлемге әйгі. Десе де, тіл тарихы, мәдениет тарихына қатысты байлам, болжал атаулыны кейінге шегере тұрып, таза замани деректілік, Шыңғыс хан дәуірінің шынайы шежіресі тұрғысынан қарасақ, бұл ғаламат кітап әуелде қай тілде жазылды деген сауал – екінші, үшінші кезектегі мәселе болып қалар еді. «Қастерлі шежіренің» ең басты құндылығы – ұлан-асыр мол дерек, дәуір суреті, адамдар кейпі, халықтар тағдыры, әлемді қайта жасаған қым-қуыт оқиғалар тізбегі ғана емес, Шыңғыс хан және оның заманы турасында ұлы қағанның өз жұрты – көшпенділер көзқарасы тұрғысынан және кейінде емес, сол кездің өзінде таңбаға бекіген өзгеше талайында жатыр.
Енді «Қастерлі шежіренің» сақталуы және танылуы жөнінде бірер сөз. Айттық, қолдағы көшірме алғаш рет Құбылай тұсында, ежелгі түпнұсқа жазбалар негізінде таңбаға түссе керек деп. Қайткенде де Юань дәуірінде. Кейінгі Миң патшалығы өткен әулеттің өзі қажетсімеген мұраны іздеп тапты деу қисынға келмейді. Әлбетте, әуелгі нұсқа, немесе оның ескілікті нақты көшірмелері еженхандар сарайында сақталды. Сол көне, айрықша мәнді мұра енді Миң заманында қайыра қаралып, 1289 жылы ежелгі заманнан қалыптасқан ксилографиялық тәсілмен кітап болып шығады. Бұл әуелгі басылым, жекелеген үзік, тараулары болмаса, тұтастай сақталмаған, бірақ әредік көшірмелер арқылы кейінгі ғасырларға жетіпті. Осы реттегі ең басты, негізгі нұсқа – 1403–1425 жылдар аралығында, әдебиет, тарих, философия және өнер тарабындағы таңдаулы үлгілер жинақталған «Юн-лэ дадянь» атты арнайы топтама құрамындағы толымды көшірме. Бұдан соңғы замандағы сенімді, мәнді нұсқалар – Цянь Дасин (1728–1804), Гу Гуанцы (1770–1839) көшірмелері деп саналады және әуелгі, Миң басылымының әрқилы жағдайда сақталып қалған үзік-бөліктерімен салғастыра отырып қалыптанған Бао Тинбо (1728–1814), кейінгі көшірмелермен шендестіріле жасалған Чжан Му (1805–1849) мәтіндері ғылыми дәйекті саналады. Ал ғұлама Ван Гован 1848 жылы ежелгі мұраның ескі негіздегі жаңа аудармасын жүзеге асырыпты. Яғни, «Қастерлі шежіре» әуел бастан-ақ қытай оқымыстыларына кеңінен мағлұм болған. Жаңағы Бао Тинбо көшірмесін орыс синологы, діни қызмет ыңғайымен Пекинде тұратын архимандрит Палладий (П.И.Кафаров) 1872 жылы сатып алады да, Санкт-Петербург университеті кітапханасының Шығыс бөліміне жеткіздіреді. П.И.Кафаров осының алдында ғана, 1866 жылы «Қастерлі шежірені» Чжан Му нұсқасының 1841 жылғы, ықшамдалған, қытайша мәтіні негізінде орыс тіліне аударып, жарыққа шығарған еді. Ежелгі мұраның Батыс ғылымына танылуы да осы еңбектен бастау алады.
Бұдан соңғы заманда, әсіресе XX ғасыр ішінде «Қастерлі шежіре» Қытай тарабында түбегейлі тексеріліп, әлденеше мәрте жарияланады, Батыс ғылымына да кеңінен танылып, неміс, осман-түрік, француз, ағылшын, чех, мажар, поляк тілдеріне аударылады, белгілі оқымыстылар жағынан ғылыми зерттеу нысанасы болады, сонымен қатар, Арғы Шығыста бұлардың бәрінен бұрын, 1889, 1907 жылдары жапон тіліне аударылғаны, одан кейінгі заманда да үлкен назарда болып, жаңа тәржімалармен қатар соны зерттеулер жасалғаны атап айтылуға керек. Өз ортамызға келсек, бүгінгі Моңғол ұлысында тұратын ақын, әдебиетші Мағауия Солтанияұлы 1979 жылы ежелгі мұраны бастан-аяқ төгілген жыр, шешендік сөз үлгісімен қазақшаға аударды. Кейінгі кездегі үлкен жұмыс – моңғолтанушы Нәпіл Базылхан жүзеге асырған, түпнұсқа мәтін мен қазақша нақпа-нақ қотарма шендестіре берілген, ғылыми дәйекті, академиялық басылым (2006).
Айтпақшы, «Қастерлі шежіренің» әлемге танылуы Ресейден басталып еді ғой. Орыс лұғаты мен орыс ғылымы әлі де алдыңғы қатарда. Бұл ретте бұрынғы-соңғы үлкенді-кішілі зерттеулер мен 1962 жылғы Б.И.Панкратов басылымы (архиманрит Палладий тапқан нұсқаның толық фотокөшірмесі) және осы автордың бүтін аяқталмаған, бірақ ғылыми тұрғыдан дәйекті тәржімасы өз алдына, академик С.А.Козиннің өз заманы үшін үздік, әлі де мән-маңызын жоймаған, 1941 жылы жарияға шыққан атақты аудармасын айтудың өзі жеткілікті.
Тағы бір маңызды нұсқалар бар. Қазіргі моңғол тіліне… аударма түріндегі. 1940 жылдан бастап жүзеге асырылған. Бергі Халхада. Арғы, İшкі Моңғолияда. Тәржіма ғана емес, түпнұсқаның транскрипциясы. Және зерттеулер. Біздің қазақ аудармашылары мен ғалымдарына және бурят пен қалмаққа етене болып тұрғаны – бүгінгі Моңғол ұлысында атаққа шыққан ғалым, академик Дамдинсурэн тәржімасы. Нақты ғылыми қотарма емес, әдеби-көркем аударма. Есебі, түпнұсқа мәтіннің көлеңкесі.
«Қастерлі шежірені» танып-білудің қиындық, кілтипаны тым тереңде. Ежелгі мәтіннің кейінгі заманға жеткен көшірмелері қытай иероглифтерімен таңбаланған. Яғни, Шыңғыс хан және оған жалғас дәуірлерде кеңінен қолданыста болған ұйғыр-түрік бітігінен тыс, кәдімгі қытай, бүгінгі де емес, ортағасырлық қытай жазуымен берілген. Әлбетте, бөтен тілдің өзіндік таңбасы бөгде жұрттың төл сөздерінің фонетикалық сыпатын қаз-қалпында жеткізе алмайды. Соған орай бір жеңілдік – әрбір сөздің тұсына оның қытайша, нақты, немесе мағналық аудармасы қоса жазылып отырыпты, ал этноним, топоним сөздерге адам аты, жер аты, ру, немесе халық аты деген сияқты анықтамалар келтірілген. Әрбір баптан соң оның тәржіма нұсқасы қытай тілінде түйінделіп отырған екен. Соған орай ежелгі мұраның жалпақ мазмұны белгілі, анық болғанымен, көптеген сөз, жекелеген тіркестердің дәлме-дәл мағнасын айғақтау ғана емес, тұтастай алғанда бүкіл «Қастерлі шежіренің» тілдік құрылымын, фонологиялық сын-сыпатын нақпа-нақ тану айрықша күрделі қиындық туғызады.
Біз ежелгі мұраны академик С.А.Козин қалыптаған «Сокровенное сказание» атауының негізінде «Қастерлі шежіре» деп отырмыз. Шын мәнісінде, ескерткіштің кейінгі заманға жеткен нұсқаларының шынайы, өзіндік атауы сақталмаған. Қытай тілінде «Юань-чао би-ши», яғни «Юаннің жабық тарихы» деп белгіленіпті де, оның қасына «Ман-холунь нюча то-ча-ань», яғни «Моңғолдың құпия шежіресі» деп, моңғолша түсіндірме жазылған, қазіргі моңғол ғалымдары өздерінің бүгінгі тіліне ыңғайлап «Монголын нууц товчоо» деп жүр. Ежелгі нұсқада бүкіл Юань империясының тарихы емес, Шыңғыс ханның тарихы ғана қамтылатыны өз алдына, бұл еңбекте ешқандай құпиялық болмаған. Әрине, жалпы жұртқа арнайы таратылмайды, сонымен қатар, мүлде жабық та емес. Шыңғыс әулеті «Алтын ұрық» жазба, таңбалы қалпында оқыса, жалпақ жұрт Шыңғыс ханның ата-тек шежіресін онсыз да жақсы біледі және ұлы қағанның ғұмыр кешуі, ерлік тұлғасы халық арасында әңгіме, әпсана, жыр ретінде кеңінен тараған, жасыратын ештеңе жоқ. Керек десеңіз, Шыңғыс хан туралы, кейінгі заманға жетпеген аңыздық-фантастикалық үлкен эпос-роман болған. Ал аталмыш шежіре-тауарих сол Шыңғыс хан әуелгі билік құрған Халха жерінде әрқилы көшірмелер түрінде кеңінен тараған, мұның нақты айғағы – Лубсан Данзанның «Алтан тобчысы» және соған орайлас тағы қаншама туынды. Яғни «жасырын», «жабық» анықтамасы – ежелгі мұра қапияда, император сарайынан табылған себепті, кейінгі, қытай бітікшілері жамаған атау екені күмәнсіз. Әлбетте, бұл шежіре-эпос әу баста қалай аталды деген сауал тумағы заңды. Осы орайда бірнеше жорамал бар. Соның ішіндегі ең оңдысы – «Алтын топшы» – «Алтын шежіре» деген тұспал. Берірек заманда хатқа түскен, негізгі бөлімінде бағзыдағы ұлан-ғайыр шежіре-тауарихты нақпа-нақ дерлік қайталап шығатын Лубсан Данзан кітабының, үйреншікті үлгідегі тағы бір аноним еңбектің дәп солай аталуы кездейсоқ емес. Сонымен қатар, бізге жетпеді деп саналатын, әйтсе де заты мағлұм, заманындағы бар тарихтың түйінді мәйегі болған «Алтын дәптер» деп жүргеніміз – осы «Қастерлі шежіренің» нақ өзі емес пе деген де пікір туады. Бірақ «Жинақты тарихпен» салғастыра қарағанда, «Алтын дәптер» сәл басқашарақ болғаны аңдалады. Қайткенде де ең басты мәселе шығарманың атауында емес, бітіс-болмысы, мән-мағнасы, бай мазмұн, өзгеше тұрпатында.
Осы тұрғыдан алғанда, «Қастерлі шежіре» әлемдік әдебиет өресіндегі ғажайып шығарма болумен қатар, Шыңғыс хан турасындағы толымды тауарих, көшпенді түрік-моңғол халықтарының XII–XIII ғасырлар орайындағы кешу-жолын нақты айғақтайтын баға жетпес куәлік болып табылады. Таза ғылыми тұрғыдан алғанда, «Қастерлі шежіре» Рәшид-әд-Дин және Жувәйни еңбектерімен қоса, Шыңғыс хан және оның заманын түбегейлі деректеген ең маңызды үш кітаптың бірі деп саналады.
Қосымша бір дәйектеме – мағлұм түпкі нұсқада «Қастерлі шежіре» мәтінінің бастан-аяқ қытай иероглифтерімен таңбалануы, әрбір сөзді бас-басына және тиесілі үзіктерді жалпылай, түгелімен аударып шығу, яғни ежелгі мұраның бізге жеткен нұсқасы – Миң заманындағы сыртқы саясатқа орай, моңғол тілін мемлекеттік шенеуніктерге үйрету қажеттілігінен туған деп саналады. Есебі, қытайлардың шет тілге машықтанатын оқу құралы ретінде аударылып, қалыптанған. Шынында солай болса, бұл – тіл үйренудің ең қиын әрі қисынсыз тәсілі. Мемлекеттік қызмет соңындағы шенеунікке соншама күрделі құрылым, бейнелі өлең-жыр, бытысқан ата-тек шежіресінің қаншалық қажеті бар. Жеңіл мәтін, күнделікті қолданысқа, шаруа, қызмет орайына керекті сөздер табылмап па. Оның үстіне, Юань дәуірін айтпағанда, Миң патшалығының алғашқы кезеңінде кеше ғана билеуші болған қауымның тіліне жетік қытай шенеуніктері көптеп табылар еді. Қытайша сайрап тұрған көшпенді жұрт өкілдерін айтпағанда. Бәлкім, «Қастерлі шежіре» осы тұрған қалпында кейінгі замандарда тіл сындыру мақсатында әлденендей қолданыста болған да шығар, бірақ әу бастан емес. Тарихтан белгілі бір дерек – 1282 жылы Құбылай хан «моңғол» тіліндегі әлдебір нұсқаларды қытай тіліне аудару жөнінде пәрмен беріпті. Сол ретте ең алдымен қолға алынған – «Қастерлі шежіре» болса несі бар. Құдіретті Қытай императоры өзінің асыл тегін, арғы бабаларының алымын, бергі атасының әулие-жихангерлік тұрпатын әйгілейді. Ұлы мемлекет шегіндегі байырғы, қытай тілді қауым, жалпы жұрт емес, сарай ұлықтарынан бастап, қатардағы қызметкер, оқымысты ғұламаға дейін, жат тілді үйренер, үйренбес – Шыңғыс ханның шынайы тарихын танымақ. Жүйелі қисыны солай. «Қастерлі шежіренің» бізге белгілі, қытайланған кейіпте қағаз бетіне түсуі де, соншама іждағаты аударма түрінде қалыптануы да, сөз жоқ, Құбылай есімімен байланысты. Осы, қытайша таңбалануының арқасында қаншама заман тезінен өтіп, сақталып қалды. Ең бастысы – қажеттілік нәтижесі деуге тиіспіз. Тіл үйрену үшін емес. Нақтыласақ, тек тіл үшін ғана емес. Бұрында өктем, кейінде қоңсы, болашақта бодан көшпенді жұрттың табиғатын, болмысын тану, өзіндік тарихын аңдап, мінез-құлқын, дүниеге көзқарасын тереңірек байыптау үшін, яғни үлкен саясатқа қызмет етуге тиіс көрнекі, үлгілі құрал ретінде сақтады, кітап қылды, зерттеді, зерделеді, ақыры бүгінгі күнге жеткізді. Ал ұйғыр-түрік бітігімен жазылған түпнұсқалар, жоғарыда айтқанымыздай, Юань әулетінен соңғы тәркілеу және құрту кезеңінде жойылып кетті. Талайы зор иероглифті мәтін бұдан соңғы замандағы, жалғас, тізбектес көшірмелер кезінде әуелгі нәрі мен мәнінен айрылмаса да, тағы қаншама бұралаң жолдан өткені анық. «Қастерлі шежіренің» қолда тұрған түпнұсқа мәтінінің транскрипциясын зерделей тексерген қытай оқымыстылары тиесілі иероглифтер табиғаты арғы заман емес, кейінгі Миң дәуіріндегі үлгіге сәйкес келеді деп шешкен.
Дубсан Данзан. «Алтан тобчи» – «Алтын шежіре». Ескерткіш атауының нақты ұғымы белгісіз, «Алтын түйін», «Алтын жинақ» деуге де болады. Атақты жәдігердің ұйғыр-түрік бітігімен таңбаланған жалғыз дана қолжазба нұсқасы 1926 жылы Шығыс Халхадан табылған, әуелгі төркіні Ішкі Моңғол өлкесі, Шақар аймағынан болса керек. Қолжазбаның өзі XVIII ғасыр көшірмесі саналады. Түпнұсқа 1655–1660 жылдар аралығында жүйеге түскен. Құрастырып жазушы Лубсан Данзан туралы дәйекті дерек жоқ. Анығы – өз заманының оқымысты кісісі, сары дін жолында сопы – лама болса керек.
«Алтан тобчы» түпнұсқа қалпында да, батыс тілдеріне аударма түрінде де кеңінен танылған, біршама зерттелген. Шыңғыс ханға қатысты, арыдағы және кейініректе туған жазба мұралар, халық арасына тараған фольклорлық, эпостық нұсқалар ауқымында құрастырылған шығарма. Мәтін – ара-тұра әрқилы мазмұндағы өлең, толғау аралас, негізінен қара сөз түрінде.
«Алтан тобчы» үшін ең басты үлгі – «Қастерлі шежіре» болыпты. Осы ежелгі мұрадағы 282 баптың 233-і қайталанады екен. Көлемді кітаптың үштен екі бөлігінен астам. Сонымен қатар, «Алтан тобчыда» «Қастерлі шежіреде» ізі жоқ, бірақ Рәшид-әд-Дин тарихымен үндес жекелеген оқиға, көріністер ұшырасады. Соған қарап кейінгі зерттеушілер Лубсан Данзанның қолында «Қастерлі шежіренің» біздің заманға жетпеген, бәлкім, толығырақ басқа бір нұсқасы болды деп санайды. Мұндай тұжырымға тағы бір себеп – «Алтан тобчы» мен бүгінде белгілі «Қастерлі шежіренің» сәйкес тұстарының өзі мағналық айырымсыз, бірдей мазмұнда болғанымен, сөзбе-сөз, нақпа-нақ үйлесе бермейді. Тиесілі баптар кейде ықшамдалып, басқа бір сөздермен берілсе, дәлме-дәл деген тұстардың өзінде азды-кем қысқартылып, кейде үстемеленіп, білгілі сөздер орайлас басқа бір тіркестермен алмастырылып, жаңа сөздер қосылып, әйтеуір басқаша кейіпте көрініс береді. Бұл жерде бар кілтипан әуелгі мұраның тым көне, кейінгі нұсқаның одан бергі заманда жасалған мезгілдік сыпатында тұрмағаны аңдалады. «Алтан тобчының» тілі де ескілікті, бүгінгі моңғолға тек аударма арқылы ғана түсінікті жағдайы бар. Ендеше, қайткенде де бағзыдағы «Қастерлі шежіреден» бастау алатын «Алтан тобчының» сәйкес тұстарда бізге белгілі нұсқамен мағна, мазмұн жағынан бірдей бола тұра, сөздік құрылым тұрғысынан басқаша жасалуы қалай? Бұл арада жалғыз-ақ қорытынды шығады. Әуелгі, яғни бізге мағлұм «Қастерлі шежіре» мен оған үндес «Алтан тобчы» екеуіне ортақ, ескілікті, басқа бір үлгі болған! Яғни, екеуі де, түрік – найман деңіз, керей деңіз, түрік негізді тілде жазылған ең алғашқы, бастапқы «Қастерлі шежіреден» таралады, бірі – бұрында, екіншісі кейінде жасалған аударма еңбектер. Белгілі бір шығарманы, екі дәуір емес, бір замандағы екі адам аударса қалай болып шығар еді – мазмұны бірдей, баяндауы, сол жаңа тілге тән ортақ сөздері бола тұра, екі түрлі нұсқада көрінер еді. Кейінгі кітапта, алғашқымен салыстырғанда, түркизмдер тым көп емес, алайда, әуелгі түпнұсқадан жаңаша кейіптеу кезінде түсінілмей қалған, жаңсақ аударылған, кейде сол дүдәмал қалпында алынған сөздер мен тіркестер молынан ұшырасады, бұл ұғымдар бүгінгі моңғол және еуропалық зерттеушілер үшін де шешілмеген түйін болып отыр.
Мәселен, «Қастерлі шежіреде» жоқ бір көрініс – Күдей шешеннің ағайын жұртты бірлікке, ынтымаққа шақырып, Қамбағай ханның он ұлына қарата айтқан толғауында: «адарун будурун» жерде ауға шығасыңдар, «арғалы ұғұлжин» атасыңдар деген тіркес бар. Мұның соңғысы – «арқардың құлжасы», бүгінгі аудармашылар осы тіркесті екіге бөліп, «арқардың ұрғашысы және еркегі» (орысша «самок и самцов архаров») деп береді, жарар, жалпы мағнасын тапқан, әйтеуір арқар ғой, ал енді «адарун будурун» шешілмес жұмбақ болып шыққан, моңғол тілінің ешбір сөздігінде жоқ, әйтеуір контекстегі мағнасы бойынша шамалап «жары бар, сайы бар тауда» деп жобалаған, шындығында «адарун будурун» – кәдімгі «адырлы, бұдырлы” ғой, тау болар, қырат, қырқа болар, әйтеуір қолайсыз жер, сөз мағнасы – істеген іс, жүрген жүрістің қатерлі, берекесіз екендігін тұспалдап айту. Тағы да. Осы “Алтан тобчы” мен “Қастерлі шежіреде” Қамбағай ханның жесірлері ас береді ғой. Балалары жас, ері жақында ғана қайтқан Өгелінді шетке қағатын көрініс. Ас рәсімі “Иеке ирағу” аталады. Бұл ескі салттың тіпе-тік аудармасы қалай болуы мүмкін? Мостарт бастаған Батыс ғалымдары “Ұлы саз”, яғни “ әуен, мелодия” деп шамалайды; ал Дамдинсурэн бастаған моңғол оқымыстылары тіркесті біржола өзгертіп, “Их аурах” – ата-бабалар сүйегі жатқан жер, кейінде “аурах” сөзі ескіріп, қазіргіше “аварга” болып шыққан дейді. Бұл екі тұспалдың әуелгісі ғана жобаға келеді онда да нақпа-нақ емес: рас, “еке” – үлкен, ұлы деген сөз, қазіргі қазақ тілінде ұлықтаушы жұрнаққа айналған, мәселен, Пәленше-еке, Түгенше-еке демек, ал “ирағу” – иырағу – Махмұд Қашғари сөздігінде “өлең шығарушы, сазгер” мағнасында беріледі, кейінгі қазақша “жырау”, сонда Қамбағай ханға ас беру рәсімі – “Жыр айту”, яғни “Жоқтау” болып шығар еді.
Ілкідегі “Қастерлі шежіре” ғана емес, кейінгі, ескілікті болса да анық моңғол тіліндегі “Алтан тобчының” өзінде бүгінгі тілдерге жаңсақ аударылған, немесе түсінілмей, аудармасыз қалған сөз, тіркестер біршама. Соның бәрінің болмаса да, көбінің нақпа-нақ қалпын арғы-бергі түрік негізді, оның ішінде қазіргі қазақ тілінен табуға болар еді. Мәселен: “қос” – “киіз үй” емес, күрке, лашық; “құба” – “жорға”, яғни аттың сыпаты емес, түсі; “сауға” – “сыйлық” емес, олжадан берілетін рәсімді үлес-сыбаға; “шилем” – судағы толқын емес, сорап, белгі – сілем (“Суда сілемі, ауада ізі жоқ,” – дейді тұтқыннан қашып кеткен Темужін бала турасында Сорқан-Шира); “сарқыт” – “ішімдік” емес, үлкен дастарқаннан алынған дәм; “инже” – “сыйға тартылған қызметші, қолаң” емес, енші – баланың, жасы кіші туыстың арнайы бөлінген үлесі, бәсіре мал-мүлкі; сондай-ақ: «тұрымтай» – «қаршыға» емес; «шақшақ» – «қараторғай» емес; «ителку» – Дамдинсурэн ұғымындағы әйтеуір бір «жыртқыш құс» емес, Шағдар шамалаған жай ғана «батыл құс» емес, кәдімгі ителгі – сұңқардың текті бір түрі; тағысын тағылар… Біз аударылмай қалған, немесе жаңсақ түсінілген атаулардың кейбірін ғана келтіріп отырмыз, әйтпесе «Алтан тобчыда» бүгінгі моңғолда жоқ, білгір оқымыстылардың өзі ой-жотамен аударған, немесе мағнасын тұспалмен ғана таныған түрки сөздер өте көп, соның бәрі әуелгі, біздің заманға жетпеген қадыми түпнұсқадан бастау алатыны күмән тудырмаса керек.
Лубсан Данзан «Алтын тобчыны» түзген кезде негізінен әуелгі «Қастерлі шежіреге» жүгінгенімен, баяндау барысында басқа да өлең, жырларды пайдалана отырады. Кейбір тұста ежелгі эпикалық нұсқалар ізі байқалады. Сонымен қатар, еңбектің ұзына бойында бұл кезде моңғол тайпалары біржола қабылдаған будда дінінің әсері айқын танылады. Тіпті, Шыңғыс ханның Бөрте-Шенеден бұрынғы түп аталарын ежелгі Үнді әміршілерінің әулетінен шығарып қояды. Сондай-ақ кейбір ретте Шыңғыс ханнан кейінгі заманның ұғым-түсінігі көрініс беретіні бар. Мұндай қоспалар андағайлап тұр, әйтсе де, ежелгі мұраның мән-маңызы, дерек, мағлұматына көлеңкесі жоқ.
«Алтан тобчының» соңғы бөлігі Шыңғыс ханнан кейінгі Өкетай қағаннан басталып, Күйік, Мөңке қағандарды жолшыбай қамтып, Құбылай ханға тоқталады, оның Қытайда өкім құрған ұрпақтарын түгендей келе, ең соңғы Юань императоры Тоған-Темірдің жайын біраз тәптіштейді, бұдан соңғы Ұлы Даладағы тақ таласы, моңғол мен ойрат жағдайында азғана мағлұмат беріп, ақыры Даян ханның ұрпақтары, оның ішінде Халхада орныққан Лигден ханмен тәмамдайды. Кейінгі моңғол тарихы үшін айрықша құнды деректер.
Ал «Алтан тобчының» Шыңғыс ханға тікелей қатысты негізгі бөлігі – «Қастерлі шежіре» мен «Жинақты тарихты» жай ғана қайталаушы емес, оларды айғақтай түсетін, кейбір реттерде толықтыратын, қосымша қаншама дерек, әңгімесі бар, Шыңғыс ханның басқа ешбір әдебиетте ұшыраспайтын білік сөздері бар, тұтастай алғанда көне заманнан қалған мәнді, құнды куәлік деп білуге тиіспіз.
«Тауарих-и гузида-йи нусрат-наме» – «Жеңіс-намадан іріктелген тауарих», немесе «Сараланған тауарих (һәм) жеңіс-нама». Кітаптың атауы – парысша, ал тілі – дәстүрлі шағатайдан бөлегірек, қыпшақ негізді, ортағасырлық түрки; білгір, зерделі тарихшы В.Юдин ескерткіш көне-қазақ тілінде [«староказахский язык»] жазылған дейді. Нақты авторы белгісіз. Әр кезде әрқилы тұспал айтылған, соның ең қисындысы – Шәйбани хан есімімен байланысты. Бастан-аяқ Шәйбани жазбаған күннің өзінде соның бұйрығымен және тікелей араласуымен қалыптанған деген пікірге зерттеушілердің барлығы да тоқтайды. Тауарихтың таңбаға түскен уақыты белгілі – 1502–1504 жылдар. Бұрынғы Көк Орда, ендігі Қазақ Ордасындағы, екеуі де Жошыдан таралатын Шибан–Әбілқайыр әулеті мен Тоқай-Темір–Орыс әулеті арасындағы таққа талас нәтижесінде жеңіліске ұшырап, Орта Азияға ығысқан Мұхамед-Шәйбани ханның Бұхара мен Самарқанды алып, Мәуреннахр атырабын біржола баураған уақыты.
Түрік тілді жазба мұралар тым әрі – VI–VII ғасырдан бастап белгілі, ал X–XV ғасырларда өлең, жыр, ғақылия, дастан – қаншама кітап жазылды десек те, өткен тарихты зерделеген арнайы еңбектер ұшыраса қоймайтын. Түрік текті ғұламалардың өзі, қалыптасқан рәсім бойынша, араб, парсыға бейіл беретін. Дәшті-Қыпшақ хандарының ұрпағы, дала перзенті Мұхамед Шәйбани аталар тарихын, өзінің жауынгерлік жолын болашақ ұрпақ жадында қалдыру үшін тек фарси ғана емес, түрки үлгідегі жаңа дәстүрге жол ашады. Шәйбани хан тарихын Камалатдин Бинаи парсы тілінде қағазға түсірсе, Мұхамед Салих шағатай нұсқалы жырға жүгінеді. Ал «Сараланған тауарих» қыпшақ негізді, далалық көшпенділер тіліндегі бірегей ескерткіш болып шыққан. Бұл ерекше жағдайға күні бүгінге дейін біздің тіл мамандары мен әдебиет зерттеушілері мүлде назар аудармауы – қазақ гуманитария ғылымының ең артта қалған, мүшкіл жағдайын ғана әйгілесе керек.
«Тауарих-и гузида-йи нусрат-нама» кітабының замана тезінен өтіп, бүгінгі күнге жеткен көшірме қалыбы екеу, мұның біріншісі – Петербург нұсқасы, бұрынғы ССРО, қазіргі Ресей Ғылым академиясы Шығыстану институтының Санкт-Петербург бөлімінде сақталған, екіншісі – Лондон нұсқасы, Британ музейінде тұр. Екі қолжазбаның да кеміс, кетігі бар, толығырағы – Лондон нұсқасы екен. Өзбек ғалымы А.Акрамов осы екі қолжазбаны өзара салғастыра келе, тұтасымен, түпнұсқа мәтіндегі факсимилесін түсіріп және тиесілі тараулар бойынша орыс тілді мазмұндама жасап, арнайы зерттеуімен бірге, 1967 жылы Ташкентте бастырып шығарған.
Айта кетерлік бір жағдай – көлемді еңбектің соңғы, Шәйбани ханға қатысты бөлігі дербес шығарма ретінде, азды-көпті айырымы бар әрқилы нұсқада сақталыпты (С.– Петербург, Ташкент). Сонымен қатар, «Сараланған тауарихтың» ықшамдалған нұсқасы да кеңінен таралған сияқты. Солардың бірін түпнұсқа қалыбы және өзіндік аудармасымен қоса, «Шейбаниада» деген атпен И.Березин 1849 жылы Қазанда, «Библиотека восточных историков» сериясының I томы ретінде жарыққа жеткізген. (Бұл Березин басылымы кейінгі көшірмешілер тарабынан қосылған үстеме – Шәйбани ханның қазасымен аяқталады.)
«Сараланған тауарих» кіріспе тарау және негізгі үш бөлімнен тұрады. Бірінші – бүкіл Дала жұртының арғы бабасы Оғыз хан және оның әулеті турасындағы аңыз-әпсана, оған жалғас түрік, моңғол ру, тайпалары турасында ақпар беріледі. Екінші, ең көлемді бөлік – Шыңғыс ханның тарихы, оның Түпкі жұртта, Дәшті-Қыпшақ, Орта Азия мен Иранда билік құрған ұрпақтарының шежіресі, тиесілі ұлыстардың, олардың соңын ала Әмір Темір патшалығының жай-жапсары. Үшінші, аталмыш еңбектің жазылуына ұйтқы, себеп болған тұстас оқиғалар – Шахбахыт Шәйбанидың өз тарихы: ханның туғанынан бастап, бүкіл жауынгерлік жолы қамтылып, 1504 жылы Самарқанда таққа отыруына дейінгі бүкіл ғұмырбаян.
Кең ауқымды еңбек екені бірден байқалады. Зерттеушілердің байыбынша, автор Шыңғыс хан тарихын жазуда өзінен бұрынғы Рәшид-әл-Дин, Жувәйнилермен қатар, кейінгі заманға жетпеген парсы тілді, ұйғыр жазу–түрік тілді басқа да бір еңбектерді пайдаланған, тіпті, «Қастерлі шежіремен» де таныс болған сияқты. Ал тікелей Шәйбани ханға қатысты үшінші бөлім – мүлде соны сыпатта, мұнда XV–XVI ғасырлар шегіндегі Дәшті-Қыпшақ пен Түркстан өлкесі, оның ішінде қазақ тарихына байланысты қаншама тың мағлұмат бар.
Шыңғыс хан тарабына қалам тартып отырған біз үшін осы орайдағы ең мәнді мәселе – «Нусрат-наманың» Ежелгі Ұлы Дала тарихын өзінің ата-баба тарихы деп санаған, ал Шыңғыс ханды аңыздық Оғыз хан заманынан жалғасып келе жатқан тума шежіренің ең үлкен бір белесі, айрықша күш-құдіретке жеткен кейінгі дәуірдің бастауы ретінде қарастырған және бұрынғы-соңғы барлық тауарихты түрік текті жұрт көзімен байыптаған бітімі мен ой тұрғысында. Тұтастай алғанда, «Сараланған тауарих» – кейінгі орта ғасырларда туған түрки нұсқалардың ішіндегі ең толымдысы, ең үздігі. Сәйкесінше бағаланбай жатуы – ұзақ уақыт жабық болып, кейінде ғана танылған жағдайына байланысты. Және, айттық, қазақ филологиясы мен тарихтану ғылымдарының кем-кетік, мешеу ахуалының нәтижесі.
Өтеміш қажы. «Чынғыз-намә». – «Шыңғыс-нама». XVI ғасырдың бірінші жартысында жазылған. Тілі – қыпшақ негізді далалық түрки. Авторы Өтеміш қажы Хиуа хандығында билік құрған Шәйбани–Жәдігер әулетінің ғұзырында болыпты. Өз заманының білімдар адамы. Мекеге барған қажы. Әрқилы жол-сапарлармен Мәуреннахр – Қос өзен бойын, Хорезмді жақсы таниды, ежелгі Алтын Орданың түстік тарабын, Еділдің етегін еркін аралайды. Ат үстіндегі төрелермен қатар, бұқара жұрт, көпке белгілі шежіреші қариялардан ел есінде сақталған аңыз-әпсана, шежіре баян, тарихи хикаяларды жинастырып, саралайды. Өтеміш қажы, әлбетте, заманында танымал, арғы-бергі жазба еңбектермен де жақсы таныс, әйтсе де, алдына қойған шектеулі, нақты мақсат орайымен, өз кітабын бастан-аяқ халық жадындағы ескілікті әңгімелер – ауызша тауарих негізінде құрастырады. Сондықтан да «Шыңғыс-намада» дәстүрлі, белгілі еңбектерде ұшыраса қоймайтын көптеген соны деректер бар. Көлемі шағын болғанымен, мазмұны қорабалы, XIII–XV ғасырлар шегін қамтиды. Хикаят Шыңғыс ханнан басталады да, негізінен оның ұрпақтары және тиесілі ұлыстар, соның ішінде Алтын Орда турасында баяндайды. Жошы, Бату, Шибан, Берке, Өзбек, Жәнібек хандарға арнайы тоқталады. Бізге мағлұм нұсқа Тоқтамыс ханның астана Сарайда таққа отыруымен шектеліпті.
Орыс ғылымына XIX ғасырдың бас кезінен-ақ белгілі болған «Шыңғыс-нама» кітабының Ташкентте сақталған түпнұсқа мәтінін, орысша аударма, түсініктеме, байыпты зерттеуімен қоса ғылыми айналымға енгізген – қазақстандық тарихшы В.Юдин. Еңбектің екінші бір, толығырақ нұсқасын башқұрт ғалымы, кейінде Түркияға өтіп, үлкен атаққа жеткен Зәки Уәлиди Тоған 1913 жылы Орынбордан тапқан екен, бүгінде ғалымның Стамбұлдағы архивінде; түрік оқымыстылары тарабынан зерттеу нысанасы болған, бірақ негізгі мәтін әзірше баспа бетінде шықпаса керек.
Қадырғали Жалайыр. «Жамиғ ат-тауарих». – «Жинақты тарих». Кітап атауы шартты, кейінгі зерттеушілер қойған. Ресейдегі татар текті алғашқы түрколог Ибраһим Хальфин 1819 жылы өзінің жеке қорынан алып, Қазан университетінің кітапханасына тапсырған қолжазба нұсқаның бастапқы беті жоқ екен. Атаусыз еңбекті белгілі орыс ғалымы И.Березин 1854 жылы, сабақтас «Библиотека восточных историков» басылымдарының кезекті кітабы ретінде жарыққа шығарады. И.Березиннің байыбынша, еңбектің негізгі бөлігі Рәшид-әд-Дин тарихын қайталағандықтан, тиісінше, «Жамиғ ат-тауарих» деген, тым сәтсіз тақырып қойылады. Аталмыш басылымды арнайы зерттеп, ғылыми түсініктер жазған Шоқан Уәлиханов бұл еңбек қазақ жұртына тиесілі деп көрсеткен. XX ғасырдың бас кезінде татар оқымыстысы Ғали Рахим Қазандағы Шығыс кітапханасынан Қадырғали еңбегінің толығырақ, жаңа бір нұсқасын ұшыратады, бұдан соңғы кезеңде тағы бір үзік көшірме табылыпты. Ғасырдың екінші жарымында жаңа басылымдар жүзеге асады, нақты зерттеулер жүргізіледі, бірақ әуелгі, шартты атау өзгермепті. Қазақ ғылымының «Жинақты тарих», немесе «Тарихи шежіре» кітабын қайыра тануы – Шоқаннан соң жүз жыл өткенде, 1960 жылдардан ғана басталыпты. Тілдік тұрғыдан алғаш зерттеуші – Т.Қордабаев болды (1965). Ғасыр соңына таман түпнұсқа мәтіннің транскрипциясы жарияланды, шалағай аударма шықты, азды-көпті тағы бір зерттеулер жасалды. Қайткенде де толық танылды, шынайы бағасын алды деп айту қиын.
Кітап авторы – қазақ құрамындағы жалайыр тайпасынан шыққан Қадырғали бек. Қисынына қарағанда, өткендегі Шығай ханның немересі, тұсындағы Тәуекел ханның ағадан туған інісі Ораз-Мұхамед сұлтан 1588 жылы Тобольск қамалында, алдамшы аярлық нәтижесінде орыс тұтқынына түскен кезде, Сібір шегінде жүрген Қадырғали бек те ұсталған. Қадырғалидың өзі: «Ораз-Мұхамед хан хазіретлерінің ата-аналарына қызмет қылып келдім», – дейтіні бар. Яғни, 1572 жылы туған сұлтаннан көп үлкен, сірә, хан немересінің тәлімгер аталығы болған. Құрметті тұтқын ретінде Ақ патшаның дәргейіне жіберілген Ораз-Мұхамедпен бір мезгілде болмаса да, көп ұзамай-ақ ол да Ресей шегіне айдалған. Патша сарайында үлкен құрметке жеткен, орыс воеводасы ретінде әскер бастаған Ораз-Мұхамед 1600 жылы Ресей құрамы, Рязань аймағындағы автономиялық Қасым жұртына хан болып сайланғанда, Қадырғали ел билеуші төрт қарашы бектің бірі ретінде тағы да Ораз-Мұхамедтің қасынан табылады. Бізге жеткен тарих кітабы 1602 жылы жазылыпты. Ораз-Мұхамедтің хан сайланған биік мәртебесіне алғыс, ризашылық ретінде Русия патшасы Борис Годуновтың ғұзырына арнайды және негізгі бір данасын патша сарайына тарту етеді. Өз тұсындағы орыс тарихында елеулі із қалдырған Ораз-Мұхамед Смута – Бұлғақ соңында, 1610 жылы қапия қазаға ұшыраған кезде Қадырғали тіршілікте болмаса керек. Аталмыш кітапты алғаш жариялап, әуелгі түйінді тарқатқан И.Березин Қадырғали бек Бұлғақтан бұрын, яғни 1605 жылға дейін дүние салған деп шамалайды, әйтпесе, кітабының соңында осындай алапат оқиға турасында қосымша мағлұматтар берер еді дейді. Қайткенде де біршама жасап, күні еңкейген уақытында кеткені аңдалады.
Ғұлама тарихшы сөз орайында өзінің ата-бабалары туралы нақты дерек келтіреді. Шыңғыс ханның заманында Сартақ-ноян болды дейді. Оның ұлы Жалайыр Сыба, оның нәсілі Жалайыр Тебре бек, оның нәсілі Шейх-Софы бек, оның нәсілі Айтөле бек, бұл Айтөле Орыс ханның тұсында бас қолбасы һәм ұлұғ әмір болыпты; Айтөле бектен Қамбар мырза, одан Құбай, одан Қараш бек пен Адам-Шейх мырза, Адам-Шейх мырзадан Еренші-бахадұр, одан Темежек-бахадұр, одан Қосым бек – Қадырғалидың туған әкесі. Шыңғыс хан заманына дейін он ата болып шығады. Қадырғали бар бабасын түгендемеген, атақтыларын ғана айтқан сияқты көрінеді. Шындығында, Сартақ-ноян – Шыңғыс ханнан көп кейін жасаған адам, өмірде болуы анық және ірілігі де күмәнсіз: Рәшид-әд-Диннің «Жинақты тарихында» әлденеше мәрте аталады, Шыңғыс ханның шөбересі, Иран елханы Арғұнның (1284–1291) бала кезінде Хорасан мен Мазандеранды билеген ұлұғ әмір, бұл кезде, әрине, кемел жастағы тұлға. Рәшид-әд-Дин Сартақтың бір баласының ғана атын атайды – Қачар, ол да өз заманының белгілі адамы болса керек. Жаңағы Сыбамен ағайынды, бәлкім, ұмыт қалған бір бунақ. Керісінше, Сартақ-ноянның үлкен әкесінің аты мағлұм – Саба. Сыба емес, ел шежіресіне жетік Қадырғали өзінің айналдырған он атасының орнын шатыстырмаса керек. Бұл Саба шынында да Шыңғыс ханның тұстасы, жай ғана тұстас емес, айрықша жауапты істерге жұмсайтын ең сенімді нөкерлерінің бірі. Қадырғали бектің он екінші атасы болып шығады. Әулет шежіресін түйіндеп айтсақ, асыл тегі тура он үшінші бунақта Шыңғыс ханға барып тірелетін Ораз-Мұхамед сұлтанның тәрбиеші аталығы, кейінгі кеңесші тірегі Қадырғали шынында да арғы бабаларынан бастап, Шыңғыс–Саба нәсілі, қият–жалайыр болып, бірге жасап келеді екен.
Өз заманындағы ғұлама оқымысты, туған, өскен ортасының рухани қазынасы мен мәдениетін бойына сіңіріп, сөз өнерін, жазба және ауызекі тарихы мен шежіресін танып өскен Қадырғали кітаби-түрки шағатай тіліне қоса, дәстүр бойынша ғылым мен әдебиет лұғаты саналатын парсы тілін аса жетік және, сыңайына қарағанда, дін мен Құран тілі арабты да өте жақсы білгені көрінеді. Сонымен қатар, қыпшақ негізді ана тілінің де бар байлығын игеріпті. Атаулы кітабының бастапқы, жалпылама бөлігі шағатай тілінде жазылған, қалыпты өлшеммен салыстырғанда, парсы, ғараб сөздері көбірек, кейде тіпті тұтас тіркестер ұшырасады. Ал екінші жарымы – далалық түрки, сірә, өз тұсындағы қазақ тіліне тым жақын, бүгінгі қазаққа да жат емес; сөз саптау үлгісі баз бір тұста сақара билерінің шешендік үлгісіндегі толғамдар орайлас, бейнелі, бедерлі; қалыптасқан тіл мәдениеті, орнықты жазба дәстүр таңбасы айқын аңдалады.
Қадырғали тарихы жалпы көлемі тепе-тең болмағанымен, негізгі екі бөліктен тұратынын көреміз. Еңбектің бастапқы, соқталы тараулары – тікелей Шыңғыс хан есіміне, оның тақау ұрпақтары мен белгілі ұлыстар тарихына байланысты. Өзіне дейінгі Рәшид-әд-Дин шежіресінің негізінде, орта ғасырлардағы қалыпты тарихи әдебиет дәстүрінде жазылған. Кітаптың жаңалықты деректерге толы екінші бөлігінде Шығыс Дәшті-Қыпшақтың тарихы, атап айтқанда, Алтын Орда мемлекетінің соңғы кезеңі – Орыс, Тоқтамыс, Барақ хандар, Едіге би турасында айтылады. Ноғай Ордасы, Әбілхайыр хандығына қатысты біршама мағлұмат бар. Қазақ хандарының әулет шежіресі негізделеді. Кітаптың жазылуына себеп болған түйінді оқиғалар баяны «Дастан Ораз-Мұхамед хан» деп белгіленген. Атынан көрініп тұрғандай, бұл ретте Қадырғали өзінің қамқор әміршісі, айрықша туған, ерекше тағдырлы Ораз-Мұхамедтің бергі аталарынан бастап, оның Хан-Керменге хан сайлануы, осы орайдағы оқиғалар және атаулы ұлыс турасында мол мағлұмат берген.
Тұтастай алғанда, Қадырғали Жалайыр кейінгі қазақ тарихын Ежелгі Дала тарихының жалғасы, ал Қазақ Ордасын Шыңғыс хан құрған Еке Ұлыс, одан соңғы Алтан Орда мемлекеттерінің тікелей мұрагері деп білгенін көреміз. Бұдан төрт ғасыр бұрын жазылған бірегей еңбектің біздің тақырыпқа тікелей қатысты ең үлкен ұлағаты да осында.
«Шара туджи» – «Сары тауарих». XVII ғасырдың орта шенінде жазылған. Авторы белгісіз саналады.
XIII ғасырдың соңынан XVII ғасырдың орта шеніне дейінгі төрт ғасырға жуық ұзақ заман моңғол тарихында «қараңғы дәуір» аталады. Әлденендей жазба, әдеби, тарихи мұра белгісіз, қилы кезеңде жойылып кетті, сақталмады деседі, бәлкім, мүлде болмады; анығы – тұрмыс төмен, сауаттылық жоққа тән, мәдени, рухани өмір өте жұтаң болуы ғана. XVI–XVII ғасырлар шегінде моңғол текті жұрт арасындағы өзара атыс-шабыс тоқталып, ел іші біршама тыншығады, буддизм кеңінен тарап, берік орныға бастайды, нәтижесінде бұған дейін бірлі-жарым кісі ғана білген ежелгі ұйғыр-түрік бітігі қайта жанданып, діни орталықтарда жаппай қолданысқа енеді, Тибетте арнайы білім алған сопы-ламалар буддашыл әдебиеттің таңдама үлгілерін моңғол тіліне көшіруді міндетті дәстүрге айналдырады, діни таныммен жалғаса, тарихи әдебиет те қалыптаса бастайды. Мұның айқын бір көрінісі – бағзыдағы «Қастерлі шежірені» қайтадан қалыптаған «Алтын топшы» болса, ілгерінді-кейінді жекелеген жаңа тарихи шығармалар да дүниеге келеді. Зерттеушілер бұл ретте тағы да сол ескінің жаңғырығы, анонимді «Алтын топшы» мен «Цаған тухэ» («Ақ тауарих»), арыдан тартып, өз заманын қоса қамтитын «Эрденийн тобчи» («Асыл шежіре»), «Эрденийн эрихэ» («Асыл тәспиқ»), «Асарагчи нэртийн түүх» («Асарагчи жазған тауарих») сияқты кітаптарды атап көрсетеді. Ауызекі шежіре орайындағы дәстүрлі жалғастықпен қатар, бұл еңбектерден Шыңғыс ханға қатысты кейінгі қытай деректерінің ықпалы да аңдалады, ал рухани бағыт-бағдар будда-ламаизм арнасына қарай ойысқанын көреміз. Әйткенмен де, өзіндік, ұлттық сын-сыпат басым.
«Шара туджи» – осы қатардағы бірегей һәм елеулі жәдігер болып есептеледі. Алғашқы бір қолжазба нұсқасын В.Радлов 1891 жылы Халхадан ұшыратқан. Бұдан соңғы кезеңде моңғолтанушы А.Позднеев сол тараптан және екі көшірмесін табады. Түп негізі ортақ бұл үш нұсқа да Ресейге келіп түскен, бүгінде әуелгі екеуі Санкт-Петербург, бұрынғы ССРО, қазіргі Россия Ғылым академиясы Шығыстану институтының қолжазбалар қорында, ал үшіншісі С.-Петербург университеті Шығыстану факультетінің кітапханасында тұр. Орыс тіліне аударылып (1957, Н.Шастина), ғылыми айналымға түскен. Радлов нұсқасының сыртқы бетінде қолжазба иесінің аты таңбаланған екен: Тоба–тайжы. Бұл кісі біртұтас Моңғол ұлысының ең соңғы ханы Даянның бесінші ұрпағы екен. Яғни, Шыңғыс хан – Төле – Құбылай әулеті. Өз тұсындағы Халха-Моңғол ахуалымен қатар, өткендегі тарихи шежірелерді де жақсы білгені күмәнсіз. Бізге жеткен атаулы қолжазбаның иесі ғана емес, еңбектің өзінің де негізгі авторы болуға мүмкін деген тұспал айтылады. («Шара туджидің» кейінірек табылған, «Шыңғыс қағанның тарихы» деп аталатын төртінші бір көшірме нұсқасы Улан-батордағы Мемлекеттік кітапхана қорында сақталып тұрған көрінеді.)
«Сары тауарих» будда дінінің әлемнің пайда болуы турасындағы түсініктерін баяндаудан басталады. Дүниемен жалғас жаралған Үнді, Тибет патшаларының шежіресін тарқата келе, оларға Шыңғыс ханның арғы бір атасы Бөрте-Шенені тіркестіріпті. Бұдан ары тауарих «Қастерлі шежіре» ізімен жүреді. Бірақ ата-баба бунақтарын түгендемей, «Көктің ұлы Боданшарға» аттап түседі. Одан тікелей Шыңғыс ханға. Енді Шыңғыс хан өмірінің белгілі белестерін санамалап, жекелеген оқиғаларға ғана тоқталады. Бастапқы шежіре-тауарихты қысқаша мазмұндағанымен, айырым сыпаттары да байқалып тұр. Мәселен, Шыңғыс ханның соңғы, Таңғұт жорығы және өлімі турасында баяндағанда, деректі-дерексіз аңыз, ертегіге ойысып кететіні бар. «Сары тауарихтың» ғылым үшін ең құнды бөлігі – Шыңғыс ханнан соңғы заманға қатысты. Атап айтқанда, XV ғасырдағы ойрат пен моңғолдың ара қатынасы, XVI–XVII ғасырлардағы Халханың жайы. Шыңғыс хан империясының ұйтқы-ошағы болған Ұлы Даланың азып-тозған, божыраған қалпын танып білеміз. Ақыры, көп ұзамай-ақ, ілкідегі İшкі Моңғолияның кебін киген Сыртқы Моңғолия да тұтасымен Цин империясының боданына түскені белгілі. Біздің тақырыбымызға тікелей тірелмесе де, арыда зор болған, кейінде қор болған киіз туырлықты көшпенді жұртымыздың әр тараптағы тағдыр-талайын байыптауға септесер көрнекі дәріс.
Әбілғазы бахадұр-хан. «Шежіре-и түрік» – «Түрік шежіресі». Еңбектің тағдыры талайлы болды, авторы турасында де жеткілікті мағлұмат қалған. Шежіре аталған көлемді тарихи шығарма 1663–1664 жылдарда жазылады. Көшірме кітап түрінде Орта Азия, Қазақстан және онымен шектес түрік халықтарының арасына кеңінен тарапты. Сондай нұсқалардың бірі Солтүстік соғыс кезінде тұтқынға алынып, орыс қызметіне жегілген швед офицері Страленбергтің қолына түседі. 1720 жылы, Батыс Сібірдегі Тобольск қаласында. Азия тарабын тануда басқа да істерімен мағлұм Страленберг (1676–1747) соны деректі, беймәлім еңбектің мән-маңызын бірден аңдап, тезінен орыс тіліне аудартып алады, бұдан соң өзімен тағдырлас Шенстрем деген шведке орыстан неміс тіліне тәржіма жасатады. Ізінше «Шежіре» осы неміс тілді нұсқадан француз тіліне аударылады және кітап ретінде әуелгі немісшеден бұрын, 1726 жылы Лейденде жарияға шығады. Француз нұсқасынан қайта қотарылып, 1770 жылы орыс тілінде басылады. Ал әуелгі, неміс тілді қалыбы содан соң, 1780 жылы ғана жарыққа жетіпті. Кейінгі зерттеушілер бұл алғашқы аудармалардан қаншама кемшілік тапқанымен, Әбілғазы-бахадұр-хан XVIII ғасырдың өзінде арғы-бергі мұсылман тарихшыларының алдыңғы қатарында Еуропа ғылымына біршама танылғанын көреміз.
Бұдан соңғы кезеңде «Шежіре-и түрік» басқа бір көшірмелер негізінде, түпнұсқада 1825 жылы Қазанда (И.Хальфин, Х.Френ), 1871 жылы Санкт-Петербургта (П.Демезон) жарыққа шығады, 1854 жылы Г.Саблуков аудармасында, И.Березин ұйымдастырған «Бибилиотека восточных историков» – «Шығыс тарихшыларының кітапханасы» сериясының III томы ретінде орысша жарияланады (қайыра басылымы – 1906 ж.).
«Шежіренің» ең әуелгі, мағлұм нұсқасы Тобылдан ұшырасса, бұдан соңғы кезеңде Орынбордан, Уфадан жаңа көшірмелер табылады және тиесілі ғылыми орталықтарға түседі. Бүгінде ғылымға «Шежіре-и түріктің», сақталып тұрған орындарына қарай атыққан, Петербург, Москва, Берлин, Геттинген, Париж, Ташкент түпнұсқа-көшірмелері белгілі. Бізге мағлұм кеңістікте түрік, орыс, татар, қазақ, өзбек ғалымдары тарабынан жаңа зерттеулер жасалған.
Әбілғазы бахадұр-хан артына соқталы еңбек қалдырған әйгілі тарихшы ғана емес, өзгеше тағдырлы, ғажайып тұлға. Шыңғыс ханның тікелей он бесінші ұрпағы, үлкен ұл Жошыдан тарайтын Шибан әулетінен (Демезон басылымында Шибан түсіп қалған, Жошы мен оның немересі Жошы-бұқа бір-ақ кісі ретінде беріледі, толығы: Шыңғыс хан – Жошы – Шибан – Жошы-бұқа – Бадақұл…) Әкесі Араб-Мұхамед Хиуаның ханы болған. 1603 жылы тамыз айында, сол тұста ел астанасы болып тұрған Үргеніш шаһарында туады. Ержеткен шағында ағаларының арасында және әкеге қарсы тақ таласынан шыққан бұлғақ нәтижесінде жұрты бұзылып, қуғынға ұшыраған Әбілғазы жан сауғалап қазаққа – Түркстандағы Есім ханның дәргейіне келеді, одан соң екі жылдай Ташкентте, ол да қазақ Тұрсын ханның панасында болады. Қазақ ордасындағы 1627 жылғы Азамат соғысы және Тұрсын ханның қазасынан соң Бұхар ханы Имамқұлының қолына көшіп, көп ұзамай Хиуа түркмендеріне кетеді, одан әрі Әмудің етегі, Арал бойындағы көшпенді өзбектерге арқа сүйейді. Туған ағасы, тақ иесі Аспандияр ханмен бітісіп, одан көп ұзамай қайтадан араздасып, Ғирақ-Ғажамға (Парсы-Ғирақ) жер аударылады. Он жылдан астам жат елде байлаусыз тұтқында жүріп, ақыры қасындағы үш нөкерімен бірге Исфаханнан қашып шығады, Түркмен жұртына жетеді, Одан Маңғышлаққа өтеді. Бұл заманда осы аймақты бағынышқа келтіріп отырған торғауыт қалмақ Хо-Өрлік тайшының ордасында құрметті мейман болып, бір жылдан соң көшпенді өзбектердің қалауымен туған жеріне қайта оралыпты; арада жарым жыл өткенде, ағасы Аспандияр хан өлгеннен соң, ақ киізге көтеріледі. 1644 жылдан – өмірінің түйінді тұсы – 1663 жылға дейін, жиырма жыл өкім құрған. Хандық заманында да Бұхарға қарсы, түрікпенге, қалмаққа қарсы үлкенді-кішілі ұрыс-соғыстар тыйылмайды. Нәтижесінде Хиуа ұлысының іргесі бекіп, күш-қуаты арта түсіпті. Әбілғазының әскери білігі мен ұтырлы саясатының нәтижесінде. Ақыры, алпысқа келіп, пайғамбар жасына аттағанда тыныштық тілеп, тәуба жасап, патшалық билігін ұлдарына тапсырады. Көп ұзамай, 1664 жылы сәуірде дүниеден көшіпті.
Өз заманының ғұламасы, өрісі кең Әбілғазы қуғын-сүргін, мазасыз тіршіліктен соң, хандыққа біржола жайланған кезінде әуелі «Түркмен шежіресі» – «Шежіре-и таракима» атты кітап жазады, «Шежіре-и түрікке» ғұмырының соңғы кезеңінде ғана бейіл беріпті. Негізгі бөлімдерін тиянақтап біткенімен, біржола тәмамдап үлгермейді. Өзінің айтуынша, сырқат жеңе бастаған кезде межелі көлемнің жартысына ғана жетіпті. Кітапты толығымен аяқтауды көзі тірісінде өз орнына таққа отырғызған ұлы Ануш-Мұхамедке тапсырады. Алайда, кейіннен қосылған мәтін небәрі оншақты бет, нақтылап көрсетілген және орайына қарай, бұрынғыша Әбілғазы атынан, бірінші жақтан емес, сыртқы куә – үшінші жақтан баяндалады.
Араб, парсы, қалмақ, шағатай тілдерін жетік білген, өзіне дейінгі тарихи әдебиетті зерделей таныған Әбілғазы атаулы кітабының тілі таза түрки екендігін, парсы, араб лұғатынан ешбір сөз қоспай, тіпті, түрки-шағатай тілінен де аулақтанып, «бес жасар балаға дейін, баршаға түсінікті» етіп жазғанын арнайы ескертеді. Бұл жерде сөз – орта ғасырлар әдебиетінде дәстүрге енген тіл шұбарлығы турасында. Десе де, Әбілғазы айтып отырған «таза түрки» – қай тіл? Зерттеушілер Әбілғазы тілін бұрынғы шағатайдан алыс, кейінгі өзбектен басқа, қыпшақ негізді сөйлеу тіліне жатқызады, яғни қазақ, ноғай, сібір-татар, қарақалпақ кейіпті, кітаби дәстүрден тыс, нағыз халықтық тіл. Мәнісі, сыры неде десеңіз, сол замандағы тарихқа бажайлап үңілу керек болады.
Жүз руынан шыққан, XVIII–XIX ғасырлар шегінде жасаған белгілі Хиуа тарихшысы Мүнис шағатай тілінде жазылған «Фирдаус әл-иқбал» – «Ұжмақтың бақыт бағы» кітабында қалыпты рәсім бойынша, Адам-Атадан бастап, Орта Азия–Хорезм тарихын баяндай келе, Әбілғазы бахадұр-ханға арнайы тоқталады. Хиуа ханының өмір жолы мен күресін байыптай отыра, оның ғұзырындағы негізгі жұрт туралы дерек келтіріпті. Хан өзбектерді (яғни көшпенді өзбектерді) төрт төбеге (топқа) бөлді дейді. «Бірінші төбе – найман мен ұйғыр; екінші төбе – қоңырат пен қият; үшінші төбе – нүкүз бен маңғыт; төртінші төбе – қаңлы мен қыпшақ». Жалпы саны шектеулі дүрмен, жүз, мың, жалайыр, қожа, кенегес және басқа да ұсақ рулар қисынына қарай осы үлкен топтардың ішіне енгенін атап айтады. Яғни, Хиуа хандығының Әбілғазы жиын ортасынан шыққан және барлық уақытта арқа сүйеген негізгі халқы – күні кеше ғана Қазақ даласынан ауып, Шәйбани ханмен бірге Орта Азияны жаулаған және одан бұрында, Шағатай ұлысы кезінде келіп орныққан, түп төркінін айтсақ, түгелге жуық Шыңғыс хан заманында Татар Даласында жасаған байырғы түрік руларының әулеті екендігін көреміз. Сондықтан да Әбілғазының «таза түрік тілі» – ортағасырлық түрки – бүгінгі қазақ тіліне тым жақын болып шыққан.
Орайы келген соң, көрнекі мысал ретінде Әбілғазы «Шежіресінің» қазақ тарихына тікелей қатысты шағын бір үзіндісін пысықтай кетейік. Әлбетте, көне араб жазуында бас әріп, кіші әріп болмайды, үтір, нүкте атымен жоқ. Бірақ тарихи таным-дерек өз алдына, сөйлем құрылымы, сөз ыңғайы деген бар, тіл табиғаты, баяндау дәстүрі өз алдына. Ескертіп отырғанымыз, біз келтірмек үзікте шалағай қазақ зерттеушілері тұрыпты, орыс тілді, білгір мамандардың өзі жаңсақ түсінген жері бар. Сонымен, Әбілғазы бахадұр-хан айтады:
«… Мен қазақға кетдім. Түркстанда Ешім хан қатында үч ай тұрдұм. Ол уақытда қазақның ханы Тұрсұн хан ерді Ташкендде. Ол Түркстанға келді. Ешім хан көре барды. Мені ешікде қойды. Өзі барыб, Тұрсұн ханға көрініш қылыб қайтыб келіб, менің қолымдын тұтұб әкетіб барыб көрініш қылдұрұб айтды: «Бұ Йадкар хан ұғлы Абулғазы тұрұр. Һеч қачан бізке келіб бұ жамағатдын кіші қонақ болғаны йоқ ерді, бізден барған көп тұрұр. Бұ сізнің хызметіңізде болғаны йахшы”, – теді. Тұрсұн хан: “Йахшы айтасын, андақ болсұн”, – теб, мені өзі бірлән бірке Ташкенд алыб кетді. Ташкендде Тұрсұн хан қатында екі йыл тұрдұм. Екі йылдан соң Ешім хан Тұрсұн ханны өлтүрді, қатағанны қырды. Ешім ханға айтдым: “Сіз екі хандын файда тікей мекен теб келіб ердім, сізнің ішіңіз мұндақ болды. Емді рұхсат болса, Имамқұлы хан қатыға кетейін”, – тедім. “Йахшы айтасын, андақ қыл”, – теді. Келіб Имамқұлы ханны көрдім…”
Байыптап қарасақ, бұдан үш жүз жыл бұрынғы көне заман, ХҮІІ ғасырға тән өзгешелік, одан да елеулісі – араб таңбалы жазба дәстүр орайы демесек, бүгінгі қазақ тілінен айырым белгісі шамалы. Енді жаңа айтылған, жай ғана жаңсақ емес, өрескел қате туралы ескерте кетейік. “Ол уақытда қазақның ханы Тұрсұн хан ерді Ташкендде. Ол Түркстанға келді…” Алғашқы сөйлем қалыпты инверсия негізінде құрылған. Арагідік қазір де солай жазамыз. Жабайы тілге, бүгінгі баспасөзге көшірсек: “Ол уақытта Ташкентте қазақтың ханы Тұрсын еді. Ол Түркстанға келді”, – болып шығар еді. Алайда, сөз ыңғайын аңдамаған бүгінгі қазақ тілінің маманы: “Ол уақытта қазақтың ханы Тұрсын хан еді, ол Ташкентте тұратын еді, Түркстанға келді” деп аударады. Сөйтіп, “Ташкенттегі қазақтың ханын” барша қазаққа хан қылып қояды, арасына көлденең сөз қыстырып, Қазақ Ордасының астанасын Түркстаннан Ташкентке көшіріп жібереді. Жай ғана білместік емес, орыс тілді қате аударманың да әсер-ықпалы сияқты. Бүгінде біздің қолымыз жетіп тұрған бір белгілі тарихи еңбекте дәп осылай екен: “В то время [старшим] ханом казахов был Турсун-хан. Он приехал в Туркестан из Ташкента…” Араға өзінен өзі сұранып тұрғандай бөгде сөз қосылып, ХҮІІ ғасырдың алғашқы үшегіндегі бүкіл қазақ тарихы өзгеріп шыға берді… Хош. Реті келген соң, бір заманда пайдаға асар деп, артық-ауыс лепесімізді ірікпедік, тақырыбымыздан тыс көрінсе де, қазаққа және тарихнамаға қатысты болғаннан соң.
Енді “Шежіре-и түріктің” мазмұны, құрылымы жөнінде азғана мағлұмат. Кітапты шартты түрде төрт бөлімге жіктеуге болар еді. Әлхамды Адам-Атадан тартып, Нұқ пайғамбардан өтіп, Оғыз хан және оның ұлдары мен ұрпағы турасындағы ежелгі түрік аңыз-әпсаналары баяндалатын тарамдар – кіріспе бөлім іспеттес. Қиян мен Нүкүзден бастап, Шыңғыс ханның туғанына дейінгі баян, сол замандағы белгілі ру, тайпаларға қатысты азды-көпті дерек – екінші бөлім, әдепкі ата-баба шежіресі түрінде беріледі. Үшінші бөлім – Шыңғыс хан, оның соғыстары, ұлдары мен тақау ұрпақтарының тарихы кітаптың атаулы үшінші-жетінші баптарын қамтиды. Төртінші, ең соқталы бөлік – Жошы ханның Тұранда билік құрған әулетінің, осы өңірдің Шыңғыс ханнан соңғы замандағы тарихының баяны. Мұнда негізінен Әбілғазының арғы атасы – Жошы ханның бесінші ұлы Шибан ұрпақтарының Мәуреннахрдағы билігі, Хорезм тарихы кеңінен қамтылады, Әбілғазының өзінің ғұмыр жолы, машақаты мен күресі, ақыр түбінде жеңіп алған патшалығының жай-жапсары айтылады. Шыңғыс ханға тікелей қатысты, біз межелеп отырған екінші, үшінші бөлімдер әдетте Рәшид-әд-Дин шежіресінің негізінде жазылған деп есептеледі. Бірақ нақпа-нақ аударма емес. Әбілғазының өзі «Жамиғ ат-тауарихпен» қоса, Шыңғыс хан турасындағы тағы он жеті кітап алдымда жатыр деп атап көрсеткені бар. Және әйгілі тұлғамен «арада өткен үш жүз жетпіс екі жыл» сілемінде көшірмеден көшірмеге түскен ежелгі тауарих бірталай бұзылғанын, әрқилы сыпаттағы қателер кіріккенін ескертеді. Соның бәрін түзетуге, оңдауға тура келді дейді. Бұған қоса, Әбілғазы шежіресі кей бір реттерде Рәшид-әд Диннен өзгешерек кететіні бар. Ал Шыңғыс хан–Шағатай әулетінен соңғы Хорезм және шектес аймақтарға қатысты азды-көпті деректер – «Шежіре-и түрікті» XVI–XVII ғасырлардағы Орта Азия тарихын танытудағы баға жетпес ескерткіштер қатарына қосады. Бір өкінішті жағдай, бұл туралы бізден бұрынғы зерттеушілер де айтқан, Әбілғазының жетік біле тұра, өз кезіндегі Қазақ Ордасы жайында қалдырған мағлұматының тым сырдаңдығы. Әлде кітаптың жазылып үлгермеген екінші жарымына лайықтады ма екен. (Осы орайда ескерте кететін бір кілтипан – біздің заманға данагөй қарт Қазанғап Байболұлы арқылы жеткен “Еңсегей бойлы Ер Есім” тарихи жырында Әбілғазы аса ұнамсыз кейіпте, Есім хан мен Тұрсын ханның арасын ашқан, Қазақ Ордасына теріс ниеттегі, екіжүзді адам ретінде бейнеленеді.)
Әбілғазы «Шежіресінің» ең басты ұлағаты – XIV–XVII ғасырлар шегіндегі Тұран тарихы – Ұлы Дала, Шыңғыс хан тарихының сабақтас жалғасы ретінде қарастырылуы дер едік. Жазушының өзі атап айтпағанымен, біз дәп осындай қорытынды шығаруға тиіспіз. Анық ақиқаты да сол.
Аңыз, әпсана, тарихи әңгімелер. Шыңғыс ханға қатысты, әрқилы сыпаттағы әңгіме, хикаят, жыр, толғаулар ұлы қағанның көзі тірісінде-ақ ел арасына кеңінен тарағаны көрінеді. Нақты тарихи оқиғалар ауқымындағы мұндай нұсқалардың жиынтық бір көрінісі – көп кешікпей жазбаға түсіп үлгерген «Қастерлі шежіре» болып табылады. Десе де, сол заманның өзінде белгілі шындықтың әсіреге ұласқанын және уақыт озған сайын аңыз, әпсанаға айнала бастағанын аңдаймыз. Шыңғыс хан және оның шыққан ортасы, ел-жұрты турасында Батыс халықтарына тараған қорқынышты, жиренішті, қисынсыз хикаялар тұрыпты, іргелес, жаулас Хорезмнің өзінде ақиқат ақпардан гөрі лақап әңгімелер көбірек айтылыпты. Керісінше, Шыңғыс ханның өз жұрты, көп ұзамай түрік тайпаларының ғұзырына көшкен бүкіл Еуразия даласында ұлы жихангер бірегей тарихи тұлға ғана емес, өзгеше тұрпатты баба, ерлігі ерен, ақылы дария, жауға қатал, досқа мейірбан, дұшпанының өзіне әділ, жалпы жұртқа қамқор ғажайып жан ретінде көпшілік санасына орнығады. Және сонымен қатар, эпикалық қаһарман, ертегілік періште емес, нанымды, шынайы адамдық кейіпте көрініпті. Ел аузындағы ата-тек баянынан басталып, ауқымды тарихи эпосқа айналған «Қастерлі шежіре» кітабынан шығатын қорытынды осындай. Сонымен қатар, халық арасында өз кезінде қағазға түсіп үлгермеген тағы қаншама әңгіме қалғаны күмәнсіз. Бұлардың уақыт тезінен өтіп, соңғы заманға жеткен жекелеген нұсқалары ғана белгілі. «Қастерлі шежіре» негізінде, бірақ одан төрт ғасыр кейін таңбаланған «Алтын топшының» әуелгі түбірден айырым хикаяларының біразы осы, ел аузындағы аңыздарға байланысты. Кейбірі бардың басқашарақ түрі, енді біреулері тіпті соңғы кез мұрасы, Халха мен Ішкі Моңғолияға XVI–XVII ғасырлар шегінде ғана шындап ене бастаған будда-тибет дінінің әсері екенін көреміз. Шыңғыс ханның арғы тегі мифтік Үнді патшасы Махасамматадан таратылады, нәтижесінде ұлы қаған дін егесі Будда Шакьямуни әулетінен болып шықпақ. Моңғол атырабында кейінде жазылған тарихи шежіре кітаптардың барлығы да сол сораппен кетіпті. Әрине, бәрі де бастан-аяқ бұрма, лақапқа құрылмаған. Анонимді «Шара туджи» – «Сары тауарих» (XVII ғ. ортасы), Саған-Сэцэн жазған «Эрдэнийн тобчи» – «Асыл шежіре» (1662) және басқа да еңбектерден тұстас және арғы тарихқа қатысты дерек, әңгімелермен қатар, Шыңғыс хан өмірінің кейбір өткелдері, жекелеген төтен оқиғалар, ұлы қағанның соңғы жорығы және өлімі туралы, ауызекі тамыры айқын аңдалып тұрған әрқилы аңыздар көрініс тапқан. Сондай-ақ, кейбір мысал әңгімелер ескі заманның әдет-ғұрпынан елес береді. Ал күні кеше ғана, соңғы бірер ғасырда Халхада, Ордоста ел аузынан жазылып алынған, Шыңғыс хан есіміне қатысты әңгімелер фольклорлық сыпаттағы шағын әпсана түрінде келеді, көбінеки тау, өзен, көл атауларына, жер бедеріне қатысты. Мұнда Шыңғыс хан ертегілік алып ретінде көрінеді: тоқтап, қазан асқан жерошағының орны Тоғоо – Қазан деген көл болып қалған; аты өлгенде тастап кеткен алтын ері Алтын-Емел деген тау болып шыққан; пәлен жердегі қақ айрылып тұрған жартастағы терең ойық – Шыңғыс хан тартқан жебенің ізі; Пәлен деген, Түген деген шұңғыл, терең көлдер – Шыңғыс ханның су ішкен құдығы… Әлбетте, аңыз – тарихи дәйек емес. Десе де, бұл тараптағы моңғол нұсқаларының нақты тетік, тұрлаулы тиянағы жоқ, бұрнағы, жалғас заман емес, одан көп кейін, дақпырт пен дабырадан туғаны айқын аңдалады. Шыңғыс хан есімі қаншама нысан арқылы куәға тартылғанымен, ұлы қағанның ғұмыр кешуінде айрықша орны болған мекен-жайлар: туған қонысы, алапат соғыстар, ұлы құрылтайлар өткерілген жерлер турасында ешқандай дерек айтылмайды, ең бір ғажабы – сол заманда қастерлі, қасиетті саналған, әйгілі Бұрқан-Қалдұн тауының өзінің елесі жоқ. Кейінгі халха-моңғол сондай атаулы әулие-таудың болғанын білмепті. (Ұмытылған емес, басынан-ақ беймәлім жағдай. Ұлы Дала төсінен тыс, шалғай Маньчжурия шегінде қалыптасқан моңғол қауымы Шыңғыс хан мен оның туған жұртының сондай бір тауға табынғанын қайдан білсін. Құбылай заманындағы Азамат соғысы – қырық жылдық қырғын мен сүргін нәтижесінде байырғы түрік ру-тайпаларының барлығы да Алтын Орда мен Шағатай ұлысының шегіне қоныс аударып, мүлде қаңырап қалған Татан даласына арада екі жүз елу жыл өткен соң ғана келіп орныққан халхаға кінә жоқ. Шыңғыс хан есіміне байланысты ең үлкен, ең мәнді нысан жайынан мүлде байхабар болуы – табиғи жағдай. Енді бүгінде, бүкіл әлем Шыңғыс ханды моңғол қылып шығарғаннан соң, оған пана болған, күш берген әулие тау мүлде белгісіз қалмауға тиіс екен. Соған орай, қазіргі моңғол оқымыстылары дәріпті Бұрқан-Қалдұн – ежелгі естелікте аталмайтын, кейіннен ғана мағлұм Кентей тау тізбегінің әлде бір тұсы болса керек деп шамалайды. Тарихи жазбаларда ұшырасатын басқа да топонимдер орнын тұспалдап жатыр.)
Қазақ даласындағы, Шыңғыс хан есімімен тікелей байланысты жер – Шыңғыстау. Халық жадында берік орныққан және қаншама заман есте сақталып келген оқиғаға ұлы Абайдың өзі назар аударғаны белгілі. Бұл тарихи әңгіме бойынша, Шыңғыс хан Көр-ханды жеңгеннен соң, бар әскерімен осы өңірге келіпті. Хан тауында хан көтерілген, Орда тауында орда тігіп жатыпты. Бүкіл атыраптың Шыңғыс атануы сол себепті дейді. Бұл әпсананың түп негізгі тарихи шындықтан алыс емес. Бұрын болмаған, ұлы қаған есімімен байланысты шыққан Шыңғыс атауы өз алдына, нақты деректер бойынша, алдымен аттанған Жебе-ноян қазіргі Шығыс Қазақстан, Жетісу өлкесінде орнаған Қатақытай-гөрхан ұлысын қиратқаннан соң, Сартауыл жорығына үдере қозғалған Шыңғыс хан 1919 жылдың жазын Ертіс бойында өткізеді. Әскердің алды-артын жинақтаған, ұлы майданға ең соңғы әзірлігін жасап, оңы мен солын байыптаған. Нақты қай тұс – атап айтылмайды, қайткенде де Ертіс өзені мен Шыңғыс алқабының арасы жай жүргенде бір-ақ қонақ, ал шабуылдаған әскер үшін түн жарымдық қана жер.
Шыңғыс хан турасында қазақ арасында сақталған аңыздар мен тарихи әңгімелердің жосыны бір бөлек. Мәнді және мазмұнды. Кейінде қазақ халқын құраған ру, тайпалардың тең жарымы дерлік әлмисақтан Ұлы Далада жасап, ақыры Шыңғыс хан туының астына топталғанын, көп ұзамай бүкіл Дәшті-Қыпшақ, яғни кейінгі бар қазақ төңірек, туысымен Еке Ұлыс құрамына енгендігін еске алсақ, дәурені жүрген Алтын Орданы, оған жалғас, өзіміздің Қазақ Ордасын билеген ел ұйтқысы хан, сұлтандар түгелдей Шыңғыс әулеті болғанын тағы айтсақ, Шыңғыс хан есімі халық жадында аруақты баба, ұлы әмірші ретінде қалай орныққанына таңырқамау керек. Таң қаларлық жағдай – сондай тарихи әңгіме, аңыздардың ұзақ жеті ғасыр – жеті жүз жыл бойы ел есінен шықпауы.
Осындай өзгеше хикаяның бірі – «Ақсақ құлан – Жошы хан». Аңыздың айтуынша, Шыңғыс ханның үлкен ұлы Жошы хан аң аулап жүргенде тұтас бір құлан үйіріне кез болады да, артқы санына оқ тиген құлан айғырын қуып, нөкерлерінен қара үзіп кетеді. Ақыры, бар үйірінен айрылып, өзі де өлімге байланған құлан ханға қарсы шауып, ат үстінен алып түсіпті. Осы Жошының қазасын қаһарлы ханға естірту – тұтас бір хикая. Қаралы хабар айтушы өлімге кесілмек екен. Ешкім батпайды. Ақыры, ел-жұрт әбден дағдарғанда Кет-Бұға деген күйші арнайы күймен естіртіпті. «Ақсақ құлан – Жошы хан» күйінің ең соңғы, түйінді тарауы жалпы қазақта мағлұм, ұлттық музыканың алтын қорына енген, күні бүгінге дейін тартылады. (Әуел баста бұл тақырыпты күй – аңызымен, әуезімен, ұзақ бірнеше бөлімнен құралған. Ханның сән-салтанатпен ауға шығуы, кең дала, жайылған құлан үйірі, қоршалау, жаппай, жусата ату, ең соңында – ақсақ құланның жайы, ханның қазасы. Эпос-күйдің жұрнақ-жұқанасы күні кешеге жетті, біз өзіміз ең соңғы рет Маңғыстау өңірінен шыққан дегдар қарт Мұрат Өскінбайұлының тартуында, төрт бөлімді күй-дастан ретінде тыңдап едік, 1970 жылдың шамасы, алыстан келген ақсақалдың арнайы күй кеші өткізілген Мұхтар Әуезов музей-үйінің қорында сақталуы мүмкін, әйтпесе мүлде жоғалды.)
Күй – әсерлі аңыз әңгімесімен қоса біртұтас, өзгеше тұрпатты үлгі болып шыққан. Күй мазмұны кейбір тұста жыр арқылы анықталып, дәйектеліп отырады. Күйдің өзі де, оған сәйкес хикаят та тым ертеде туғаны көрінеді. Және нақты тарихи шындыққа негізделген. Мәселен, Өтеміш-қажының XVI ғасырдың бас кезінде таңбаға түскен «Шыңғыс-нама» кітабында Жошы хан аң аулап жүргенде қазаға ұшырады деп жазылған. Қазақ әңгімесі бойынша, мерт болған ханның бір қолы ғана табылыпты. Атақты Әлкей Марғұлан Жихан соғысы жылдарында Ұлытаудағы Жошы-хан күмбезіне қазба жасағанда, орталық қабірдегі ер кісінің бір қолы жоқ болып шыққан. Яғни аңыздағы әсіре – ақиқат шындықтың өңі айналған қалпы. (Мен өзім Жошы құланнан емес, тарпаңнан ажал тапты деп ойлаймын. XVII ғасырдың өзінде жойылып кеткен, көзден ұшқан тарпаң кейінде көпке белгілі құланмен алмасқан.)
Жошының өлімі және оны Шыңғыс ханға естірту туралы хикая XV ғасырдың орта шенінде қағазға түскен, авторы беймәлім, парсы тілді «Түрік шежіресі» («Шаджарат әл-атрак») кітабында жүр. Күй туралы сөз жоқ, аңшылық жөні де айтылмайды, бірақ мұнда да Шыңғыс ханға «бар перзентінен артық көретін сүйікті ұлының» өлімін естіртуге ешкім батпайды, сонда ауыр міндет «алпауыт әмірлердің бірінің жақыны» Ұлұғ-жыршы деген кісіге жүктелген екен. Шыңғыс хан орайлы отырыста, әдепкідей жыр толғауға жарлық бергенде, Ұлұғ-жыршы ретін тауып, түрік тілінде, дәстүрлі естірту үлгісі, еппен, тұспалмен қаралы хабарды жеткізеді. Парсы тілді кітапта жырдың түпкі нұсқасы келтіріледі де, ізінше мазмұндама түсінік беріліп отырады. Жыр мәтіні – далалық түрки, десек те, қазақ аузында сақталған өлең шумақтарымен сәйкес келмейді, бірақ мағна, түйіні ортақ. (Біз бұл аңыздың әдебиленген, құрама нұсқасын 1965 жылы жазылған «Қобыз сарыны» кітабымызда қалыптаған едік.)
Шыңғыс хан турасындағы әрқилы тарихи әңгімелер тым көп болған сияқты. Бізге соның бір ұшығы ғана жетті. XIX ғасырда Шоқан жазып алған, өз заманындағы ойлы, білімдар қазақтың бірі Дін-Мұхамед Сұлтанғазин жазып алған, тағы бір нұсқасын XX ғасырдың басында Әлихан Бөкейхан таңбалаған, Октябарь төңкерісіне дейінгі кезеңде атақты Потанин жарияға шығарған, әлбетте, өз кезінде қазақ арасына кеңінен тараған, совет заманында, тіпті бүгінде мүлде дерлік ұмытылған, ешқашан ғылыми, не фольклорлық талдау нысанасына жатпаған керемет әңгімелер.
Жинақтап, түйіндеп айтсақ, бір ханның көрген кісі есінен танардай ғажайып сұлу қызы болады. Хан жан адам жұғыспасын деп, бұл қызын оңаша, алтын сарайда (енді бір нұсқада жел мен күн тимесін деп, «түн теңізінің» ортасындағы аралда) бағып-қағады. Қыз күтуші әйелден (арнайы бөлінген қырық қыздан) басқа ешкімді білмейді, сыртқы әлем турасында хабарсыз өседі. Ақыры, бой жеткен кезінде, алтын сарай ішінде қамсыз жатқанда, терезеден күн сәулесі түсіп (кешкілікте, сұранып тысқа шыққанда ай сәулесі түсіп; күндіз, аспан астында, тәңірінің көзі түсіп) жүкті болады. Қолайсыз жағдай білінгеннен соң хан қатты ашуланып, бірақ қызын қолдан өлтіруге қимай, алтын сандыққа (бітеу, алтын қайыққа) салып, дарияға жібереді. Өзеннің (теңіздің) төменгі жағында өз елінен безген Домбауыл (Домдағұл) деген мерген тұрады екен, қасында Шәбі-соқыр (Тоқтағұл) деген серігі бар. Шәбі соқырдың (жалғыз) көзі қырық шақырым жерден көреді екен. Толқында жүзіп келе жатқан алтын сандықты (бітеу, алтын қайықты) алыстан аңдайды да, Домбауылға айтады, сыртын мен алам, ішін сен аласың деп келіседі. Сандық (қайық) тақап келгенде Домбауыл-мерген садақ оғына шыжым байлап атады да, екеулей тартып, жағаға шығарып алады. Сандықты (қайықты) ашса, айдай сұлу қыз жатыр, келісім бойынша Домбауылға тиесілі, ал асыл сандықты (алтын қайықты) Шәбі-соқыр олжалайды. Сұлу қыз Домбауылға өз жайын айтып, аяғы жеңілейгенше кеңшілік сұрапты және түсініс тауыпты. Сондай ерекше жағдайда дүниеге келген, яғни Тәңірінің көзі түсіп, күн нұрынан (ай сәулесінен) жаралған перзент – болашақ Шыңғыс хан екен. (Екінші бір нұсқада – Тәңірберген, одан барып Шыңғыс хан туады.)
Аңыз ары қарай жалғасады. Хан қызы Домбауылға шыққаннан соң тағы екі (төрт) ұл табады. Өсе келе, Домбауыл балалары Шыңғысты шетке қаға бастайды. Ақыры Шыңғыс шешесіне айтып, үйден кетеді де, әлдебір өзеннің бас жағына барып орнығады, саятпен тамағын асырайды, барлығын, амандығын анасына білдірмек үшін алған құстарының мамығын өзенге ағызып отырады. Күндердің күнінде ел ішіне әреке кіреді, жұрт азып-тоза бастайды, ақыры игі жақсылар халыққа хан керек деп шешеді. Хандыққа нәсілі таза Шыңғысты қалайды. Іздеп келсе, үйінде жоқ. Бірақ шешесі Шыңғысты қалай табудың жөнін айтады. Сол бойынша, елдегі ең атақты он екі би суында мамық жүзген өзенді өрлей келе, әлдебір күркеге ұшырасады. Шыңғыстың лашығы екен, бірақ өзі жоқ, саятта жүр. Билер бой тасалап, аңдып жатады. Ақыры Шыңғыс та келеді. Аттан түсе бере: “Ей, нөкерлер, ханның атын байлаңдар!” – дейді. Ешкім жоқ, өзі байлайды. “Ханға қазан көтеріңдер, ет асыңдар!” – дейді. Өзі асады. Есебі, хан ретінде жарлық беріп, бар шаруасын өзі жасайды. Енді он екі би Шыңғыстың расында да тума хан екенін танып, тасадан шығып, құлдық ұрады. Хан бол, бізбен бірге жүр дейді. Шыңғыс үш мәрте өтініштен соң ғана келісіпті. “Енді мені қалай алып жүресіңдер?” – деп сұрайды. Сонда он екі би Шыңғысты арбаға отырғызып, өздері көлік болып жегіліп, ел-жұртына апарып, ақ кигізге көтеріп, хан сайлаған екен дейді.
Айтпақшы, өзгеше дәйек – сол он екі бидің бірі Майқы деген кісі, аяғы ақсақ, арбаны тарта алмайды, тіпті, жай жүріп-тұруының өзі қиын. Шыңғыс хан өзінің қасына, арбаға отырғызады. Хан көтеруден соң, билердің ең үлкені кім дегенде Майқы басқа билерге: “Сендер арбаға жегіліп келдіңдер, мен ханның қасында отырып, айдап келдім, сонда кім үлкен?!” – депті. Сөйтіп, Шыңғыс ханның бас уәзірі болған екен. “Қазақтың: “Түгел сөздің түбі бір, – Түп атасы Майқы би” дегені осы кісі”, – дейді Абай, осы тараптағы ескілікті аңыздың тағы бір нұсқасын ықшам баяндай отырып.
Екінші бір кілтипан – Шыңғыс туған жұртына хан сайланарда емшектес Домбауыл ұлдары дау көтереді. Сонда аналары жұртшылық көңілінде ешқандай күмән қалдырмау үшін өз құрсағынан шыққан балаларына: «Киіз үйдің шаңырағынан (жабығынан) түсіп тұрған күн сәулесіне садақтарыңды іліңдер!” – деген шарт қояды. Алдымен Домбауылдың үлкен ұлы садағын сәулеге ілмек болады, – құлап түседі. Кейінгілер де күн сәулесінен тиянақ таппайды. Ақыры, Шыңғыс өз садағын сәулеге тосқанда, ауада асылып тұрып қалыпты дейді. Күн-Ата, яғни Тәңірі өзінің ұлын дүйім жұрт алдында айғақтап, оның асыл тумысын көзге көрсетіпті. Қазақ ішіндегі: ”Садағын сағымға ілдірген Шыңғыс хан” деген анықтама сөздің түп төркіні осы аңызда жатыр. “Ата сойын сұрасаң, – Күн шуақтан пайда болған емес пе, – Хан Шыңғыстың асылы!” – дейді Жанұзақ жырау Бөкейлік Жәңгір ханға арнаған бір толғауында. “Дүйін-Баян Шыңғыс хан, – Асылың нұрдан жаралған!” – дейді ежелгі аңызда. Тере берсек, мұндай нақыл сөз, өлең-жыр көп.
Күн нұрына ілінген садақ туралы әпсана әуелде қазақтан шыққан демейік, алайда, қазақ арасында ғана сақталған. Ал Шыңғыс хан туралы біз қысқаша баяндаған аңыз әңгімелердің түп төркінін тану қиын емес. Бағзыдағы “Қастерлі шежіремен” туыстығы андағайлап тұр. Тек Шыңғыс хан арыдағы бір бабасымен орын алмасқан. Нұрлы сәуледен жаратылған – оныншы ата Боданшар емес, Шыңғыс ханның өзі болып шығады. Емшектес бауырларынан қағажу көріп, туған ошағынан кету, саятпен тамақ асырау, алған құсының мамығы арқылы (тек желге ұшырып емес, суға ағызып) анасына тіршілік хабарын айту – бәрі де «Қастерлі шежіре» ізімен. Елдің бұзылып, хан іздеуіне дейін нақпа-нақ. Шәбі-соқыр – «Шежіредегі» Дұуба-соқыр. Мұның бәрі алмасу, ауысу нәтижесі емес. Әуелгі, Шыңғыс хан турасындағы әйдік эпостың әр тараптан жеткен өзіндік көрінісі. «Қастерлі шежіремен» түбірлес, тұрғылас, ол да өз заманында таңбаға түскен, немесе ел арасына ауызша тараған басқа да нұсқалар болды деген сөз. Қазақ аңызында жапан түзде саятшы болып жүрген Шыңғыс хан бейнесі белгілі мұрадағы Боданшардан бөлек, әрі бедерлі. Мұның бір айғағы – болашақ ханның төңірегінде жоқ нөкерлерге жарлық беріп, артықша нәсілін танытатын көрініс. Ғажайып сұлу хан қызы, оның жел, күн тимей, оңаша тәрбиеленуі, өзгеше талайы, теңізге түсуі, Домбауыл-мерген мен Шәбі-соқыр жайы – ертегі әуендес болғанымен, өзгеше құрылым, көркем де әсерлі баян.
Н.Потанин жарияға шығарған бір нұсқаны Дін-Мұхамед Сұлтанғазин Балқаштың сырты, Тоқырауын өзенінің бойында тұратын Ханқожа сұлтаннан естіген екен. Бастауы сәл өзгешерек. Дүйін-Баянның Бұданшар, Қағыншар және Салжуыт деген үш ұлы болады. Алғашқы әйелінен. Аналары атаусыз тағы төрт ұлдың есімі бар. Дүйін-Баян бұдан соң Алаңғу деген қызға үйленеді, бірақ көп ұзамай дүниеден өтеді. Өлерінде жас келіншегіне айтыпты: мен саған нұр болып келіп тұрам, кетерімде бөрі кебін киемін, дейді. Сөйтіп, әлбетте, түн ішінде, нұр болып келіп жүреді, кетерінде бөрі кейпіне еніп, “Шыңғыс! Шыңғыс!” деп үн тастайды екен. Алаңғу осындай ерекше жағдайда туған сәбидің атын Шыңғыс қояды. Дүйін-Баянның алғашқы әйел(дер)інен тараған ұлдар кейінгі бала көлденеңнен туды деген күмән айтады.Тіпті, өлтірмек болады. Ақыры, жас-өспірім Шыңғыс Күрлен өзенін өрлей қашып кетеді. Бұдан соң Дүйін-Баянның ел билеген үлкен ұлына халықтың наразылығы, он екі бидің Шыңғысты іздеп шығуы, және елге қайтарып, хан сайлауы баяндалады.Тек садақты сәулеге ілгізу жоқ.
Бұл, қазақтық үшінші нұсқаның бастауы белгілі мөлшерде “Қастерлі шежіремен” тамырлас туыстық танытады. Тікелей ата-ана ретінде көрінген Дүйін-Баян мен Алаңғу – арыдағы баба мен әже Добұн-Баян, Алан-Құба, алғашқы әйелден туған үш ұлдың бірі Бұданшар – Шыңғыстың оныншы атасы Боданшар, қалған ұлдардың есім төркінін де анықтау қиын емес,бәрі де Шыңғыс ханның ата-тек шежіресінен табылады. Осыдан-ақ Сұлтанғазин–Ханқожа әпсанасының шығу тегі қазақи басқа нұсқалардан бөлек екені байқалса керек. Есебі, бұрнағы көшпенді жұрт арасында Шыңғыс хан және оның өзгеше тумысы, халықтың қалауымен ел билігіне жетуі турасында әрқилы аңыз, тарихи әңгімелердің, өзара айырымы бар, бірақ өзегі ортақ бірнеше тармағы жайылып тараған. Қазіргі мағлұм “Қастерлі шежіре” тектес, онымен ұқсастығы, үйлестігі бар, бірақ бітімі өзгеше, далалық үлкен эпос. Заманнан заман озып, ыдырай, тоза келе, бізге жұпыны мазмұны ғана жеткен. Онда да түгел емес. Бәлкім, бастапқы ғана бөлігі. Бірақ осы тұрған қалпының өзінде құнды мұра болып саналуға тиіс.
Дәшті-Қыпшақ – Жошы ұлысының шегінде «Қастерлі шежіре» кейіптес, ауызша, бәлкім, тіпті, жазба нұсқада кеңінен таралған далалық эпостың болғанына тағы бір нақты айғақ – XVII–XVIII ғасырлар шегінде таңбаға түскен «Дафтар-и Чыңғыз-наме». Алтын Орда заманының білгірі Мирқасым Усманов бұл еңбекті, Қадырғали шежіресімен бірге, татар халқының мұрасы ретінде қарастырған. Тарихи деректілігі шамалы, негізінен фольклорлық аңыз-әпсаналардың әдеби тұрғыда қалыптанған жазбасы деп бағалайды.
«Дафтар-и Чыңғыз-наме» кітабында Дүйін-Баянның өзі нұрдан жаралады. Иә. Оңаша сарайда тұрып жатқан хан қызына аңдаусызда күн сәулесі түсіп. Бұдан соң ілкіде біз талдаған Сұлтанғазин нұсқасымен үйлестік танылады. Мезгілсіз дүниеден өткен Дүйін-Баян жесір келіншегі Алаңғудың шатырына жарық нұр болып түсіп, содан соң «Чыңғыз! Чыңғыз!» деп дыбыстап, бөріге айналып шығып кетеді. Шыңғыс хан осылай дүниеге келіпті. Ерекше жаратылған Шыңғыс әкесінің орнына хан болуға тиіс екен, бірақ Боданшар, Қағыншар, Салжут деген ағалары күндеп, өлтірмек болған соң қашып, Текелік өзенінің бойында жан сақтап жүреді. Бұдан әрі ел ұстаған белгілі он бек жұртымызға әділ хан керек деп, анасының сілтеуімен Шыңғысты іздеп тауып, хан көтергені айтылады.
«Чыңғыз-намені» кейінде тексерген мажар оқымыстысы Мария Иванич бұл он бектің әрқайсысының есім-жөнін арнайы талдапты. Көпшілігі – Алтын Орда құрамында болған ру атауларын қайталайды, ал кейбірі – әр заманда жасаған белгілі тұлғалар екен. Бұл арада біздің назар аудармағымыз – «Дафтар-и Чыңғыз-наме» мен Сұлтанғазин нұсқасының ұқсас сыпаттары. Екі ескерткіштің түп тамыры ортақ. Бірақ кейінде таңбаға түскен қазақ әпсанасы – ілкідегі жазбаның жаңғырығы емес, дербес дүние. Шыңғыс ханның өзгеше тумысы жөніндегі қазақ аңыздары тым арада қалыптасқан төлтума мұра болса, ол да халықтық негіздегі «Чыңғыз-наме» белгілі бір кезеңде жазба тауарихтардың, мәселен, Рәшид-әд-Дин шежіресінің әсер-ықпалына түскені байқалады. Оның айқын мысалы – соңғы бөлімдегі ұран, тамға үлестіру көрінісі. Қайткенде де, «асылы нұрдан жаралған» Шыңғыс хан турасындағы әрқилы аңыздар мен өлең-жырлар Дәшті-Қыпшақ – Жошы ұлысында кеңінен тарағаны күмәнсіз.
Дала көшпенділерінің тікелей жалғасы және ең басты мұрагері қазақ үшін Шыңғыс хан есімі қашанда айрықша қастерлі болды. Өткендегі даңқты дәуірдің айғағы ғана емес, бүгінгі ұстын-тірегі саналды. Еуразиялық ұлы мемлекет Алтын Орданы негіздеген Шыңғыс хан–Жошы хан әулеті Қазақ Ордасының да шаңырағын көтерді және барлық уақытта елдің тірек, ұйтқысы, қылыштың жүзі, найзаның ұшы болды. Керей мен Әз-Жәнібек, Тәуекел мен Есім, Салқам Жәңгір мен Абылайдан тартып, қазақтың ең соңғы ханы Кенесарыға дейін «алтын ұрық» – Шыңғыс ханның тұқымы екен. Жаңа заман, XX ғасырдың басындағы Алаш көсемі, 1917 жылы жаңа қазақ ұлысының тәуелсіздігін әйгілеген Әлихан Бөкейхан да Шыңғыс хан нәсілі болатын.
Ежелгі Қазақ Ордасын сақтап қалу жолында күрескен Кенесары хан 1847 жылы шәйіт болып, Алаш туы құлағаннан соңғы заманда Шыңғыс хан есімі аңыз-арманға айналды. Азаткер ханның қазасынан үш-ақ жыл бұрын дүниеге келген, Ресей империясының отарлық тікенек кебінін жан жүйесі, бар денесімен сезінген Мұрат ақын өзінің өткенді жоқтаған мұңды толғауларының бірінде: «Кәуірден теңдік алуға, – Қайтып та келер деймісің, – Мұсылманның баласы, – Шыңғыстан туған хандар-ай!..» – деп зар шегеді. XX ғасырдың басында ел-жұртын серпіліске шақырған ұлтшыл ақын Ғұмар Қараш: «Шыңғыс, Бату хандық құрып тұрған ел, – Емес пе едің, жұртым, саған не болды?!» – деп ұрандайды. Арыдағы Абай Шыңғыс хан есімін кемеңгер даналық пен қайтпас ерліктің үлгісі ретінде атаған. Берідегі Шәкерім, Сұлтанмахмұт пен Мағжан Шыңғыс ханды пір тұтқан. Тек қазақты елдігінен ғана айырып қоймай, ұлттық танымын жаныштап, біржола тоздыруға айналған Ресей отаршылдығы, оның ішінде советтік орыс қыспағы тұсында ғана біздің ұлыстық ежелгі санамызға жарықшақ түсті. Енді, тәуелсіздікке жеттік деп отырғанда, өткен дәурен қайтып оралмаса да, төл тарихымыз қалпына келуге тиіс. Осы ретте, сол ежелгі, даңқты тарихтың бел ортасындағы алтын діңгек – сайыпқыран Шыңғыс хан болғаны бүкіл алаш жұртының санасында орнығуға тиіс ең басты, түбегейлі, елдік ұғымдардың бірі деп білеміз.

Зерттеу және таным
Шыңғыс хан және оның орда тіккен жұрты турасындағы ең алғашқы дерек, толғамдар қытай және мұсылман саясаткерлері мен тарихшыларының үлесіне тиді десек те, көп ұзамай-ақ көмескіні ашып, барды тануға Батыс жұртшылығы да ден қойғанын көреміз. Бұл ретте мұсылман қауымында, әсіресе христиан әлемінде қорқыныш, үреймен қатар, әрқилы лақап, жасанды жала мен пасық жиреніш орын алыпты. Осы орайда, жер-дүниені дүрліктірген белгісіз жұрт турасында ең әуелгі ғылыми, байыпты сөз иесі – ағылшынның ұлы ойшылы Роджер Бэкон (1220–1292) болды. Еркін ілімі үшін Рим папасының қаһарына ұшырап, отанынан қуылып, Парижге мырза-қамаққа айдалған Бэкон Шығыс сапарынан жаңа ғана оралған Рубрукпен кездесіп, ауызба-ауыз сөйлеседі һәм бұдан бұрынғы Карпинимен де ұшырасқан сияқты. Қайткенде де, атақты екі жиханкездің барлық жазбаларымен жақсы таныс болған. Қиырдағы жат жұрттың болмыс-бітімі, тыныс тіршілігін бірден аңдап, Карпини мен Рубруктың кейбір реттегі жалалы-жаңсақ, балаңқы-шалағай, ертегілік-лақапты ақпаратын тәрік етіп, шын ақиқаттың бетін ашады. Өзінің энциклопедиялық сыпаттағы «Үлкен шығарма» («Opus Majus») атты еңбегінде жер-дүние, оны мекендеген әрқилы халықтар турасында баяндай келе, Дәшті-Қыпшақ – Орталық Азияға арнайы тоқталады, байтақ өлкені жайлаған көшпенді тайпалар, оның ішінде «әлемді табанына салып отырған татар қауымына» сыпаттама жасайды. Татарлардың әскери ұжымымен қатар, мемлекеттік құрылымы, таным-біліміне жоғары баға береді. Татар жұрты өзінің даму деңгейі тұрғысынан алғанда, еуропалық халықтардан бір де кем емес, ал кейбір тұста олардан асып та жатады деп түйіндейді. 1265 жылы айтылған бұл мәйекті сөздің деңгейіне Еуропаның ең білгір оқымыстыларының өзі арада алты жүз, жеті жүз жыл өткенде ерең жетіпті, көпшілігі XX ғасырдың өзінде жете алмай кетті.
Бар өмірін қапас байлау, шарасыз тұтқында өткізген данышпан Бэконның бұл пікірі – алаулы шындықтың жарқ еткен бір ұшқыны ғана. Шын мәнісінде Шыңғыс ханды, оның заманы мен ордалы жұртын ғылыми тұрғыдан тану, нақтылап айтсақ, тануға тырысу тым беріде, XVIII ғасырдан басталады. Әуелгі қозғаушы күш – француз оқымыстылары болыпты. Осы орайдағы ең елеулі әрі ең алғашқы көлемді еңбек – «Ұлы Шыңғыс ханның тарихы» деп аталады, 1710 жылы Парижде басылған, авторы – Пети де ла Круа; араб және парсы деректемелері негізінде жазылыпты. Ал бүкіл түрік, моңғол халықтарының бұрынғы-соңғы тарихын толайымен қамтитын алғашқы соқталы еңбек иесі – Дегинь (Жозеф де Гинь) болды. «Ғұн, түрік, моңғол және басқа да батыс татар халықтарының Иисус Христос заманынан бүгінгі күнге дейінгі жалпы тарихы» аталатын, аса көлемді, жан-жақты тарихи зерттеу бес кітаптан тұрады: алғашқы екі томы – Ежелгі Ғұн, Түрік тарихы, үшінші том – Шыңғыс хан, төртінші том – Әмір Темір, бұл төрт кітап 1756–1758 жылдары Парижде шыққан; Алтын Ордадан соңғы кезеңге арналған бесінші том автордан кейін, 1824 жылы жарыққа жеткен екен (бұл бес кітап та орыс тіліне аударылып, 1924 жылы Стамбұлда басылған). Дегинь тарихының айрықша құнды бір сыпаты – ол заманда мүлде белгісіз қытай деректерінің негізінде жазылуы. Бүгінде біршама ескірсе де, өз кезінде танымды кеңейткен, ғылымға қозғау салған кезеңдік жұмыс. Дегинь еңбегінің өз заманы үшін жаңалықты ғана емес, тосын, жат болғаны сондай, ғұлама оқымыстыға тарихы жоқ халықтардың тарихын жасады деген кінә тағылыпты.
Дегинь көбіне қытай мұрағатына иек артса, Еуропа ғылымында мұсылман тауарихтарын алғаш рет кеңінен айналысқа түсірген – д’Оссон болды. Нәсілі Түркиядан шыққан әрмен, Швеция азаматы, Францияда тұрған және французша жазған д’Оссон ғылыми зердесі, Еуропа тілдерімен қоса Шығыс және Қапқаз тілдерін де жетік білу нәтижесінде өз заманы үшін жаңалықты, мағыналы еңбек жазып қалдырды. «Шыңғыс ханнан Темірланға дейінгі моңғол тарихы» аталады, төрт кітап, алғаш рет Парижде 1824 жылы жарық көрген, толықтанып, түзетіліп, екінші қайтара 1834–1835 жылдары Гаага–Амстердамда басылыпты, тікелей Шыңғыс хан турасындағы алғашқы томы орыс тіліне аударылған (1937). Д’Оссон әлі баспаға шықпаған, ғылымға мүлде дерлік белгісіз Жувәйни, Рәшид-әд-Дин, Ибн әл-Асирдин бастап, Әбілғазы-бахадұр-ханға дейінгі парсы, араб, түрік тілді тарихи жазбалармен қоса, армян, грузин және неміс, полон тілдеріндегі атаулы әдебиетті түгел әрі жан-жақты қарастырады. Ұлы Даланы жайлаған көшпенді тайпалар сыпатынан бастап, Еке Ұлыстың құралуы, сыртқы соғыстар – бір сөзбен айтқанда, Шыңғыс ханның тарихы түгел қамтылған. Өз заманы үшін айрықша құнды, бүгін де мән-маңызын жоймаған әйгілі еңбектің ең басты кемшілігі – нәсілдік астамшылық деуге керек. Д’Оссон көшпенді жұртқа тым жоғарыдан қарайды, сыртқы соғыстар – олжа іздеген, қан тілеген қарақшылық ретінде көрсетіліп, тұрмыс-салт, мінез-құлық тек қана теріс, жағымсыз тұрғыда сыпатталады. Тіпті, Шыңғыс ханның ұлы жеңістерінің өзі қулық пен сұмдық, опасыздық пен зұлымдық нәтижесі деп бағаланған.
Осы тұрғыдан қарасақ, XIX ғасырдың екінші жарымында Еуропа ғылымы танымның жаңа бір деңгейіне ұмтылғанын көреміз. Шыңғыс ханның Еке Ұлысты құру жолындағы күресі тарихи тұрғыда ұнамды бағаланады, сыртқы соғыстардың себеп-салдары талданады, жаулаушылық – тек қана қиратумен шектелмегені, қилы кезеңнен соң үлкен ұлыстар орнаған аймақтардағы жергілікті жұрт жағдайы басқаша байыпталып, мемлекеттік құрылым, жаңа жүйенің озық сыпаттары айқындалады. Кейінгі зерттеушілер бұл ретте неміс Франц фон Эрдман, ағылшын Генри Ховорс, француз Леон Каэн есімдерін атайды. Эрдман өзінің «Қайтпас-қайсар Шыңғыс хан» атты соқталы монографиясында (1862) Ұлы Даланың кең көлемді географиялық және этнографиялық сыпаттамасынан соң Шыңғыс ханның бүткіл өмір жолын егжей-тегжейлі баяндайды; Шыңғыс хан ұлы қолбасы, дана саясаткер ретінде бағаланыпты. Генри Ховорс «Моңғол тарихы, IX–XIX ғасырлар» атты үш томдық жан-жақты зерттеуінің бірінші кітабында (1876) Шыңғыс ханның қарсаңында Ұлы Даланы жайлаған ру-тайпалар түгелдей түрік текті болатын деп көрсетеді және Шыңғыс ханның жарым әлемді қайта құрған жасампаздық қызметін айрықша бағалайды. Леон Каэн «Азия тарихына кіріспе. Түріктер мен моңғолдар қадым заманнан 1405 жылға дейін» атты көлемді кітабында (1896) зерттеу жіптігін арыдағы ғұн, түрік, қидан дәуірлерінен тарта келе, Ұлы Даладағы көшпенді тайпалар сол ежелгі жұрттың тікелей жалғасы ретінде қарастырылады. Шыңғыс хан және оның заманы кеңінен қамтылып, бұдан соңғы ұлыстар тарихы Әмір Темірмен түйінделіпті. Шыңғыс ханның жеке басы ғана емес, ұлы империяға ұйтқы болған түрік текті көшпенді ру-тайпалардың болмысы мен тарихи қызметі өте жоғары бағаланады. Кейінде шовинистік санадағы орыс-совет ғылымы Каэнді және Ховорсты пантүркизмге жел берген, шалағай, буржуазияшыл тарихшылар деп жариялаған болатын. Және бұрнада Шыңғыс ханды орынсыз дәріптеуші күнәкарлар қатарында ағылшын Р.Дуглас («Шыңғыс ханның ғұмырбаяны», 1877), американ Ж.Эббот («Шыңғыс хан», 1900) аталады.
Бұл заманда Ресей империясындағы түркология және моңғолтану ғылымдары қалыптасып қана қойған жоқ, еуропалық биік деңгейге көтерілді. Деректану саласында Н.Бичурин мен П.Кафаров қытай тілді қадым мұраларды айғақтап, орыс тіліне аударып, сол арқылы еуропалық ғылыми айналымға жетелесе, В.Тизенгаузен Шыңғыс хан және Алтын Ордаға қатысты араб, парсы деректерін жинақтап, тәржімалап, ғылыми түсініктер жасады. И.Березин баспагерлік қызметпен қоса, арнайы зерттеулер жүргізді. В.Васильев ежелгі қытай мұрағатын жаңаша байыптаса, М.Иванин Шыңғыс хан заманындағы көшпенділердің әскери ұжымы туралы монография жазды. Шыңғыс ханды және оның заманын танудағы кезеңдік тұлға ретінде В.Бартольд есімін атауға тиіспіз. Бартольд әуелгі, дәріс түріндегі «Шыңғыс хан империясының құрылуы» (1896), кейінде, «Ислам энциклопедиясына» арнап жазған «Шыңғыс хан» (1912) атты, біршама көлемді мақалаларында тақырыбына орай жинақты, түйінді толғамдармен шектелсе, «Түркстан моңғол шапқыншылығы дәуірінде» атты соқталы монографиясында (1900) тұтас бір заманның түбегейлі тарихын қалыптайды. Көлемді зерттеу еңбектің негізгі бөлігі аталған тақырып аясында болғанымен, Бартольд Орта Азия-Түркстан өлкесінің тарихын тым ары – VIII ғасыр, араб жаулаушылығы кезеңінен бастайды. Хорезм патшалығы қалыптасқан заманға дейінгі тұтас төрт ғасыр. Өз алдына жеке кітап дерлік, толымды тарих. Бұдан соң Хорезм ұлысы және онымен шектес елдер мен халықтар жөні. Қуатты, жаңа мемлекеттің ішкі, сыртқы жағдайы. Шыңғыс хан шапқыны қарсаңындағы ахуал. Монографияның соңғы, төртінші тарауы ғана тікелей Шыңғыс ханға қатысты, нақтылап айтсақ, Хорезм мемлекетінің күйреуі турасында. Тақырып түбегейлі талданады. Қайшылықтың себеп, салдары ғана емес, кең көлемді қырғын соғыстың нақты шежіресі және ақырғы нәтиже. Қосымша, автор іркіп қалған, кейінде жарияланған бесінші тарау – Шағатай ұлысы турасында, 1227–1269 жылдарды қамтиды. Өз кезінде ғана емес, кейінгі заманда да аса жоғары бағаланған еңбек совет тұсында отаршыл-орыстық сана тұрғысынан кінәға ұшырап, Шыңғыс ханды әсірелейді, оның жаулаушылық соғысының теріс зардаптарын жеткілікті ашпаған деген айыпқа да қалған еді. Ал шын мәнісінде «Адам атаулының табиғаты ортақ, айырым сыпаттар – жасаған орта мен тарихи жағдайларға ғана байланысты», сондықтан жат жұрттарға жоғарыдан қарау – тар өрісті біржақтылық болады деп білген Бартольд Шыңғыс хан заманындағы түрік, моңғол халықтарының нақты деректерден бастау алатын шынайы тарихын жасағанын көреміз. Әрине, бүгінгі дамыған ғылым, тәуелсіз, еркін ой биігінен қарағанда, жекелеген байып-бағам, әсіресе көшпенді халықтардың ежелгі тарихтағы орны мен өзіндік үлесі тұрғысында біраз мін табуға болар еді. Бірақ ең бастысы – ауқымды еңбектің деректік негізі, тарихи тиянағы мен түбегейлі болмыс-бітісінде. Ешқашан ескірмес, құнды зерттеу.
Тұтастай алғанда, XIX–XX ғасыр шегіндегі орыс ғылымының нәсілдік астамшылықтан тыс, әділ ғана емес, адамгершіл, ізгі сыпаты андағайлап тұрады. Мұның айқын бір көрінісі – Н.Аристов еңбектері болды. Н.Аристов Шыңғыс хан тақырыбына тікелей қалам тартпаған. Алайда, оның түрік халықтарының этногенезіне қатысты зерттеулері («Түрік тайпалары мен жұрттарының этникалық құрамы туралы жазбалар» – 1896; «Ұлы жүз қазақтары мен қара қырғыздардың этникалық құрамын айқындау мәселесі» – 1895) қадым дәуір мен кейінгі заманды жалғастырған болат арқау іспеттес. Ойшыл, ғұлама оқымысты ескілікті тарихи деректер негізінде қазіргі Түркстан шегіндегі туыстас халықтар құрамындағы негізгі ру, тайпалардың түпкі негіз, шығу тегін айғақтайды. Оның ішінде далалық қазақ қауымына баса назар аударыпты. Қазақ ұлысындағы іргелі қоңырат, найман, керей, жалайыр тайпалары ғана емес, осы және басқа да үлкен құрылымдарға қосылған, немесе дербес аталатын: шанышқылы, қоралас, қият, күрлеуіт, байыс, маңғыт, байжігіт, тоқа, таз, телеу, тұма, төлеңгіт, үлкенді-кішілі тағы қаншама ру – арыда Шыңғыс хан заманында орда тігіп, ту көтерген, Ұлы Даланы дүбірлеткен, аттас, ежелгі ру-тайпалардың ұрпағы, тікелей мирасқоры екендігін куәландырған. Яғни, кейінгі қазақ тарихы арыдағы Шыңғыс хан тарихының мұрагері, заңды жалғасы болып шығады.
XX ғасырдың басы, Октябрь төңкерісі қарсаңында жазылып, 20-жылдарда жарыққа шыққан Г.Грумм-Гржимайло еңбектері дерегінің молдығы, ауқымының кеңдігімен көзге түседі. «Батыс Моңғолия және Ұраңқай өлкесі» аталатын төрт томдық байтақ зерттеудің екінші кітабы (1917, жариялануы – 1926) Ұлы Даланы жайлаған түрік-моңғол халықтарының Орта Азиямен байланыста қарастырылған екі мың жылдық жалпы тарихы есепті. Тікелей Шыңғыс ханға қатысты VII, VIII тараулар «Моңғол дәуірі» деп аталады, XIII ғасырдың ортасы, Шыңғыс хан дүниеге келген заманнан басталып, 1370 жыл, яғни Юань әулеті құлап, Шағатай ұлысының ыдырауына дейінгі екі ғасырдан астам күрделі заман қамтылған. Көлемі де әжептәуір, өз алдына жеке монография дерліктей. Мазмұнды, дәйекті. Танымдық мәнін де жоймаған, байсалды зерттеу. Десе де, бір бөлім, бір кітапқа ғана емес, ұланғайыр төрт кітапқа, жалпы Грумм-Гржимайло еңбектеріне қатысты ең үлкен кінәрат – автордың ақ жүзділердің артықшылығын айғақтамақ нәсілдік долбар, байламдары. Тіпті, Шыңғыс ханның өзінің арғы тегін ата жұртынан алыстатып қояды.
Әйткенмен, орыс ғылымының озық сыпаттары XX ғасырда біржола үзілмепті. Бұл ретте ең алдымен В.Владимирцов есімін атаған жөн. Тарихшы, этнограф, әрі лингвист, моңғол тілі мен жазуын еркін игерген, терең, жан-жақты білімді В.Владимирцов әуелгі, «Шыңғыс хан» атты, біршама көлемді тарихи очеркінде (1922) ұлы қағанның туғанынан өлгеніне дейінгі өмір жолы мен күрес майданын түгел қамтиды. Шыңғыс хан саяси және әскери ұлы тұлға ретінде бағаланған. Советтік дүлей идеология, балшабек-орыстық дүмше қысым толық күшіне еніп үлгермей тұрған кіріспе кезеңде жазылып қалған (1930–1931) және авторы өлгеннен соң тым көп ұзамай (1934) жарыққа шыққан көлемді, түбегейлі зерттеу – «Моңғолдардың қоғамдық құрылымы. Көшпенді моңғол феодализмі» деп аталады. Монографияда Шыңғыс хан ұлысын құраған далалық тайпалардың империядан бұрынғы, тұстас және кейінгі замандағы қоғамдық-саяси құрылымы, этникалық ерекшелік пен мемлекеттік жүйе түбегейлі зерттеледі. Еңбектің тарихи тұрғыдағы ең үлкен кемшілігі – Ұлы Даланы жайлаған атақты тайпалардың барлығын да моңғол нәсілі деп қарастыруы.
Бұл заманда Совет шеңгелінен тысқары аймақ, Батыс елдеріне өтіп үлгерген орыс тарихшылары Шыңғыс хан тақырыбын одан әрмен тереңдете түскенін көреміз. Осы ретте Г.Вернадский, Н.Трубецкой, В.Минорский, Э.Хара-Даван қатарлы оқымыстылардың еркін ойдың нәтижесінде дүниеге келген, әрқилы сыпаттағы еңбектерін бөліп атауға керек. Н.Трубецкой «Шыңғыс ханның мұрасы» (1925, Берлин) және басқа да шығармаларында ұлы қағанның тарихи қызметін жасампаз құбылыс ретінде бағалап, еуразияшыл идеяларды негіздеп, Ресей мемлекетінің қалыптасқан бүкіл ресми тарихын қайта қарауға үндесе, қалмақ текті Ә.Хара-Даван соны деректерімен қатар, тың пікір, толғамдарға құрылған «Шыңғыс хан» кітабында (1929, Белград) ұлы қағанды жеңімпаз қолбасы ғана емес, кемел саясаткер, данагөй мемлекет қайраткері ретінде тұлғалайды, Еке Ұлыстың мемлекеттік құрылымы, әскери ұжымы, үлгі-өнегесі және тарихтағы орны байыпталған. Г.Вернадский Шыңғыс хан тақырыбына алғаш рет «Орыс тарихының сұлбасы» атты кітабында (1927, Прага) қалам тартады. Империяның ұйысуы және саяси-әкімшілік жүйесі мен соғыс өнері жөнінде қысқаша ақпардан соң Қалқадағы ұрысқа арнайы тоқталады. Бату ханның Бұлғар, Қыпшақ, Ресейді жаулауы, оған жалғас Батыс жорығы сыпатталады. Бұдан соңғы Алтын Орда мен бағынышқа түскен Орыс елі, олардың өзара қатынасы біршама талданған. Ұзақ жасап, молынан және өнімді еңбек еткен Г.Вернадский Шыңғыс хан және оның мұрасына қатысты әлденеше жылдарғы зерттеуін ағылшын тілінде жазылған көп томдық Россия тарихының бір кітабы ретінде жинақтап, қалыптайды (1953, Лондон). «Моңғолдар және Русь» атанғанымен, бұл – шын мәнісінде Шыңғыс хан империясының және соған жалғас Алтын Орданың толымды тарихы екенін көреміз. Әдепкі азаматтық тарих қана емес, нақты айғақ, дәлел-дерек негізіндегі ойлы толғам. Г.Вернадский Шыңғыс ханның жаулау соғыстарын, соның нәтижесінде құрылған Еуразиялық ұлы империя, әуелде Еке Ұлыстың бір бөлшегі болған, уақыт оза келе мүлде дербес құрылымға айналған Алтын Орданың тарихын көлеңкесінен күнгейі мол, тұтастай алғанда, адамзат дамуы, оның ішінде Орыс мемлекетінің ұйысып, орнығуы жолында игілікті қызмет атқарған өзгеше құбылыс ретінде бағалайды.
Бұл кезде жаңа, советтік гуманитария ғылымында, бағзыда Батыстан желеу алған, кейінде жекелеген, Грумм-Гржимайло қатарлы кісілер ғана ұстанған, ақ жүзділердің өлшеусіз артықшылығын әйгілейтін, дімкәс-тайғақ расистік теория ашық, таңбалап айтылмағанымен де, жалпылық емес, даралық сыпат алып, орыстық нәсілшілдік кейпінде тарих ғылымына берік орныққан еді. Ғылымда ғана емес, бүкіл руханият, мемлекеттік идеологияда, көпшілікке таралымды әдебиеттен бастап, мектеп оқулығына дейін. Орта ғасырларда бүкіл Азия жабайы болды, көшпенділер – тағының ішіндегі ең тұрпайысы болды, ал Шыңғыс хан – қанішер, жауыз, жыртқыш, мақұлық, ол заманда, тіпті одан бұрын да орыстың мәдениеті де, басқасы да өлшеусіз артық болды деген тұрғыдағы қисынсыз сандырақ жас ұрпақтан бастап, жалпы жұрттың санасына құйылды (және күні бүгінге дейін біздің қазақ қауымының басын шырмап отыр). Қазақ, татар және басқа да түрік халықтарының ескілікті тарихы тар қапасқа жабылды, Шыңғыс хан тұрыпты, өткен замандарға қатысты кез келген еңбек орыс отаршылдығының мұрат-мақсаты, орыс-совет көзқарасы тұрғысынан жазылуға тиіс еді. Бұл қысастан бір кезде Еуропаның алдында болған орыс тарих ғылымының өзі ғаламат жапа шеккенін көреміз. Таным тоқырады, зерттеу жоққа сайды. Ұлы Дала, Орталық Азия тарихы тек қана орыс мүддесімен байланыста қарастырылды. Осы орайда ауызға аларлық бірлі-жарым еңбектердің өзі, мәселен, Б.Греков пен А.Якубовский жазған, арыдан тартатын Алтын Орда тарихы (1950) тақырыпқа қатысты дерегінің молдығы, ауқымының кең, баянның толықтығына қарамастан, өткенді бағалау, болғанды байыптау тұрғысында біржақты сауатсыздық танытады: түптеп келгенде, дүлей жабайылық, қансорғыш жыртқыштық туралы үйреншікті далбай.
Советтік тоталитаризм жылдары, тіпті, одан соңғы, «дамыған социализм» кезеңінде де орыс емес көшпенді «бұратана» халықтардың өткенін зерттеу сызылған тар шеңбер аясынан ұзай алмаса, XX ғасырдағы шектеусіз, еркін Батыста Шыңғыс ханды, оның ұлы империясы мен Дала жұртын тану тарабы біршама өрге басады. Екі әлемдік соғыс аралығында Францияда П.Пеллио және одан кейін Р.Груссе, Германияда Э.Хэниш пен Б.Шпулер айрықша өнімді еңбек етеді.
Батыс Еуропа тілдерімен қатар араб, парсы, түрік, қытай және корей тілдерін еркін игерген, жан-жақты білімдар Поль Пеллио (1868–1945) «Қастерлі шежірені» түбегейлі зерттейді және ежелгі мұраны әуелгі, түпнұсқа қалпында нақты таңбалау тарабында көп еңбек етеді. Кейіндегі «Юань тарихына», «Әулие жихангердің жеке жорықтарының сыпаттамасына» қатысты байып-байламдармен қатар, Шыңғыс хан заманы және оған жалғас кезеңдегі қытай дипломаттарының жазбаларын, діндар ойшыл Чаң Чуньннің сапарнама баянын талдап, тексереді, Күйік ханның Рим папасына жолдаған жарлық-хатын әйгілейді. Атақты оқымыстының зерттеушілік қызметіндегі танымға байланысты басты кілтипаны – Шыңғыс хан империясын нағыз Моңғол мемлекеті, Ұлы Даланы жайлаған негізгі рулар түгелдей моңғол деп қарастыруы. Еке Ұлыстың мемлекеттік мөріндегі бітік көне түрік тілінде жазылғанын нақты айғақтаған, Қыпшақ ұлысы Алтын Орданың тарихына тұтас монография (жарыққа шығуы – 1949) арнаған Пеллио «Қастерлі Шежіре» мәтінін түпнұсқада қалыптауда XVII–XVIII ғасырлардағы «орта моңғол» тілін үлгі ретінде ұстанады, иероглиф таңбаларды ескіше дыбыстауда бұра тартқаны өз алдына, күңгірт, кейде мүлде түсініксіз сөздер мен тіркестердің нақты мағнасын айқындауда тым құрса Орталық Азиядағы түрік халықтарының тіліне назар аудармауы таң қаларлық жағдай. Әзірше үлкен ғылымда ескертілмей жатқан мұндай кінәратына қарамастан, Пеллио еңбектері Шыңғыс хан заманына қатысты ежелгі мұраларды тереңдей тануда елеулі қызмет атқарды.
Эрих Хэниш (1880–1966) парсы, түрік, моңғол, қытай, мәнжүр, тибет тілді көне деректермен жұмыс жасайды. «Қастерлі шежірені» өз тарабынан түпнұсқада қалыптаумен қатар (1935), тұтасымен неміс тіліне аударады және арнайы зерттеу жариялайды (1941). Дәл осы кезде басылған С.Козиннің орысша нұсқасы айтпасақ, Хэниш тәржімасы ұзақ уақыт бойы – 1970–80 жылдардағы И. де Рачевильцтің, 1982 жылғы Ф.В.Кливздің ағылшын қотармаларына дейін бірден-бір үлгі ретінде осы тараптағы жалпы таным және арнайы еңбектерге негіз болыпты. Сонымен қатар Хэниш Шыңғыс хан империясына тікелей қатысты «Шыңғыс ханның соңғы жорығы және өлімі» (1933), «Моңғол империясының мәдениет саясаты» (1943), «Моңғол империясы. Деректер мен зерттеулер» (1943) атты түбегейлі, толымды кітаптар қалдырған.
Екінші Жихан соғысынан бұрын, 1939 жылы «Ирандағы моңғол: елхандар заманындағы саясат, әкімшілік және мәдениет – 1220–1350 жылдар» дейтін зерттеу еңбегін жарыққа шығарып үлгерген Б.Шпулер дүрбелең заманда да ғылымнан қол үзбейді. 1948 жылы «Алтын Орда: моңғолдар Россияда, 1223–1502 жылдар» атты, арыдағы Шыңғыс ханнан тартып, Алтын Орданың біржола құлауына дейінгі үш ғасырдан астам ұзақ заманды қамтыған, дерегі мол, ой-тұрғысы орыс-советтік қисық-қыңыр ұғымнан басқаша, Шыңғыс ханды дана қолбасы, ұлы саясаткер ретінде, Алтын Орданы әлуетті ғана емес, мәдениеті жоғары, іргелі, өрелі ұлыс ретінде байыптаған көлемді монографиясын жариялайды. Бұдан соңғы кезеңде танымдық тұрғыдағы, ғылыми-көпшілік сыпатты «Тарихтағы моңғолдар» (1961) және ескілікті жәдігерлер негізінде түзілген «Моңғол тарихы, XIII–XIV ғасырлардағы Шығыс және Еуропа деректері бойынша» (1968) деген кітаптар жазып шығарыпты.
Осы қатарда, Шыңғыс ханның қайраткерлік және қолбасылық ұлы тұлғасын тарихи нақты деректер негізінде ақиқат қалыптаған, соған орай советтік орыс тарихнамасы тіксіне жамандаған американдық шығыстанушы-синолог Х.Десмонд Мартиннің ең басты, «Шыңғыс ханның көтерілуі һәм Солтүстік Қытайды жаулау» атты кітабы (1950) өз уақыты үшін елеулі оқиға болыпты.
Бұл кезде Еуропа ғылымында Орталық және Шығыс Азияны жайлаған көшпенді тайпалардың ескілікті дәуірін жалпы адамзат тарихының бір тармағы ретінде қарастыру қалыпқа енген еді. Француз ғалымы Рене Груссе осы тараптағы, өзіне дейінгі тарихнаманың барлық жетістік сыпаттарын, мағлұм болған мұсылман және қытай деректерін кеңінен пайдалана отырып, Орталық Азияның жинақты, жалпы тарихы есепті «Далалық империялар, Аттила, Шыңғыс хан, Темірлан» деген, оқулық сыпатты, көлемді еңбегін жазады. Тақырыбын кеңінен қамтыған Р.Груссе сақ, ғұн заманынан бастап, Аттиладан өтіп, Түрік қағанатының тарихына тоқталады. Шығыс Азиядағы қидан, шүржен, Жетісу, Мәуреннахрдағы түрік ұлыстары, Еуропа шегіндегі бұлғар, хазар, қыпшақтардан соң Шыңғыс ханға түседі. Ұлы қағанның өмір жолы, Еке Ұлыстың құрылуы және сыртқы соғыстар. Өкетай қаған заманы, Бату ханның Батысқа жорығы, Мөңке қаған, Сұң империясын жаулау. Бұдан соң төрт ұлыстың тарихы жеке-жеке баяндалған. Монографияның Темірланға жалғас соңғы бөлігі – Шыңғыс хан империясының ыдырау, тозғындау заманы турасында. Дала жұртының осындай, бүкіл орта ғасырларды қамтыған жалпы тарихынан соң Груссе әуелгі кітабындағы тиесілі тараулар кеңітіле баяндалған «Моңғол империясы» (1941) және ұлы қағанның жеке өзіне арналған, ғылыми-тарамды сыпаттағы «Шыңғыс хан» (1944) дейтін кітаптар жазады. Мұның соңғысы Батыста Шыңғыс ханның ең толымды және ең тәуір ғұмырбаяны саналады. Дегенмен, Рене Груссе еңбектері, дерегінің молдығы және нақтылығы, ауқымының кеңдігі және жалпы ғылыми өресінің биіктігіне қарамастан, Еуропада алғаш д’Оссон жазбаларында шаң берген, бұдан соң да жиі ұшырасқан, енді, ілкіде ғана Арнольд Тойнби негіздеген нәсілдік алалау, астамшылық дертінен құтыла алмапты. Бұл жағдай, әсіресе, отырықшы және көшпенді халықтардың ара қатынасы, көшпенділер қауымы мен ұлыстарының адамзат шеруіндегі тарихи орнына қатысты. Сонымен қатар, білімдар ғалымның далалық жұрттың менталитеті, моральдық-кісілік тұрпаты, өзіндік әдет-ғұрпынан мүлде бейхабар, бәрін батыстық үлгімен кесіп-пішкен сөлекет, тар өрісі айқын аңғарылып тұрады.
Бұл заманда Батыста Шыңғыс хан турасында, көпшілікке арнап, мағлұм болған, белгілі дерек, қалыпты таным орайында, тарихи баян тұрғысындағы кітаптар жазу үйреншікті жағдайға айналыпты. Осы ретте, кейбірі соңғы жылдарда орыс тіліне де аударылып, жалпы қазаққа жеткен Гарольд Лэмб (1928), Фернан Гренар (1935), Ральф Фокс (1936), К.Уолкер (1939), Михаил Чэрол (1940), Тейлор Колдуэлл (1942) кітаптарын атауға болады. Тізбелей санап отырғанымыз – Шыңғыс хан тақырыбы, анықтап айтқанда, ұлы қағанды кәдімгідей, адамдық кейіпте көрсету – советтен тыс аймақтардың бәрінде де тиымсыз, үйреншікті жағдай болған екен. Бірақ сол тұстағы және кейінгі советтік идеология бұл бейкүнә, бағамы әрқилы, көбіне ортақолды, жұпыны еңбектердің өзін жат көрген, жаулық ниет есепті бағалаған.
XX ғасырдың екінші жарымында Ұлы Дала, Шыңғыс хан тақырыбын тануда орыс ғылымы баяғы Бартольд, Владимирцов кезіндегі өресіне ұмтылып, тың серпіліс жасады. Еркін ойлы, зерделі оқымыстылар қысыла-қамтырыла отырып, «жаңбыр-жаңбырдың арасымен» межелі жеріне өте бастайды. Бұл сөз сталинизмнен соңғы, құрсау кеңімесе де, аз-маз босаңсыған, еркін сөз орайындағы шынайы тарих себездей бастаған 60–80-жылдарға қатысты. Осы орайдағы алғашқы бір үлгі – татар ғалымы М.Сафарғалиевтің «Алтын Орданың ыдырауы» атты монографиясы (Саранск, 1960) болды. Бұдан соң Е.Кычановтың Шыңғыс хан империясының тарихына қатысты зерттеу мақалаларын, «Таңғұт мемлекеті тарихының очерктері» дейтін көлемді монографиясын (1968), біз үшін ең бастысы – Шыңғыс ханның бүкіл ғұмыры, күрес жолы қамтылған, «Әлемді бағындыруды ойлаған Темучжиннің өмірі» атты кітабын (1973) атап көрсету ләзім. Шыңғыс ханның Хорезм жорығы және бұдан соңғы оқиғаларға қатысты тарихты түгендеуде әзірбайжан ғалымы З.Буниятовтың еңбегі айрықша болды. З.Буниятов 1973 жылы Нәсәуидің «Жәлел-әд-Диннің ғұмырбаяны» кітабын арабтан орыс тіліне аударып, ғылыми алғысөз және терең, жан-жақты түсініктерімен бірге жарыққа шығарды. Ал 1986 жылы көп заманғы зерттеу жұмыстарының жинақты қорытындысы – «Хорезмшахтар мемлекеті. 1097–1231» атты монографиясын жариялады. Көбіне ғылымға беймәлім, нақты деректер негізінде Шыңғыс хан заманындағы Түркстан, Мәуреннахр, Иран, Әзірбайжан және шектес елдер тарихы шынайы таңбаланыпты. Әрине, бұл қатарда бұлдырды сейілтіп, жалпақ жұрттың көзін ашуда, Шыңғыс хан және оның заманын біршама шынайы кейіпте танытуда Л.Гумилевтің қызметі таным-тағлымды болды. Десе де, білгір тарихшының екі кітабын бөліп атау керек: «Қиялдағы патшалықты іздестіру» (1970) һәм қос томдық «Ежелгі Русь және Ұлы Дала» (1969 ж. алғаш жарияланған). Е.Кычановтың академиялық, Л.Гумилевтің ғылыми-таралымды зерттеулеріне тән, шынын айтқанда, ХХ ғасырдағы, орыс қана емес, бүкіл Батыс ғылымына ортақ ең үлкен кінәрат – Шыңғыс хан қарсаңындағы Ұлы Даланы жайлаған ру-тайпалардың барлығы дерлік моңғол нәсілі, ал Еке Ұлыс – моңғол мемлекеті деп білуінде. Бiз ерекше iш тартатын, орыс атаулыға жалпош өкіметіміз ұлы Шоқанға тиесілі Еуразия университетін атына теліп берген Л.Гумилевтің өзі солай санаған. Тіпті: «Қазақтың найман руы XII ғасырдағы наймандармен аттас, бірақ екеуі екі басқа», – дейтіні бар. Мұндай аттас – жалғыз найман емес, бізде Шыңғыс хан заманынан мағлұм қоңырат, жалайыр, керей, меркіт, қият, қоралас, күрлеуіт және тағы қаншама ру-тайпа барын Л.Гумилев білмеген, немесе елемеген, қазақты кемшін көрсе, іргелес, туыстас басқа түрік халықтары тағы тұр, тым құрса Н.Аристовты оқымаған ба деп пұшайман боласың.
Бұл заманда бүкіл түрік дүниесіндегі тәуелсіз жалғыз ел – еркін Түркияда бабалардың өткен тарихын тану және зерттеу жұмысы жан-жақты әрі тиянақты түрде жүзеге асырыла бастайды. Ежелгі Ғұн заманы, ескілікті Түрік дәуірі айрықша зерттеулер нысанасы болды. Осман тарихымен бірге, тұстас кезеңдегі Елхан ұлысы, Түркістан, Алтын Орда, Қырым тарихтарына көңіл бөлінеді. Бір таң қаларлық жағдай, өткендегі ірілер тұрыпты, кейінгі Қазан хандығы, Ноғай Ордасы өз алдына, Ресей шегіндегі автономиялық Қасым хандығы, боркемік Сібір хандығы, аты бар, заты жоқ Астрахань хандығына дейін сөз болғанда, бұл кездегі байтақ әрі қуатты Қазақ ұлысы мүлде ауызға алынбайды. Күні кешеге дейінгі түрік тарихнамасында қазақ деген халық жоқ. Бұл бейқам сауатсыздықтың бір ұшығы құдіретті Шыңғыс хан империясының мән-мағнасын түсініп-байыптамауда жатыр.
Рас, түрік тарихшылары Шыңғыс ханның атын естіген, әйдік тұлға екенін де біледі, бірақ Шыңғыс хан тақырыбына ешкім де арнайы зер салмапты. Атаулы еңбектер мүлде жоқ. Сөз арасында, жүрдім-бардым ғана айтылады. Тек Зәки Уәлиди Тоған ғана Шыңғыс ханның нақты бағасын танып, тарихтағы шынайы орнын айғақтайды. «Жалпы түрік тарихына кіріспе («Умуми түрк тариһіне гіріш» – Ыстамбұл, 1946; екінші басылым – 1970) атты көлемді еңбегінде ежелгі түрік, атаулы қағанаттар заманынан соңғы кезеңдегі Шыңғыс хан дәуіріне арнайы тоқталады. Жан-жақты, түбегейлі зерттеу емес, қажетті ақпар, түйінді пікірлер, Шыңғыс хан құрған алып империяға, оған жалғас төрт ұлыс тарихына қысқаша сыпаттама беріпті. Осы даңқты кезеңді жалпы түрік тарихының бір бөлшегі ретінде қарастырады.
Бұл – бүгінде Түркияның тарих ғылымында орныққан, жаппай қабылданған тұжырым. Мәселен, 1976 жылы жарыққа шыққан (екінші басылымы – 1992), туысқан түрік халықтарының әмбесінің (әлбетте, қазақтан басқа) өткен тарихын, мәдениетін, әдебиетін, кейінгі болмысын түгел қамтитын, үш томдық, энциклопедиялық «Түрік дүниесі ел кітабында» нақтылап, таратып айтылады. «Шыңғыс хан құрған мемлекетті «Түрік-моғол» хақанлығы деп атау дұрыс болады. Бұл дәуірде бүтін түрік өлкелері тек бір ғана императорлық құрамында бірлесті», – дейді. «Талассыз, анық ақиқаты – Шыңғыс хан құрған хақанлық жалпы түрік тарихының айрылмас бір қисымы», – деп түйіндепті осы, тиесілі тарауды жазған Ахмет Темір. Осыған да тәуба айтамыз.
Қандай да бір «басқаша» тарих, көлденең ой-пікірге қатаң шектеу қойылған коммунистік режим тұсында, сыртқы қысас және ішкі қысымға қарамастан, Шыңғыс ханды тану және бағалау тұрғысында ұлы қағанның қара орны Моңғол Халық республикасында бірталай игілікті шаруалар атқарылды. Алдымен, ресми тұжырым негізінде, Шыңғыс ханның бүкіл қоғамдық, саяси және әскери қызметі екі кезеңге бөлінеді. Бірінші – Шыңғыс ханның Моңғол мемлекетін құру жолындағы күресі мен тындырған ісі. Көптеген кінәраты, қайшылығы, кемшілігіне қарамастан, негізінен алғанда ұнамды деп бағаланады. Екінші – Шыңғыс ханның сыртқы, жаулау соғыстары және осы орайдағы барлық шаруасы. Тұтасымен теріс саналады. Нәтижесінде, жартылай ақталған Шыңғыс хан есімі қайта жаңғырады және оның әуелгі заманын зерттеуге, ол тарапта ашық жазуға мүмкіндік жасалады. Шыңғыс хан атына қатысты «Қастерлі шежіреден» бастап, кейінгі тауарихтар түгелімен зерделеніп, ептеп-септеп жарыққа шыға бастайды. Бүл ретте, ертелі-кеш жасалған Дамдинсурэн, Сэр-Оджав, Пэрлээ, Майдар, Бира, Далай және басқа да тарихшылардың әртарап еңбектерін атау керек. Ал Қытай билігіндегі автономиялық Ішкі Моңғолияда білгір ғалым Сайшиял мұсылман және Батыс деректерімен қоса, қытай деректері мен зерттеулерін кеңінен кәдеге жарата отырып, Шыңғыс ханның толымды тарихын жазып бастырды (1985).
Шыңғыс хан тақырыбы коммунистік тәртіп аясындағы Қытай Халық республикасында тиымсыз болатын. Шыңғыс хан әулеті билік құрған Юань дәуірі мәңгілік Аспанхақ империясы тарихының бөлінбес бөлшегі, ең даңқты дәуірлерінің бірі деп жарияланған. 1962 жылы Шыңғыс ханның 800 жылдық мерекесі мемлекеттік тұрғыда, кең көлемде аталып өтеді. (Осы орайда Совет Коммунистік партиясының Орталық комитеті наразылыққа толы айыптау хат жолдағанда, Қытай үкіметі «бұл – дербес, тәуелсіз мемлекеттің ішкі істеріне қол сұқпақ ежелгі отаршылдық сананың көрінісі» деген тұрғыда зілді жауап қайтарыпты.) Бұдан бұрын, әлденеше ғасыр бойы Шыңғыс хан және оның заманына қатысты ескілікті тауарих пен нақты деректерді қалпына келтіру жұмысымен тынбай айналысқан қытай оқымыстылары осы тараптағы бұрынғы-соңғы әдебиетті қайтадан жаңғыртады, көне мұраларды жарыққа шығарып, жаңа зерттеулер жазады. Бүкіл Еуразиялық алып империяның құрылуы, Юань тарихы өз алдына, Шыңғыс ханның жеке басына арналған ондаған ғылыми монографиялар мен таралымды, хикаялы қаншама кітап дүниеге келіпті. Өкінішке қарай, Қытай ғалымдарының Шыңғыс хан тақырыбындағы соны еңбектері Еуропа тілдеріне аударылмаған, аралық ақпарат арқылы бізге кейбір жаңғырықтары ғана жетті.
XX ғасырда Шыңғыс хан тақырыбында жапон ғалымдары да өнімді жұмыс жасады. «Қастерлі шежіре» жапон тіліне аударылады және тарихи тұрғыда жан-жақты зерттеледі. Жекелеген мәселелер төңірегі және кеңінен қамтыған, түбегейлі ғылыми еңбектер үстіне, тек қана «Шыңғыс хан» аталатын белгілі тарихи баяндардың өзінің тізімі әжептәуір. Жинақтап айтқанда, жапон оқымыстылары Шыңғыс ханды әлемдік империя құрған дана саясаткер, өз заманындағы соғыс өнерін биік деңгейге жеткізген жеңімпаз қолбасы, адамзат тарихындағы ең ұлы тұлғалардың бірі деп бағалайды. Ал Шыңғыс хан заманындағы Ұлы Даланы жайлаған ең іргелі керей, найман, меркіт, татар және басқа да ру-тайпалардың түрік текті екендігін нақты айғақтайды. Қоңылтақ бір жағдай, қытай зерттеулері сияқты, жапон тарих ғылымының жетістік, жаңалықтары да кеңінен таралмай отыр. Еуропа тілдеріне жекелеген үлгілері ғана аударылған, әйткенмен, түпнұсқадан оқитын Батыс ғалымдары тиісінше пайдаланып, сілтеме жасап жатады.
Темір перде сыртындағы Батыста уақыт озған сайын тарихи әдебиеттің таным өрісі ұзарып, Шыңғыс хан және Дала жұртының адамзат шеруіндегі өзгеше орны айқындала түскенін көреміз. XX ғасырдың соңғы бөлігі мен жаңа ғасыр шегінде жазылған ең елеулі еңбектер – неміс Пауль Рачневски, американ Томас Барфилд пен Джек Уэзерфорд, голанд Лео де Хартог, француз Жан-Поль Ру кітаптарының ой-толғамы осындай қорытынды жасауға негіз береді.
Тек отар халықтар ғана емес, ел иесі орыстың өзін рухани құлдық жағдайында ұстап отырған Советтік-коммунистік империя ыдырағаннан соңғы кезеңде барлық салада еркіндікке жол ашылды десек, бұл сөз ең алдымен тарих ғылымына қатысты. Оның ішінде Орталық Азия халықтарының ежелгі дәуіріне. Ескілікті мұралар жаңадан, қайтадан және кеңінен жариялана бастайды. Мазмұны да, тұрғысы да басқаша, соны зерттеулер жазылады. Бұрнада қалаусыз, немесе тиым салынған нұсқаларға жол ашылады. Орыс қана емес, татардың, буряттың тарих ғылымдары кең өріс табады. Татарлар Ежелгі Бұлғар, Қазан хандықтарымен қатар, Алтын Орданың тарихын қайтадан қалыптауға бет бұрады. Буряттар Шыңғыс хан империясының әуелгі кезеңіне, тарихи жағдаяттар ғана емес, саяси, әлеуметтік және этникалық мәселелерге назар аударады, кең көлемді ғылыми кеңестер өткізіп, мағналы, мәнді зерттеулерге құрылған топтамалар шығарады, Шыңғыс хан туралы төл кітаптарымен қатар, бергі және арғы Моңғол ұлыстарында жазылған еңбектерді бурят және орыс тілдеріне аударып, жалпылама ғылыми айналымға түсіреді.
Совет заманында қанша тұсалса да, биікке ұмтылған, ал екі ғасыр шегінде қарыштап алға басқан орыс ғылымы соныға түсіпті, тереңге тартыпты. Жалпыдан өтіп, жалқыға бойлайды, Шыңғыс хан тарихына қатысты мәнді, маңызды жағдаяттарды түбегейлі тексереді. Саяси құрылым, әлеуметтік ахуал, әскери ұжым, шаруашылық жағдай, ұлыстық идеология – бір сөзбен айтқанда, Шыңғыс хан империясының барлық болмысы. Бұл ретте ілкі замандағы, біз арнайы тоқталмаған Г.Федоров-Давыдов, Н.Шастина, Н.Мункуев, Е.Кычанов, Л.Викторова еңбектерін, соңғы кезеңдегі В.Трепавлов, А.Юрченко, Р.Храпачевский, А.Доманин, Т.Скрынникова, Н.Крадин монографияларын, А.Бушковтың еркін ойлы, танымдық кітабын және тағы қаншама үлкенді-кішілі тарихшы есімін атауға болар еді.
Ал совет заманының өзінде ұлттық гимні «Біз қазақ, ежелден еркіндік аңсаған» деп басталатын қазақ… тым-тырыс. Ілкідегі Тұрсын Сұлтанов, Александр Қадырбаев зерттеулерін айтпасақ, тек профессор Меруерт Әбусейітова басқарған Шығыстану институты ғана үлкен серпіліс жасап, Шыңғыс хан империясы және Алтын Орда, Қазақ Ордасына қатысты парсы, араб, қытай, моңғол, түрік тілді ежелгі мұраларды орысша белгілі нұсқа, қазақша жаңа аудармалар бойынша, том-томымен шығарып жатыр. Яғни, болашаққа баспалдақ. Әзірше бізде зерттеу жоқ, таным мен білік жұтаң. Айтпақшы, кері бағыттағы, айқай-сүреңді тыпыр-дүбір қозғалыс болыпты. «Шыңғыс ханды қайтадан тірілтпек не сұмдық, ол деген қанішер, ол деген жауыз, адам емес, құбыжық, ал бұл деген, яғни Шыңғыс ханды ауызға алу – тәуелсіз Қазақстан республикасын құлатып, хандық өкімет орнатпақ талап, ниеттің көрінісі!..» деген. Жай ғана ойбай-аттанмен шектелмей, республика президентінің атына әлденеше ғарыз жазылыпты. Советтік фашизм заманында қалыптасқан соқыр түйсік, дүмше ұғым, дүлей жалақорлықтың нақты көрінісі. Арсыз, парықсыз айқайдың басты тірек-тұлғасы, дем беруші көсемі әрі ұраншы жазарманы – өз аты Шыңғыс, нәсілі моңғол текті қытай руынан шыққан, орыс тілді қырғыз-татар Айтматов болыпты. Жаңа ғасыр басында, бұрынғы «орталық» Мәскеуден асып төгіліп, қазақ баспасөзінің бетінде қисынсыздан туындаған оспадар аттаныстың ақыры «Ешкі жетектеген екеумен» түйінделгені белгілі. Дау бітпеді десеңіз, аталы сөзге тоқтамаған тасырды түзейтін тағдырдың тезі бар. Ал шындық – қай заманда қалай бұрсаңыз да, шындық қалпынан айнымайды.
Сайыпқыран Шыңғыс ханның нұр жүзін ешқашан да көлеңке шалмақ емес!

III т а р а у

ШЫҢҒЫС ХАННЫҢ АТА-ТЕГІ
Ежелгі аңыз, дәстүрлі шежіренің айтуынша, әуел баста – Адам-Ата мен Хауа-Ана. Адам-Ата жер бетіне кісі оғлының өркенін сеуіп, өзінің қырық мың ұрпағын көріп, дүниеде мың жыл жасап, бақиға көшеді. Содан соң тағы нешеме әулет, неше мың жыл өтсін. Нұқ патшаның заманы туады. Екі жүз елу жылғы бейбіт ғұмырдан соң, пайғамбарлық қоныпты. Аз, кем емес, тура жеті жыл бойы, жер бетін жайлаған, өз дәргейіндегі халықты ізгілікке үндейді. Бірақ азған, тозған, былыққа батқан жұрт ешбір икемге келмейді, оңалу орнына оңды қасиет атаулыдан айрылып, күн озған сайын құлдырай түседі. Ақыры… топан суы. Күнәлі қауым түгелімен ғарық болды. Жер бетіндегі тіршілік жаңғырып, қайтадан басталуы керек екен. Иә, жыбырлаған құрт, қыбырлаған құмырсқадан – дүңкиген піл мен кәукиген кәркиденге дейін. Содан соң, Алла тағала назарынан тастамаған адам әулеті – жаңа, адал әрі ақиқат ғұмырдың бастауы Нұқтың үш ұлы: Сам, Хам, Иафес. Көпке белгілі, Самнан – ғараб, парсы жұрты, Хамнан – зәңгі текті нәсіл тарайды. Ал Иафес… келтеден қайырсақ, сегіз ұлы болыпты, ең үлкені әрі мұрагер патша – Түрік екен. Еділ-дарияның бойына келіп қоныстанады. Ұрпағы өсіп-өркендейді, Еділді ендеп, Алтайдан асып төгіліп, бүткіл Ұшан Далаға жайылады. Түріктің бесінші ұрпағы – Алынша. Алынша ханның егіз туған екі ұлы болды: бірі – Татар, бірі – Моғол. Моғолдан – кейінде моңғол атанған жұрт тарайды, ал Татардан бүкіл түрік нәсілдес тайпалар бастау алыпты.
Әлқисса, тағы нешеме жүз, бәлкім, неше мың жылдан соң, түрік-татар әулеті әлдебір күші басым әрі тұтқиылдан тиген жаумен арадағы аяусыз соғыста түгелдей қырғын тауыпты. Тек болашақ өмір жіптігі ғана үзілмеген. Осы арада ескілікті шежіре байыбы бір, баяндауы әрқилы екі әпсана ұсынады. Бірінші әпсана – тұтас түрік қауымынан жалғыз жас бала ғана тірі қалыпты… Екінші әпсана – бүкіл ұлыстан екі-ақ жігіт аман құтылыпты…
… Тірі қалған бала – тоғыз жасар екен, жау әскері басын кеспей, екі аяқ, екі қолын қатарынан шауып, қоғалы көл жағасына тастап кетеді. Баланы көрген құртқа, яғни қаншық бөрі жалап, жарасын жазады, ет әкеп беріп, аштықтан құтқарады. Көп ұзамай, баяғы баланың тірі қалғанын естіген жау патшасы енді біржола өлтіруге арнайы жасақ жіберіпті. Бұл әскер іздеген кісісін оңай табады, қасындағы қасқырды да көреді. Енді бала деп аямай, кескілеп өлтіріпті, бөріні де өлтірмек екен, ол қашып, құтылып кетеді. Құртқа бөрі сол қашқаннан қашып, Алтай тауына жетеді. Осы таудағы құзар шыңдардың арасындағы, жан жетпес, аумағы әлденеше жүз шақырым, оты мол, суы мол жазаң аңғарға келіп тұрақтайды; құртқа манағы баладан жүкті кеткен екен, енді бейбіт иенде, кең, терең үңгірде қатарынан он ұл тауыпты. Бұл он ұл өседі, жетеді, түгел батыр болады. Әр тараптан қалыңдық әкеліп, үйлі, күйлі болып, өсіп, өне бастайды. Онның ішіндегі абдан туған біреуінің аты – Шене екен, яғни Бөрі. Бұл Шене хан болып, Орда тігіп, алтын айшық бөрі басты ту көтереді. Бүкіл бөрі әулеті өркендеп, тайпалы елге айналады. Бірнеше ұрпақ өткен соң, бүкіл ұлысымен, тас қиядағы үңгірлі аңғардан кең дүниеге қайта шығыпты…
… Қырғын тапқан бүкіл ұлыстан әлдеқалай аман қалған екі жігіт әйелдерін ертіп, жаудан қашқан беті сеңгір тауларға жетеді. Тас қия, биік шың, қалың орманды тау ішіне қоңыр аң салған жалғызаяқ соқпақпен әрең-пәрең өтіп, оты мол, суы мол кең аңғарға шығады. Бұл жердің аты – Ергене-қоң екен, мағнасы – ернеудегі, яғни құз астындағы жазаң. Ал екі жігіттің есімдері – Нүкүз және Қиян екен. Нүкүз бен Қиян осы Ергене-қоңда еркін тіршілік кешеді, ұрпақтары өсіп, өнеді, бірнеше атадан соң тайпалы елге айналады, енді байтақ аңғарға сыймай, сырттағы кең дүниеге жол іздейді. Бұл кезде баяғы құз – қиядағы соқыр соқпақ өшкен, бітеліп алған, төңірек тегіс жабық. Ақыры, амал табылғандай көрінеді. Жан-жақтан қоршаған таудың жұқалтаң бір тұсы тұтастай темір екен, сол темір тауды ерітіп, ағызып, жол ашуға шешінеді. Жетпіс қара сойып, бітеу сыдырылған жетпіс теріден жетпіс көрік жасайды. Молынан ағаш құлатып, көмір жинайды. Содан соң етегіне көмір мен ағашты көбінен үйіп, жетпіс көрікпен қатарынан үрлеп, алапат қызумен темірді балқытып, еріте бастайды. Ақыры, қаншама мехнаттан соң темір тауды тесіп, сыртқы дүниеге жол ашыпты…
Хош. Екі аңыздың түйіні – біреу-ақ. Қырғанға ұшыраған, таршылықта қалған бөрі әулеті, яғни түрік қауымының жаңа, ерлік, елдік ғұмыры басталыпты. Кең дүниеге шыққан қайратты, қуатты жұрт енді жарты әлемге билік жүргізуге тиіс!
Әлқисса, бастапқы аңыздағы, асқар Алтайдың терең қойнауынан шыққан қауымның басты кісісі – Шене еді ғой. Қытай деректері Ашина деп жазады; А-шене, яғни ізгі, игі, мәрт Шене – асыл Бөрі. Екінші аңыздағы, Ергене-қоңнан темір тауды тесіп өткен жұрттың ішіндегі өзгеше бір тұлға – Бөрте-Шене, яғни, Бөрте-Қасқыр, Көкшулан-Бөрі. Екеуі – бір-ақ кісі, бүкіл түрік нәсілінің ежелгі тотем-пірі – Бөрінің өзі болмаса да, сол атпен әйгілі, кейінгі заманда аңызға көшкен, сөз жоқ, тарихи тұлға. Қайткенде де, ұранға, туға айналған, дәстүрлі, қалыпты танымның нақты тұрғысы. Сонымен, әуелдегі Анасы деңіз, кейіндегі Атасы деңіз, аңыз бен шежіре бойынша және рухани ұғымда бүкіл түрік нәсілі Көк-Бөріден тарайды. Бұл көк – түс қана емес, Аспан, яғни жаратушы құдырет. Көк-Бөрі – Аспан алқаған Баба.
Аңыз, шежіре ғана емес, деректі саналатын тауарихта әлемді тітіреткен сайыпқыран Шыңғыс ханның түп атасы – осы Көк-Бөрі. Бөрте-Шене. Айттық, қыспақтағы тар қоныстан кең дүниеге шыққан жаңа ұлыстың көрнекті кісілерінің бірі екен. Біршама қауымды билеген көсем. Манағы екі арыстың бірі – Қиян әулетінен. Онан өзенінің басы, Бұрқан-Қалдұн тауында ірге теуіпті. Сол жерде өсіп-өнеді. Құрметі артады, билігі күшейеді. Бірнеше қатыны, қаншама баласы бар екен. Ал әуелгі, қыздай алған қосағы, бас бәйбішесінің аты – Құба-Марал. Бөрте-Шене мен Құба-Марал – есім ғана емес, тотем, кие. Кейінгі бір заманда, жарты әлемді жаулап отырған құдыретті Шыңғыс хан, әдепкі қамажау-аңшылық кезінде қоршауда қалған бөрі мен марал атаулыны түгел босатып қоя беріпті деген дерек сақталған. Осы Бұғы-Ана мен Көк-Бөріден туған үлкен ұл Баташы биік мәртебеге жетеді, хан атанады. Баташы-ханның орнын басқан баласы Тамашы-ханның бес ұлы болыпты, үлкені әрі мұрагері – Қорышар-мерген. Қорышар-мергеннің ұлы – Құжам-Борағұл. Оның орнын басқан ұлы – Еке-Нидүн. Еке-Нидүннен – Сым-Саушы, одан – Қалы-Қаршы. Қалы-Қаршының ұлы – Бөржігетай-мерген, оның ұлы – Торғолжын-Баян. Бұл кезде Бөрте-Шене әулеті кеңінен жайылып, Бұрқан-Қалдұннан таралып ағатын үш су – Онан, Келүрен, Толы өзендерінің бойын мекендеп жүрген екен. Сол Торғолжын-Баянның ақсауыр, азбан күлік екі аты, Дұба-Соқыр және Добұн-Баян есімді екі ұлы болыпты. Дұба-Соқырдың маңдайында үш көш жерден көретін қарақты жалғыз көзі ғана бар. Екі жүйрікке мінген ағайынды екеуі күндердің күнінде Бұрқан-Қалдұн тауының басына шықты. Дұба-Соқыр төңірекке тесе қараса, Түңгелік қорығына қарай бір бөлек жұрт көшіп келе жатқанын көрді. Көрді де айтты: «Көшкен жұрттың ішінде, қарағай арба үстінде, қалбағай шатыр астында бір ізгі әрі бекзат қыз отыр, басы бос болса, саған айттырайық», – дейді де інісі Добұн-Баянды көріп келуге жібереді. Барса, бұл – қоралас руы, Қоры-Түмет аймағына сыйыса алмай, енді жері жайлы, аңы мол деп естіп, Бұрқан-Қалдұнға қарай беттеп келе жатқан Қорылартай-мергеннің көші екен. Ибадатты ару қызының аты – Алан-Құба, басы бос көрінді. Добұн-Баян сол арада құда түсіп, көп ұзамай осы Алан-Құбаға үйленіпті. Алан-Құба екі ұл табады, Белгүнөтай, Бөгүнөтай деген. Көп ұзамай Дұба-Соқыр қайтыс болады. Артында қалған ересек төрт ұл ағаларын сыйламай, бөліне көшіп кетіпті.
Бірде Добұн-Баян аң аулап, Тоғұшақ деген қырқаға шығады. Әлдебір ұраңқай атып алған құнан бұғысын сойып, төстігін отқа қақтап жатыр екен. «Нөкерден шыралғы?!»– дейді Добұн-Баян. Аңшы «Ала ғой» деп, бұғының терісі мен кеуде тұсын өзіне қалдырып, қалғанын Добұн-Баянға береді. Добұн-Баян бұғыны бөктеріп алып, қайтып келе жатқанда бала жетектеген бір жарлыға жолығады. «Сен кімсің?» – деп сұрайды. «Мен баяуыт Мағалық деген болам. Аштықтан әрең келем. Анау аңның етінен татырсаң, саған мына баламды берер едім», – дейді. Добұн-Баян мақұл көріп, құнан бұғының бір санын бұзып береді де, баланы алып, үйіне әкеліп, жалшы қылып қояды. Содан, бір уақытта жасы келмеген Добұн-Баян да өледі. Алан-Құба жесір қалыпты.
Арада аз ба, көп пе, уақыт өткенде таңғажайып іс болады. Бірде түн ішінде, Алан-Құба ұйықтап жатқанда шаңырақтың жабығынан аппақ шапақ шығады да, оның нұры тұпа-тура әйелдің құрсағына түседі. Ес пен түстің арасында бәрін анық аңдаған Алан-Құба таңырқау мен үрей аралас қалыпта әрең оянады, бірақ болған жағдайды ешкімге айтпайды. Көп ұзамай, жесір әйел өзінің жүкті болып қалғанын біледі. Айы, күні жетіп туған баланың атын Бұғы-Қатағы қойыпты. Бірақ ғажайып осымен тоқтамайды. Құрсағына тағы да нұр төгіліп, тағы бір ұл табады. Оның атын Бұқаты-Салжы қойыпты. Сірә, үшінші мәртеде, ғажайып сәуле – елесті кісі бейнесінде көрініпті. Нұрға шомған жирен шашты ақсары адам қасына келіп жатып, құрсағын сипап нұрын сіңіреді де, таңға жақын сабалақ сары төбет кейпінде есіктен шығып кетеді. Бұл жолғы туған баланың аты – Боданшар екен. Нәсілі нұрдан жаралған деп әспеттелген сайыпқыран Шыңғыс ханның оныншы бабасы. (Қазақ аңыздары Шыңғыс ханның тұпа-тура өзін нұрдан жаратады.) Сөйтіп, Добұн-Баянның шаңырағында, Алан-Құбадан туған бес ұл қатарынан өсіп жатады.
Ақыры, нақты әкесі бар, ересек екі ұл бөлектене бастайды. Өзара күңкіл сөзде: «Мына соңғы үш ұл қайдан келді? Әкеміз өлген, тақау жерде оның аға-інісі немесе басқадай жақын туысы жоқ. Тек жалшы баяуыт Мағалық қана бар. Сірә, мына ұлдар содан туған шығар…» – деп топшылайды.
Бұл жағдайды аңдаған Алан-Құба бірде көктемеде үйтілген қойдың сары-ала сүрін молынан асып, бесеуінің алдына тартады. Содан соң, қатар отырған кездерінде әрқайсына бір-бір масақ шыбық беріп, кәне, сындырыңдар депті. Үлкені де, кішісі де оп-оңай сындырады. Содан соң бес шыбықты біріктіре байлап, енді осы бітеу бес масақты сындырыңдар дейді. Ешқайсысы сындыра алмайды.
Сонда Алан-Құба айтты дейді: «Сендер, екі үлкенім, Белгүнөтай, Бөгүнөтай, көңілдеріңде кірне бар. Мына үш ұл қайдан келді деген күмән орынды. Енді айтайын…» Содан соң ғажайып жағдайдың сырын ашады. Және айтыпты: «Бұл үшеуі – Тәңірінің алқауымен нұрдан жаратылған. Қаймана қарашы жұрттан өзгеше тумысы бар. Ертең бұлардың әулеті ел иесі, хандардың ханы болады!» – дейді. Тағы да айтыпты: «Сендер, бес оғұл, бесеуің де менің құрсағымнан шықтыңдар. Егер әрқайсың өзіңше бет-бетіңмен жүрсеңдер, жаңағы жалғыз шыбықтай оп-оңай сынасыңдар. Бесеуің біріксең, берік күш табасыңдар!» – деген үлгі тартады.
Күндердің күнінде Алан-Құба дүниеден өтеді. Шешелері өлген соң ағайынды бесеуі енші бөліседі. Бөліскенде үлкен төртеуі бәрін өздері алады да, кенжесі Боданшарға ештеңе бермейді. Артық сөзі жоқ, момын інілерін тума есіміне қоса Мыңқи – Боданшар-Мыңқақ атандырған ағалары оны адам қатарына санамапты.
Боданшар ағаларым мені туыс деп танымай, шетке қақты, енді бұлармен жанасудың қисыны жоқ деп біліп, шодыр арқа, шолтаң құйрық шабдар құла атына мініп, басы ауған жаққа жөн табады. Онан өзенін құлдай түсіп, Балжұн-арал деген жерге келіп, үстіне шөп жапқан балаған тігіп жатады. Кейде қасқырдан қорғалап, жықпылға тығылған қоңыр аңды атып алады, кейде сол қасқырдан қалған жемтікті жалғажау етеді, әйтеуір амалдап, тіршілігін жалғастырады. Содан бірде көк қаршығаның қара құрды алып жегенін көреді де, шодыр арқа, шолтаң құйрық шабдар құла атының қылынан тұзақ есіп, қаршығаны ұстайды, асырап, баптап, қолға үйрете бастайды. Бұл екі ортада күн суытып, қар жауады, Боданшар бұрынғы машығымен әйтіп-бүйтіп тамақ асырайды, қолдағы қаршығасымен бірге қыстан аман өтіпті. Көктем туғанда қаптап қаз-үйрек келеді. Боданшар қаршығасын қайырып, құсқа салады. Түбір сайын төсін жайып, бұтақ сайын бұтын іліп, төңірегі қан сасығанша саят қылады.
Бір күні қоңыр таудың ығы, қара орманның сыртынан бір бөлек ел Түңгелік қорығына көшіп келеді. Боданшар қаршығасы өрлей ұшқанда, соларға барып, сусын ішіп жүреді. Ол жұрт құсына қызықса да, Боданшардың жөн-жосығын қазбаламайды. Боданшар да сендер кім боласыңдар деп сұрамайды. Күндердің күнінде манағы Бұғы-Қатағы ағасы Боданшарды іздеп шығады. Білген жөнімен Онан өзенін құлдай түсіп, Түңгелік қорығына жетеді, әлгі жұрттан сондай да сондай көбеген, сондай атқа мінген, көрмедіңдер ме деп сұрайды. Олар дәл осындай аты бар, өзі де сен сұрағанға ұқсас, қаршығалы саятшы көрдік, күн сайын бізге келіп, қымыз ішіп кетеді; түнде қайда қонатынын білмейміз, әйтеуір теріскей-батыстан жел тұрса, қаршығасы алған қаз-үйректің мамығы қардай борап, бізге жетіп жатады, сірә, тұрағы тақау тәрізді, енді міне, өзінің келетін шағы да болып қалды, күте тұр, дейді. Айтқанындай, сол сәтінде Түңгелік-қорық басынан бір жігіт келе жатады. Қараса, Боданшардың нақ өзі екен. Бұғы-Қатағы інісін таныған соң көрісіп, бітісіп, қасына алып, Онан өзенін өрлеп, желе шоқытып жүріп кетеді. Сонда Боданшар Бұғы-Қатағыға ілесіп келе жатып айтыпты: «Аға, аға, кеудеде бас болса, киімде жаға болса жақсы ғой!» дейді. Бұғы-Қатағы сөз мәнісін ұқпайды. Боданшар қайталап айтады, ағасы бәрібір түсінбейді және қайырып жауап та қатпайды. Ақыры, Боданшар жүре келе жаңағы сөзін тағы да қайталағанда ағасы: «Манадан бері не сөйлеп келесің?» депті. Сонда Боданшар айтыпты: «Жаңағы Түңгелік қорығындағы жұрт иесіз екен, үлкені мен кішісі, жақсысы мен жаманы, басы мен сирағы айырғысыз, бірыңғай, берекесіз, бейқам тобыр. Бодан қылып алайық!» – дейді. «Жә, алсақ алайық, – дейді ағасы. – Бірақ әуелі үйге барып, аға-іні болып ақылдасып, күш қосып, содан соң жаулайық», – дейді. Осылай келіседі. Содан үйге келіп, мақұлдасып, тізе қосып аттанады, жаңағы жұртты бағындырып алады, бірін малшы, бірін жалшы қылып, түгелдей қызметіне жетеді. Сөйтіп, бәрін бір құрсақтан жаратқан Алан-Құба ананың өсиеті орнына келіпті; бірлікте болып, билікке жеткен бес ұлдан тараған әулет бес рулы ел болады: Белгүнөтайдан – Белгүніт руы, Бөгүнөтайдан – Бөгүніт руы, Бұғы-Қатағыдан – Қатаған руы, Бұқаты-Салжыдан – Салжығұт руы тарайды, ал Боданшардан – Бөржіген (Бөржігіт), яғни Бөрі әулеті бастау алады.
Осы Боданшардың бәйбішеден туған бел баласы – Бұқа. Бұқаның ұлы – Дұтұм-Мәнен. Дұтұм-Мәненнің ұлы – Қайду-хан. Бұл Дұтұм-Мәнен – Шыңғыс ханның жетінші атасы (Рәшид-әд-Диннің «Жинақты тарихы» бойынша). Екінші бір дерек көзі – эпостық-аңыздық шежіренің айтуынша, Боданшардың бәйбішеден туған ұлының аты – Қабышы-бахадұр, жаңағы Бұқаның орнында, оның ұлы – Мәнен-Тұдын, есімде айырым жоқ, Мәнен-Тудынның бір ұлы – Қашы-Күлік; Қайду-хан осы Қашы-Күліктен туады. Ортада тұрған Бұқа мен Қабышы екеуін бір кісіге санасақ, есімнің қисыны да солай – Қабышы-Бұқа-бахадұр, оның ұлы Дұтұм-Мәнен, бұдан соң – Қайду хан мен аралықта, сірә, тауарихтың дерек көздерінде әлдеқалай түсіп қалған Қашы-Күлік тұр. Яғни, Боданшар – Қабышы-Бұқа – Дұтұм-Мәнен – Қашы-Күлік – Қайду. Бұл желі бойынша, Дұтүм-Мәнен – Шыңғыс ханның сегізінші атасы болып шығады.
Бұл Дұтұм-Мәненнің тоғыз ұлы бар екен. Өзі өлгенде жұртына сол тоғыз ұлдың анасы Мұнұлұн-Торғын ие болып қалады. Тоғыз ұл өсіп, әрқайсысы әр рудан әйел алып, өркендеп жатады. Ақыры күндердің күнінде шүршіттен ығысқан жалайырмен қақтығыста шешесі бастаған сегіз ұл түгел өледі, жұрты талауға түседі, тек жолаушылап жүрген кенжесі Нәшін мен жалғыз немере – қымыз астаудың астына жасырған кішкентай Қайду ғана тірі қалыпты. Кейін хан атанған бұл Қайду – Шыңғыс ханның алтыншы атасы. Апаттан соң ағасы Нәшіннің бастауымен үйреншікті жұртынан қоныс аударып, ел шетіндегі Барғұжын-Тоқым деген жерге қоныстанады, сонда ержетіп, күш тауып, атаққа шығады. Батыр болады, бай болады, ақыры қаншама жұртты билеген хан болады. Қатыны көп екен, бәйбішеден туған ұл – үшеу. Үлкені – Байсұңқар-Доқшын – Қыран, Тұйғын Байсұңқар, Шыңғыс ханның бесінші бабасы; ортаншысы – Шарақа-Лингүм, анықтама мағнасы – қытай тілінде ұлұғ әмір, шүршіттер берген атақ, бұл Шарақа – тайжуыт руының түп атасы болады; кенже ұл – Шаужын-Құқұр, одан оронар, қонқотан, арулат, сүнит, қаптұрқас және кенегес аталатын алты ру тарайды.
Байсұңқардың ұлы – Түмбине-шешен. Түмбине-шешеннің тоғыз ұлы болды, әуелгі бесеуі – бәйбішеден, кейінгі төртеуі – тоқалдан; уақыт өте келе әрқайсысының әулеті рулы елге айналды. Тоғыз ұлдың алтыншысы – Шыңғыс ханның бабасы Қабұл хан екен. Қабұл ханның бәйбішесі – қоңырат Құба-Күлікті, жеті ұлы болыпты, соның үшіншісі – Бартан-бахадұр. Бартан-бахадұрдың бәйбішесі Сүнигүл – барғұт руынан. Төрт ұл табады: Мүңгету-Қиян, Некүн-тайшы, Есугей-бахадұр, Дәрітай-Отшыген. Үшінші ұл Есугей – сайыпқыран Шыңғыс ханның туған әкесі болады.
Сонымен, жинақталып келгенде, ежелгі шежіре және жазба тауарихта таңбаға түскен нақты деректер бойынша Шыңғыс ханның тікелей ата-тегі былай таратылса керек: Бөрте-Шене – Баташы-хан – Тамашы-хан – Қорышар-мерген – Қожам-Борағұл – Еке-Нидүн – Сым-Саушы – Қалы-Қаршы – Бөржігетай-мерген – Торғолжын-Баян – Добұн-Баян – Боданшар – Қабышы-Бұқа – Дұтұм-Мәнен – Қашы-Күлік – Қайду-хан – Байсұңқар-Доқшын – Түмбине-шешен – Қабұл-хан – Бартан-бахадұр – Есугей-бахадұр, бәрінің түйіні – Шыңғыс хан.
Борте-Шенеден тартқанда Шыңғыс хан жиырма екінші ұрпақ болады екен… Иә, айтпақшы, орта жолдан өте бергенде азғана кілтипан бар. Көзі қарақты білгірлер назар аударған. Боданшар… Добұн-Баянның дәп өзінен туған жоқ қой… Кейінгі біздің ауылдағы, өздерінің асыл бітіміне сенген әлдебір қытай-қырғыз бен сарт-сауан турасын айтады: бұл қаныпезер Шыңғыс ханыңыз – атасыз, тексіз, жолдан туған біреу деп. Ал арғы беттегі, қалай дегенмен де, арнайы білімі бар, ең бастысы – өздерінің абыройын ойлаған кейбір кісілер бұл – патри-жүйе мен матри-жүйенің астасуы, яғни ата-тек пен ана-тектің бірлік көрінісі, немесе тепе-тең алмасуы деп біледі. Бірлігі жөн, әйтсе де алмасуы қалай деп бас қатыра қоймайды. Сірә, есіктегі малшыдан келген пәле деседі. Ал біздің жұрт үшін бәрі айдан-анық болған; Нұрдан жаралды! Бүгінгі тілге көшірсек, Иисус Христостың анасы Мәриямды Еркек құдайдың өзі тікелей ұрықтандарса, сайыпқыран Шыңғыс хан тұпа-тура Мәңгі Тәңірінің шапағы – Нұрдан жаралған! Құдайдан туған, өзі де Құдай, жаңағы біздің қытай-қырғыз Мұхамед пайғамбардың алдына шығарғысы келген Иисус Христосты неге ғана әлдебір санасыз кісілер азаптап, ұрып өлтіреді, ал қайдан, кімнен туғаны белгісіз Шыңғыс хан қалайша ғана төңірегін түгел жайпап жүріп, жарым дүниенің патшасы болады деп, онсыз да ашыған мыйға салмақ түсірмей-ақ қояйық. Ғажайып бір тұлғалардың ғайыптан жаратылуы – ежелгі аңыздарда жиі ұшырасатын жағдай. Бұл тарапта, керек десеңіз, нақты тарихи тұлғаларға қатысты, ескілікті жазбаларда таңбаға түскен қаншама қилы хикая бар. Сәнби қағанатын көтерген Таншихуайдың анасы қапелімде аузына түсіп кеткен мұз-бұршақтан құрсақтанады; Қидан империясын негіздеген Елүй Амбаған жарық күн сәулесінен жаралады; Мәнжүр әулеті Нурхаци–Абахай хандардың арғы аналары ормандағы ерекше бүлдіргенді жеп жүкті болады; Ежелгі Қытайды біріктіріп, күш-құдіретке жеткізген Цинь Ши-хуандидің мифтік бабасы әлдебір бейкүнә бойжеткен аңдаусызда жеп қалған қарлығаш жұмыртқасынан туады… – толып жатыр. Жаңа әулет қана емес, жаңа ұлыстың да іргесін бекіткен ғаламат Шыңғыс ханның тумысы да табиғаттан тыс, осындай ғажайып болуға тиіс еді. Бұл жора құдыретті қағанның көзі тірісінде қалыпқа түскен сияқты. Таңдау – естен кеткен ескі заманда жасаған оныншы баба – Боданшарға түседі. Әуелде тек Боданшар ғана. Ата-анадан соң енші бөлісу кезінде үлкен төрт ағасы Боданшарға үлес бермейді ғой. Ұрығы бөтен, яғни жат ру санап, шетке қағады. Ал тетелес екі ағасы әуелгі екі ағаға бөтен емес екен. Яғни, бәрі бір ру, төртеуі де Добұн-Баян әулеті. Иакинф келтірген, д’Оссон куәландырған қытай деректерінде, XVIII ғасырдағы моңғол ескерткіші «Шара туджи» – «Сары шежіреде» нұрдан жаралушы – жалғыз Боданшар ғана болып шығады. Яғни тек кейінірек, ұлыстың ұйысу кезеңінде ағайын арасындағы бірлік үшін Бұғы-Қатағы (қатаған руы) мен Бұқаты-Салжы (салжиут руы) да Боданшар әулеті сияқты нұрдан жаралған есептеліп, Нирун бірлестігін құрайды. Әрине, бұл кезде біз де ғажайып әулетпіз деп, ешкім де Шыңғыс ханмен билікке таласа алмайтын еді. Сонымен қатар, уақыт оза келе, Тәңірінің нұрынан жаралу мәртебесі Шыңғыс ханның жеке басы, тек өзіне ғана тиесілі болып шыққанын көреміз. Бүкіл Қытайды билеген Юань әулетінің ең соңғы хуанди-боғдыханы Тоған-Темірдің (1332–1368) құлаған патшалығын жоқтаған тарихи жырында Шыңғыс хан – «Хан-Тәңірінің ұлы» деп, нақты аталады. Бұл ретте сол заманғы армян тарихшысы Киракос Гандзакеци (1201–1272) деректі куәлік қалдырған. «Татарлардың ұғымынша, олардың патшасы Құдайдың өзімен тепе-тең көрінеді: Дәлел ретінде Шыңғыс хан ер адамның ұрқынан емес, нұр-сәуледен жаратылған деп айтады», – дейді Киракос. Бұдан соң белгілі хикая баяндалады. Азды-көпті айырымы да бар. Нұр болып түскен ғажайып тұлға: «Ұл табасың және ол бүкіл әлемнің әміршісі болады!» – депті. Әйел алғашқы күні құрсақтанса да, нұр-бейне кейін де әлденеше рет келген екен. Әлдекімдер күдіктеніп, сырттан бақылай бастайды. Ақыры көріпті. Түнде киіз үйдің жоғарғы тесігіне (яғни шаңыраққа) күн нұрына ұқсас жарық түседі де, ішке құйылады. Біраздан соң әуелгі нұрлы жарық қалпында қайтадан сыртқа шығып кетіпті. Қазақ арасында сақталған, совет өкіметінен бұрында жазбаға, таңбаға ілінген ежелгі аңызда да дәп осылай. Әуелгі әкеден туған төрт ұл тумысы күмәнді інілері Шыңғысқа қысым көрсете бастайды. Атасы бөлек Шыңғыс шетке кетеді, жан бағып, саят құрып жүреді, бұл кезде арттағы елдің тынышы бұзылады, текті әулеттен хан сайлау керек болады. Халықтың қалауымен, арнайы өкілдер Шыңғысты тауып әкеледі. Сол кезде Шыңғыстың анасы өкпе, арыздық болмас үшін, бірге туған бес ұлдың қайсысы түндіктің саңылауынан түскен сәулеге садағын ілдірсе, хан болуға лайық шын текті – сол депті. Әуелгі төрт ұлдың әрекеті, әрине, сәтсіз аяқталады. Ақыры кенже ұл жабықтан түскен жіптік сәулеге садағын асып қойыпты. Сөйтіп, Шыңғыстың Тәңірінің нұрынан жаралғаны нақты дәлелденген көрінеді. «Садағын сағымға ілдірген Шыңғыс хан» қазақ арасында осылай дәріптеледі.
Егер аңыздағы Шыңғыс хан жазба тарихта нақты деректі әкесі Есугейден емес, ғажайып нұрдан жаралса, оның нақты оныншы атасы Боданшардың тумысы да шежіредегі Добұн-Баяннан алыс деп айту қиын. Арыдағы орыс-орман, берідегі сарт-сауан үздіккендей, тұқым жалғастығы болмаған күннің өзінде нәсіл жалғастығын ешкім теріске шығара алмайды. Ата қуған буын саны да сол сияқты.
Бөрте-Шенеден тартқанда, Шыңғыс хан жиырма екінші ұрпақ болады дедік. Қалыптасқан есеп бойынша, жүз жылда үш-төрт ата ауысады. Орталап алғанда, Бөрте-Шене әулетінің Шыңғыс ханға дейінгі ғұмыры VI ғасырдың басына барып тіреледі екен. Түрік қағандығының бастау кезеңі. Ал Бөрі әулеті… Ата-бабасын Бөріден тарататын бірден-бір халық – түрік текті қауым. Және жаратушы құдырет – Тәңірі деп әуел таныған да түрік жұрты. Бұл халық түрік тілінде сөйлегені мәлім, бүгінгі тұрғыдан айтқанда, көне түрік тілінде. Тәңірінің Нұрынан жаралған, Көк-Бөрі тұқымдас, сайыпқыран Шыңғыс ханның ата-бабаларының барлығының есімі – ежелгі түрки негізінде. Ал өзі… Тумысы, болмысы, шыққан ортасы, мақсат-мүддесі мен арпалыс күресі, ұйыстырған ұлысы мен өнеге, өсиеті, және санап тауыспас тағы қаншама кеп – мүмкін-қадарынша, осы ғұмырбаян-тауарихта баяндалмақ. Мәңгі Көк Тәңірі денімізге қуат қосып, санамыздағы себез сәулені самалаға ұластырса, тек өзіміз туған қазақ қана емес, қанымыз ортақ бүкіл түрік қауымының, қала берді, тамырымыз бір, киіз туырлықты көшпенді жұрттың ғасырлар бойы бұрмаланған көне тарихының тұтас бір кезеңі – ұлан-ғайыр, даңқты заманының шынайы шежіресі біржола таңбаланып, біздің де өмірлік бар мұратымыз орнына келер еді!..

(Жалғасы бар)

(“Жұлдыз” журналынан)

VII тарау

КӨШПЕНДІЛЕР БОЛМЫСЫ

Татар жұртына келген кезде мен мүлде басқа бір әлемге енгендей болдым, дейді Рубрук. Шыңғыс хан заманы, ол замандағы адам, тұрмыс-ахуал – бүгінгі біз үшін де өзгеше бір дүние, бірақ мүлде бөтен емес, таныс-бейтаныс, қайткенде де етжақын әулет, кеше ғана бастан өткен, әлі де тым алысқа кетпеген, ұқсас, үйлес тіршілік кебі.

Өткенді тану қашанда өте күрделі құбылыс. Алайда, Шыңғыс хан дәуірін тану Еуропа ғылымында тым тұрпайы әрі оңай қалыпқа түскен. Әдетте, сонау француз К. д‘Оссоннан бастап, бүгінгі орыс Л.Виктороваға дейінгі аралықтағы, тіпті, білімдар, байыпты оқымыстылардың өзі арыдағы моғұл мен бүгінгі моңғолдың арасына тепе-теңдік белгісін қояды. Бағзыдағы, түп атауын бұзып, «моңғол» деп түзетіп алған моғол (моғұл) қауымы мен қазіргі халха һәм ішкі-моңғол жұртын бір халық деп есептейді, дәл өзі болмағанымен, соңғысы әуелгінің тікелей және нақты жалғасы саналады. Сөйтіп, кейінгі моңғол жамағатына тән әдет-ғұрып, тұрмыс-салт, мінез-құлық ерекшеліктері әуелгі моғұл, яғни Шыңғыс хан заманына тән сыпат ретінде көрсетіледі және керісінше, арғы моғұлға қатысты күңгірт, беймәлім жағдаяттар бүгінгі моңғол тұрғысынан шешім табады. Бұл ретте, Еуропаның бұрынғы-соңғы ғұлама ғалымдары бағзыдағы Батыс және Шығыс деректерін бажайлап оқымаған, оқыса да байыбына терең бойламағанын көреміз.

Егер Шыңғыс хан жұртының өзі болмаса да көзі, генетикалық һәм рухани мұрагері кім десек, XIII ғасырда Ұлы Даланы дүбірлеткен, әлемдік империяның бастапқы ұйтқысы болған қият пен қоңырат, жалайыр мен найман, керей мен меркіт, шанышқылы мен қоралас, таз бен алтын, кете мен телеу, күрлеуіт пен төлеңгіт, тоқа мен оңғыт, байыс пен байжігіт, маңғыт пен қатаған, оймауыт пен кенегес, тама мен құсшы және азды-көпті мөлшерде сол қатардағы тағы басқа да рулар негізгі бөлігін құрайтын бүгінгі қазақ халқы дер едік. Шығу тегі ғана емес, тұрмыс-тіршілігі, салт-дәстүрі, бар болмысы тұрғысынан алғанда. Алайда біз бағзыдағы Шыңғыс хан жұртының бітіс-табиғатын түгендеу үшін кейінгі қазақты араға тартпаймыз. Бұл – басқа бір орайдағы басқа бір еңбектің тұрғысы. Әйтсе де, ұқсастық, туыстық, жалғастық көзге шалынбай тұрмайды. Яғни, дәл осы ретте бүгін арқылы өткен ахуал емес, өткен арқылы бүгінгі кеп танылмақ. Айттық, бұл да біздің негізгі мақсат емес. Біз небәрі қадым замандарда таңбаға түскен нақты мұралар негізінде Шыңғыс ханның байырғы халқы турасындағы әрқилы-дерек-мағлұмат атаулыны белгілі бір жүйеге түсірмекпіз. Еуропалық жазбалармен қоса, мұсылман және қытай деректерін де кеңінен пайдалана отырып. Әлбетте, Ұлы Даланы жайлаған өркеуде, жауынгер, азат жұрттың толық сыпаты жасалмайды. Сақталған, қолда бар жазба ескерткіштердің ауқым-ауаны шектеулі. Әйткенмен, түгелдей дерлік жат, тіпті, жаулас жұрт тарабынан айтылған және үзік-үзік, көп жағдайда үстірт байыпталған азды-көпті ақпар-мағлұматтың өзі, жинақтай, жүйелей келгенде, біздің алдымыздан бүгінге дейін белгісіз дерлік, жаңа бір тауарихтың есігін ашады екен. Шыңғыс хан заманындағы түз тұрғындарының мейлінше толық болмаса да, біршама шынайы болмысы.

Кісі

Әлемді жаулаған Шыңғыс ханның туып-өскен халқы – кейінде қалыптасқан нәсілдік бөлініс атауы бойынша «моңғол текті» деп аталады. Моңғол емес, моңғол текті, моңғолоид. Ежелгі ғұн мен сәнби, байырғы түрік қауымы, қазіргі моңғол мен бурят, қазақ пен қырғыз және тағы қаншама қарайлас жұрт, ең ақыры қалың қытай, корей мен жапон, керек десеңіз, бүкіл Оңтүстік-Шығыс Азия, Индонезия халықтарына дейін түгел моңғол текті саналады. Яғни, осы аталмыш жұрттардың қадымнан арғы, адамзат кең дүниеге аяқ басқан бағзы дәуірдегі түп тамыры, шығу тегі ортақ деген сөз. Оның ішінде бөліп айтсақ, түрік, моңғол халықтарының туыстық тамыры тіпті беріде.

Сонымен, Шыңғыс ханның жұрты – моңғол текті дедік. Арыдағы Аттиладан кейін Батыс Еуропаға атының ізі түспеген. Бес жүз жылдан соң Оңтүстік-Шығыс Еуропаны жайлаған қыпшақтар да Еуразия шегінен шыға қоймаған. Сондықтан да Шыңғыс хан заманында қайта көтерілген көшпенді жұрттың түр-тұлғасы, болмыс-бітімі, әдет-ғұрпы – бар тұрпаты жат, өзгеше көрінген. Және еуропалық нәсілден айырым белгілері андағайлап тұрған соң, олардың сыр-сыпаты да бедерлі таңбаланыпты.

Бұлардың мінез-құлқы да, әдет-ғұрпы да әлемдегі барлық жұрттан мүлде өзгеше, деп жазған Рикольдо де Монте-Кроче.

Әрқилы татар тайпаларының тілдері – бір, түр-тұлғаларында шамалы ғана айырым бар, мәселен, богем, полон, орыс (яғни славян тектілер, – М.М.), немесе римдік, ломбард, фриул (роман тектілер, – М.М.), немесе аустриялық, тюринг, шваб (неміс-герман тектілер, – М.М.) сияқты, бұл жұрттағы адамдар да бір-біріне өте ұқсас, дейді Бенедикт Полон. Бұл тайпалардың тілдері бірдей, түрлері өте ұқсас деп нақтылайды тағы бір тұста.

Тұрған жерінің жағдайы, ауа райына байланысты, түрік тайпаларының сыртқы кейпінде, сөйлеу тілінде, азғана болса да айырым белгілер ұшырасқанымен, бұлардың тілдері жақын, түрлері ұқсас, деп куәландырған Рәшид-әд-Дин.

Есебі, татарлар, яғни дала халқы турасындағы батыс пен Шығыс деректері жекелеген бір ру, тайпа емес, бүкіл Шыңғыс хан жұртына ортақ мағлұмат саналуға тиіс.

Кескін-келбет. Олардың сыртқы түр-тұлғасы басқа адамдардан (яғни еуропалықтардан, – М.М.) өзгеше, деп жазады Карпини. Атап айтқанда: көздерінің арасы алшақ, беттері жалпақ, бет сүйектері шығыңқы; мұрындары үлкен емес, тәмпіш; көздері кішкентай, кірпіктері қабағымен астас. Жалпылай алғанда, белдері жіңішке, бірлі-жарымы болмаса, бәрінің дерлік бойлары биік емес. Бәрінің дерлік сақалдары шағын, кейбірінің үстіңгі ернінде сирек мұрт бар, оларын ешқашан бастырмайды. Төбелері біздегі клириктер сияқты, ашық қырқылған, жалпы, бұлардың бәрі де бастарын бір құлақтан екінші құлаққа дейін, үш елідей етіп қырып тастайды; маңдай мен самайын да екі елі етіп тықырлап қояды. Қырусыз қалған маңдай шашын (басқа бір ескілікті деректерде нақты аталады – «кекіл», – М.М.) қабағына дейін түсіріп қояды, екі шекелігін өсіріп, жартылай қысқартады (бұл – тұлым, – М.М.), қалған шашын әйелдер сияқты еркін жібереді және өріп, екі жақтан, екі құлақтың тұсына бекітіп қояды (өрім шаш, өрімді тұлым, – М.М.), депті Карпини.

Асцелин елшілігі құрамында болған Симон де Сент-Квентиннің танымы:

Татарлардың түр-тұлғасы сұмпайы және көбіне-көп бітімдері шарғы. Көздері адырайған үлкен, қабақтары түсіңкі, жарым жанарын жауып тұрады. Беттері кең, маңдайлары төмен, мұрындары тәмпіш. Сақалдары жоққа тән, иегінде ғана, әрі сирек. Белдері жіңішке, кейбір толықтарын айтпасақ. Бойлары да биік емес…

Бастары үлкен, мойындары келте, кеуделері зор, қолдары үлкен (ұзын), аяқтары кішкентай (қысқа), деп жазған монах Альберик.

Бүкіл кескін-кейпі заһар, әрі құбыжық. Түр-тұлғасы әлемдегі басқа жұрттарға ұқсамайды: беттері үлкен әрі жалпақ, көздері қысыңқы, сақалдары шағын әрі сирек, көпшілігі маймыл сияқты, дейді католик уағызшысы Рикольдо де Монте-Кроче.

Кеуделері ірі, қуатты, иықтары көтеріңкі, бойлары тік, беттері ашаң, жүздері салқын, мұрындары келте, тәмпіш, иектері үшкіл, шығыңқы, жақ сүйектері кішірек әрі бұғыңқы, тістері ұзын әрі сирек, көз қиығы миықтан кеңсірікке дейін, көздері ойнақы және қара, көзқарасы қиғаш әрі ызбарлы, қолдары сүйекті, тарамысты, балтырлары жуан, ортан жіліктері қысқа, бірақ кеуделері биік болғандықтан, бойлары бізбен бір деңгейде, деп тәптіштелген Мэтью Паристің «Үлкен шежіресінде» (Ивон Нарбонның Бордо архиепископына және христиан патшаларына жолдаған дабыл хатынан).

Бұл татарлар негізінен орта бойлы және қымыз ішкеннің һәм күнделікті еңбектің нәтижесінде көбіне-көп түр-тұлғалары келісті. Беттері жалпақ. Бет сүйектері шығыңқы. Оның үстіне, төбелерін біздің клириктер сияқты, дөңгелете қырып тастайды және төбеден құлаққа дейін тағы да үш еліден тақырлап қояды. Маңдайында қасына дейін түсіп тұратын шоқ шашы (яғни кекіл, – М.М.) бар, жаңа айға ұқсас. Ал қалған шашын еркін өсіріп, сарациндер сияқты, өріп қояды, дейді Бенедикт Полон.

Еркектер шашын өріп, құлағына түсіріп қояды, дейді Чаң Чунь.

Ең жоғарыдағы Шыңғыстан ең төменгі қарашыға дейін төбелерін қырып, үш шоқ шаш қалдырады. Алдыңғысын (яғни кекілді, – М.М.) аз-маз ұзарған кезінде қысқартып отырады, ал екі жағын (яғни тұлымды, – М.М.) өсіріп, өріп, шиыршықтап, иығына түсіріп қояды, деген Чжао Хуң.

Төбесін қырып тастайтын салт бар. Қалған шаш шоқ-шоқ болып тұрады. Мұның алдыңғысы «кекіл» деп аталады, деген сол замандағы корей тарихшысы Чон Инджи.

Олар шаштарын еркін өсіреді, өріп қояды, деген Пэн Да-я.

Ерлер мен бойжеткен қыздар шаштарын өсіріп, байластырып, құлақтарынан төмен түсіріп қояды, дейді Чаң Чунь.

Сұң тарихшысы Чжэн Сы-сяо қалдырған дерек:

Олар төбесін дөңгелектеп қырып тастайды. Алдыңғы жақта қалған шашын қысқа қырқып, жалбыратып қояды, ал екі жақтағы шаштарын екі бөліп өреді. Бұлары киімге (есебі, иыққа, – М.М.) дейін жетіп тұрады және «қасқырша жалақтама» деп аталады. Мағнасы – екі шекеден бірдей салбыраған өрімдер артқа қарауға бөгесін, яғни кісі қашқан қасқырша алақтай алмайды. Кейбіреулер [артқы] барлық шашын өрім жасайды, мұндай жағдайда жуан бұрымы арқасында, киім үстінде ұзынынан салбырап тұрады, депті.

Еркектер төбесін алда – қос самайға, артта қарақұсқа дейін қырып тастайды. Маңдайда бір шоқ қалдырып, оны қабаққа дейін түсіріп қояды. Қарақұстың екі қапталындағы шашын біржола өсіріп, өріп, шиыртпақтап, құлақ тұсына бекітіп қояды, деп дәйектеген Рубрук кекіл, тұлым жайын.

Еділдің арғы жағында (яғни Азиялық Дәшті өңірінде, – М.М.) тұратын тағы бір татарлар бар. Солтүстік-шығыс һәм шығыс тарапта көшіп жүреді. Шаштары ұзын, беліне түседі және жабайы татар атанады. Басқа да татарлар сияқты, малының оты мен суына қарай, көшіп жүреді, деген дерек беріпті Контарини. Сірә, бұл қауым шаштарын қырмаған және өрмеген.

Татарлар оншама бойшаң емес, деген Чжао Хуң. Ең ұзындарының бойы бес чи және екі-үш цуннен аспайды (шамамен 162-169 см, – М.М.). Толық және жуан адамдар кездеспейді. Беттері жалпақ, бет сүйектері шығыңқы. Үстіңгі кірпіктері жоқ (бар, бірақ түрік-моңғол нәсіліне тән эпикантус, яғни бітік қабақтан анық байқалмайды, – М.М.). Сақалдары тым сирек. Түр-тұлғалары аса көріксіз, дейді Чжао Хуң.

Олардың бастары өте үлкен және ұлы денесімен салыстырғанда, мүлде оғаш, деген Мэтью Парис. Енді бір тұста алдыңғы сөздерін одан әрі дәйектейді. Бойлары биік емес, мығым, төртпақ. Аяқтары қысқа, дейді.

Аяқтары қысқа, кеуделері биік, деп жазған есімі сақталмаған мажар эпископы (Мэтью Паристің «Үлкен шежіресінен»).

Атқыш-татарлардың түрлері қорқынышты, тұрпаты өзгеше, жыртқыш аңға ұқсас, деп жазған армян епископы Степанос.

Белгісіз шежірешіден қалған және бір армян дерегінде: атқыштар халқының нәсілі бөтен, түр-тұлғалары қорқынышты, деп айтыпты.

Бұл кісілердің бойлары шағын, бірақ кеуделері кең. Беттері жалпақ және сақалсыз, мұрындары түйте, ал кішкентай көздерінің арасы алшақ – түр-тұлғалары қорқынышты, жексұрын, деген Сплит архидиаконы Фома.

Айттық, арғы заманда кез келген халық өзін адам атаулының үлгісі санаған және көршілес жұрттың бәрі де сиықсыз, тұрпайы, кемшін көрінген.

XI ғасырда жасаған белгілі араб тарихшысы Усама ибн Мунқыз еуропалық крестшілерді адамдық сыпаттан мүлде мақрұм, екі аяқты хайуан бейнесінде суреттейді. Соғыс ахуалынан туған өшпенділік қана емес. Бейбіт жағдайдағы көлденең көз де осы жатырқаудың ар жақ, бер жағында. Мәселен, ой-өрісі кең, атақты Ибн Баттутаның өзі орыстар турасында: бұлар христиан дінін ұстанады, қызыл шашты, көк көзді, түр-тұлғасы сұмпайы, алдамшы, аяр халық, деп жазыпты. Қазақ ғұламасы Мәшһүр-Жүсіптің кейінгі орыс турасындағы жазбалары да осыған үйлес. Ибн Баттута бағамы – діни алалықтан, Мәшһүр-Жүсіп жиреніші – отаршылдық зардабынан деп танығанның өзінде, бөтенді жатырқау – ескілікке тән, табиғи құбылыс. Әйтсе де, барлық жұртта, барлық уақытта дәл осындай, жаппай теріс көзқарас болмаған. Бұл жағдай, ішінара, жоғарыда келтірілген деректердің өзінен аңғарылса керек.

Енді жалпы емес, жекелеген, нақты бейнелер. Әр кезде әрқилы, белгілі тұлғалардың түр-сыпаты сөз-суретпен таңбаланып қалған реттері бар. Нақты, бажайлы болмағанымен, біршама бедерлі, қайткенде де, осы нәсілге тән ерекшеліктерімен.

Шыңғыс хан. «Еңсегей бойлы, өр тұрпатты, маңдайы кең, сақалы ұзын, ержүрек, қайратты тұлға» (Чжао Хуң). Қосымша, үстеме айғақ: «Бітімі берік, мысық көз…» (Жүзжани).

Үкін-Барқақ – Қабұл ханның үлкен ұлы. «Қараған жанның бәрі түрі мен тұлғасына таң қалған. Жүзі шырайлы, беті үлкен, дөңгелек, иегі балғын екен» (Рәшид-әд-Дин).

Мұқалы-ноян. «Түр-тұлғасы келісті. Төбесін қырмай, орамалмен шалып қояды, тар, қынама шапан киеді…» (Чжао Хуң).

Есүңке – Шыңғыс ханның інісі Қасардың ұлы. «Ұзын бойлы, қызыл шырайлы, сопақша, үлкен бетті, сақалды» (Рәшид-әд-Дин).

Бату хан. «Оның бойы Жан де Бомон мырза қарайлас» (француз адмиралы, Людовик IX-ның дәргейінде VII крест жорығына қатысқан, – М.М.) – сірә, денесі зор, тұлғасы көрнекті (Рубрук).

Берке хан. «Елу алты жаста. Сыпаты: жалпақ бет, сарғыш жүзді, сақалы сирек. Шаштарын екі құлағынан асыра тарап (сірә, әдепкідей, өріп, шумақтап, – М.М.) қойған, бір құлағында асыл тасты алтын сырға…» (әл-Мүфаддал – Тизенгаузен бойынша).

Мөңке хан. «Шолақ мұрын, орта бойлы, қырық бес жастар шамасындағы кісі екен» (Рубрук).

Құбылай хан. «Ұзын да, қысқа да емес, келісті, орта бойлы; тұрпаты түзу, толықша ғана; ақ жүз, қызыл шырайлы; қара көздері ашық-жарқын, мұрны кәдімгідей, әдемі» (Марко Поло).

Едіге би. «Орта бойлы, берік бітімді, өңі қараторы, жүзі айбынды, терең ақылды, жаужүрек, жомарт» (Ибн Арабшах).

Айшықты, егжейлі болмаса да, біршама нақты сурет танылатын, жекелеген кісілерге қатысты, санаулы деректер осындай. Мұқалы – жалайыр, Едіге – маңғыт, қалған жұрт түгелдей қият, Шыңғыс хан нәсілі. Алайда, таза бір тайпаның түр-тұлғасы деп айтуға әсте болмайды. Түп нағашылары – қоралас, одан соң қоңырат, барғұт, ақыры қат-қабат қоңыраттан, ал Мөңке мен Құбылайдың аналары керей. Есебі, қай-қайсысы да дала жұртының әдепкі өкілі, жекелік белгілері болғанымен, жалпыға ортақ түр-тұлғада. Бүкіл татар қауымының кескін-кейпі турасындағы Батыс пен Шығыс деректерін толықтыра, айғақтай түспек.

Қайрат-қарым. Француз королі, крест жорықтарының қаһарманы, кейінде Әулие атанған Людовик IX өзінің ағылшын королі Генрих III-ге жазған үрейлі жолдамасында «әлемнің арғы шетінен көтерілген тозақы татардың» нәсіл тегі төмен, тұрмыс кебі жабайы дей отыра, осы бір «мейірімсіз халықтың» Еуропадағы адам сенгісіз жеңістерінің сыры мен себебін айқындауға талпынады. Бұл татарлардың бойлары тапалтақ келеді, бірақ қайратты, кеуделі, мығым. Сіңірлі, қуатты, жаужүрек. Басшылары белгі берсе болды, қандай да қатерлі іске тура шабады. Өлімнен қорықпайды. Басқа жұрттармен салыстырғанда қарымы қатты. Бұлар теңдесі жоқ садақшылар дейді.

Татарлар ғажайып садақшы, дейді Мэтью Парис. Қажырлы, қайратты. Құдайсыз және рақымсыз. Өлшеусіз күшті, дейді.

Күш-қайраты кенеусіз, дейді монах Альберик.

Армян деректері «атқыштар халқының» саны көп әрі қайтпас батыр және тамаша садақшы деп көрсетеді.

Қарулы, қажырлы, тұлғалы және берік халық деп сыпаттаған Ибн Баттута.

Қимылдары жедел әрі ширақ, деген Симон де Сент-Квентин.

Татарлар әлсізден жиренеді, күш-қайратты құрметтейді, деген Чжао Хуң. Яғни, адамның денсаулығы мықты, күш-қайраты кемел болуы аса бір мәнді қасиет саналған.

Олар бізден күшті және бізден ширақ және қиындыққа да төзімдірек; аттары мен малдары да сондай, депті орыс архиепископы Петр, Лион соборында, Батыс христиандарының алдында жасаған мәлімдемесінде (Мэтью Парис, «Үлкен шежіре»).

Бұларда ешкім де жаяу жүрмейді, бәрі де аттылы және шабандоз, дейді Симон де Сент-Квентин.

Аттан түсе қалса, аяқ алыстары мимырт, жүрістері епетейсіз, дейді Гайтон.

Ат үстінде ертоқымға бітіскендей, берік отырады, деген Ивон Нарбонн (Мэтью Парис бойынша).

Атқа мықты, дейді Гайтон.

Бұлардың тұлғасы қорқынышты, түрлері дүлей, көздері айбарлы, қолдары қарпымды, дейді Тюринг ландграфы Генрих Распе, Брабант герцогі Генрихқа жолдамасында. Бұдан әрі жинақты түйін жасайды. Арыстанның қылпуынан аң атаулының безетіні сияқты, бұл жұртты көргенде барлық христиан халықтары дүркірей қашады. Жауынгер құмандардың өзі өз жерінде оларға қарсы тұра алмады. Бұл, татар аталатын кісілер бүкіл Русияны және Польшаны, Богем королдігінің шегін, Венгр патшалығының жарым жерін толығымен ойрандады, депті, біржола жаннан түңіліп.

Бір кісінің емес, жалпы жұрттың пікірі. Бүкіл Еуропаның буынына түскен ортақ үрей.

Олардың атын алыстан естіген жұрттың өзі бас сауғалап қашады, деген монах Иордан.

Әлбетте, сол замандарда айтылған, көбіне-көп діни алалық және дұшпан өшпенділік нәтижесі болып табылатын, кісі етін жейді, өлексеге, ит етіне, тышқан етіне құмар, адамзатқа тән абзал мінез атаулыдан тыс деген тәрізді, жалалы, былапыт сөздер де ұшырасып отырады. Бірақ бар шежіренің негізгі арнасы сол заманда жасаған саналы тұлғалардың көзбен көрген, нақты білген ақпар, деректерінің төңірегінен табылады.

Айттық, тұтастай алғанда, біз келтірген және алға тартпақ, басым көпшілігі XIII ғасырға тиесілі мағлұмат – сол замандағы жалайыр мен қоңырат, қият пен маңғыт, керей мен алтын, қатаған мен найман, меркіт пен қоралас, төлеңгіт пен тоқа, байжігіт пен байыс, күрлеуіт пен шанышқылы, құсшы мен тама, таз бен телеу, кете мен кенегес – және басқа да ру-тайпа өкілдерінің жиынтық портреті. Бүгінде қазақ халқының басым бөлігін құрап отырған жұрт. Әлбетте, мың жыл, тіпті, одан әлдеқайда азғана заманда халықтың түр-тұлғасы өзгермей тұрмайды. Десе де, мүлде қарама-қарсы сыпатта емес. Мәселен, көк көз, сары шаш, ақ жүздінің қара көз, қара шаш, бидай өңдіге айналуы мүмкін емес. (Енисей қырғызы мен Алатау қырғызының туыспайтын себебі сол.) Саны азғана қауым өзінен әлдеқайда басым жұртқа біржола сіңісуі, яғни ассимиляция жөні бөлек, онда әуелгі топтың мүлде басқа халыққа айналғаны. Бірақ бейбіт жағдай, созалаң уақыт шеруінде, көрші халықтар әсері, ауа райы, жер жағдайына байланысты азды-көпті өзгеріс болмай тұрмайды. Қайткенде де түбегейлі емес. Осы тұрғыдан алғанда, Шыңғыс хан заманындағы жауынгер, көшпенді қауымның генетикалық тікелей мұрагері – қазақ халқы болып шығады. Рулар сабақтастығын айтпағанда, сыртқы түр-тұлға, бет-жүзі, дене бітімінен айқын көрініп тұр. XIX-XX ғасыр шегінде Бөкей Ордасы – алшында А.Харузин, Шығыс Түркстан – керей, найманда Г.Грумм-Гржимайло, екеуі екі қиырдағы қазақтардың антропологиялық бітімі турасында бағзы, XIII ғасырдағы Шыңғыс хан жұртымен үйлес сурет жасапты. Тек осы екеуі және екі қиыр ғана емес. Басқа да оқымысты, саяхатшы, білгір еуропалықтар әр тараптан кейіптеген. Қазақтардың басы үлкен, кеудесі биік, аяғы қысқа, беті жалпақ, аузы кішкентай, маңдайы кең, жүзі ашаң, мұрындары шолақ, көздері қара, бітісі мығым, қолдары қайратты… Бажайлап тұрсаңыз, небәрі жүз жылдан соңғы, бөтен бір тіршілік кебіне түскен бүгінгі қазақтан айырым белгілері бар, бірақ жеті ғасыр бұрынғы түп атасына көбірек ұқсайтын, етене жұрт. Кейінгі халха-моңғол мен ішкі-моңғол да Шыңғыс ханның байырғы халқынан алыс емес. Бірақ… қазіргі антропологтар Шыңғыс хан заманына олардан гөрі буряттар жақынырақ, «нағыз моңғол» осы буряттар деп біледі. Әлбетте, араласқа көбінен түскен түрік негізді рулар әсері. Ал Шыңғыс хан жұртының шын мұрагері, тікелей жалғасы қазақтар айдалаға қашып әуре…

Мінез-құлық. Шыңғыс хан және оған жалғас замандағы Батыс пен Шығыстың барлық деректері, татар атаулыға көпе-көрнеу теріс пікірдегі, олардың бойынан тек қана жаманшылық іздеген елші, саясаткер, жиханкез, діни қайраткер куәлардың өзі бұл халықтың қайтпас ерлігіне таң қалған және атап айтып отырған.

Олар қайратты және жаужүрек кісілер. Сандары көп әрі жақсы қаруланған, деген мағлұмат береді доминик және франциск монахтары (Мэтью Парис «Шежіресінен»).

Әрқилы армян деректерінің барлығында да «атқыштар халқының» қайтпас ерлігі нақты мысалдармен көрсетілген. Ұрысқа тайсалмай кіреді, бәрі де жүрекжұтқан батыр дейді. Тойымсыз, жыртқыш аңға ұқсас, дейді.

Ұрыста шаршап-шалдықпайды, соғыста жеңілуді білмейді. Адамзат заңынан тыс. Рақым, мейірден ада. Арыстан мен аюдан әрмен долы, деген Мэтью Парис.

Адам айтқысыз қатал. Оларға кісі қанын шашу – су төккенмен бірдей. Өздерінен басқа барлық жұртты қырып, түгесуге құмартып отыр, деп мәлімдейді Кіші Азиядағы татар әскерінің алғы шебінде болып қайтқан Симон де Сент-Квентин.

Татарлар қан майданда Алла жаратқан тіршілік иелерінің ішіндегі ең төзімдісі; қайтпайды, тайсалмайды, деген Ибн әл-Асир. Татарлар шегініп, қашуды білмейді. Табанды, қайсар, деген және бір толғамында.

Татарлар көзсіз батыр деген даңққа жеткен, дейді Контарини.

Бұл ретте Иосафат Барбаро біршама толымды айғақ береді. Әскери кісілері айрықша жаужүрек, қайтпас қаһарман, дейді. Бұлардың ішінде аса жоғары дәрежедегі сайыпқырандары «делі-бахадұр» – ессіз батыр, яғни көзсіз ер деген атаққа шығады. Бұл батырлар не істесе де, тіпті, ақылға сыймас әрекет жасаса да, осының бәрі ерліктің есебі, батырлық нәтижесі деп бағаланады, делі-бахадұрдың үйреншікті мінезі, өзіндік кәсібі деп саналады. Бұлар соғыс-майдан күндерінде қатерден қаймықпай, жанын аямай, ұрысқа кірісіп кетеді және оны көрген қорғаншақтың өзі демденіп, батырға айналады. Шынында да, бұларға делі деген атақ тауып қойылған, ессіз болмаса, жасанған топқа қарсы жалғыз шабуға кімнің жүрегі дауаламақ?! – деп түйіндейді Барбаро бұл реткі лепесін.

Міне, осыншама жүрекжұтқан батырлығына қарамастан, бұл халықты мейірбан, кеңпейіл деп бағалаған екінші бір орайда осы Барбаро. Татар-қыпшақ жұртымен ұзақ он алты жыл бойы қалтқысыз араласқан, түз тұрғындарының бар бітімін нақты таныған, бар сөзін өмірлік деректер негізінде байыптаған мәрт жампоздың риясыз көңілі.

Татарлар күнделікті тіршілікте қарапайым және жұғымды, көпшіл, соғыста шұғыл және қатқыл, өмірде кейіссіз, талғаусыз, көнпіс және дүниеден қамсыз, деген Византия тарихшысы Георгий Пахимер.

Жалпы, бұлардың мінезі қарапайым, бар болмысынан көне заман рухы аңдалып тұрады, депті Чжао Хуң.

Күйшіл емес, нәренжік емес, барға мәзір, өзара көмекшіл, қоғамшыл, бейбастақтан тыс, тіршілікте талғамсыз, деген тағы да сол Георгий Пахимер.

Татарлар өте қонақжай, бар мәзірін меймандарымен бірдей бөлісуге ықыласты, сонымен қатар, басқалардың да өздерін дәп осылай қабылдауын тілейді, деген Гайтон.

Басқа жұрттармен салыстырғанда қиындыққа төзімді, жоқшылыққа шыдамды, әжет-қажеті шектеулі, дейді Марко Поло.

Он күн бойы ат үстінде шабуылдаса да, от жағып ыстық тамақ ішпей, әрнені қорек етіп, ашқұрсақ жүре береді, дейді тағы бірде.

Олар алаңсыз, барға мәзір қалыпта күн кешіп жатыр әлмисақтан бері, деген Чаң Чунь.

Жаны жарқын, жүрегі таза, аярлық, өтіріктен тыс; өзі қандай болса, біліс, аралас жұрттан да соны күтеді, деген Георгий Пахимер.

Өтірікті жек көреді, шындықты айрықша құрметтейді, депті Рикольдо де Монте-Кроче.

Татарлардың ғұрпы сондай, жолда жатқан, біреудің жоғалтқан нәрсесін алмайды, депті Пэн Да-я.

Ізгі сопы, ойшыл Чаң Чунь айтады:

Татарлар берген сөзінен айнымайды.

Жарлықты қалтқысыз орындайды.

Қонақпен, жолаушымен ас-суы ортақ.

Жақсылыққа бірге қуанып, қиындық жағдайды қарбаласып, бірге көтереді.

Бұлар қадым заманның жақсы құлық, үлгілі ғұрыптарын сақтап қалған!

Талғампаз, кірпияз, Дала жұртына мүлде жат дәстүрде тәрбие алған білімдар Чаң Чунь солай депті.

Бенедикт Полон көшпенді жұрттың мінез-құлқы төңірегінде әжептәуір мағлұмат қалдырған.

Бұлар өзара тату тұрады, дейді. Біріне бірі мейірлі, барын қызғанбай бөліседі, бұл – жалпы жұртқа ортақ мінез, дейді. Өзара жанжал, тәртіпсіздік жағдай сирек, өйткені бұзықтық аяусыз жазаланады.

Төзімді, сабырлы, ашқұрсақ ахуалдың өзінде тамағы тоқ адамдай, әндетіп, әзілдеп жүре береді, дейді. Сонымен қатар, той тойлап, ішіп-жеу үлкен қуаныш деген.

Ұрлық болмайды. Үйлерін бекітпейді, дүние-мүлік ашық жатады. Адасқан мал ұшырасса, ешкім иеленбейді, қоя береді, немесе нағыз иесіне апарып береді, дейді тағы да сол Бенедикт Полон.

Бұл жұрттың далада жайылып жатқан малында не бақташы, не күзетші жоқ, өйткені ұрлық та жоқ, деген Ибн Баттута.

Батыс халықтарына мүлде белгісіз, жат жұрт турасында жан-жақты, мол дерек жинақтап қайтқан Карпини түз тұрғындарының мінез-құлқына арнайы тоқталады:

Татарлар өздерінің басшыларына риясыз, қалтқысыз бағынады, айрықша құрметтейді, олардың алдында жалған сөйлеуі екіталай. Бұл ретте әлемдегі басқа жұрт, дүниауи болсын, рухани болсын, қандай да кісілермен салыстырғанда іждағатты.

Жалпы жұрт ынтымақты, тату. Бірін бірі қатты сыйлайды. Азғана тамағының өзін бөлісіп жейді.

Өзара жаттық, жеккөрініш жоқ, бірін бірі қолдауға бейім, қадарынша қолқабыс, көмек жасауға тырысады. Қызғаныш, күншілдіктен ада.

Өз араларында дау-дамай сирек, тіпті, мүлде ұшыраспайды. Дүрдараз қырбайлық, жанжалды шатақ, төбелес, қарулы қақтығыс, сабау, жаралау, кісі өлтіру атымен жоқ.

Дүниеге таласқан дау-шар болмайды. Жолбасар қарақшы жоқ, ұрлық-қарлық жоқ. Мүкәмал-мүліктері жиналған киіз үйлер мен арбалы күймелердің есігі бекітілмейді, құлып салынбайды. Әлдебір мал жоғалса, оны көрген адам ұстамайды, немесе осындайға арнайы бөлінген кісілерге апарып тапсырады, ал жоқшысы сол арадан ешбір шырғалаңсыз қайтарып алады.

Бұл халық өте төзімді. Бір күн, екі күн ұзағымен ашығып, нәр сызбаса да, кіржиіп, сабырдан айрылмайды, тоқ кісідей, өлең айтып, ойнап-күліп жүре береді. Ат үстінде қақаған аязға да, аптап ыстыққа да төзе біледі, шыныққан, тағаты берік жұрт, дейді.

Бұдан ары: «Татарлардың мінез-құлқындағы жақсы сыпаттарды айттық, енді жаманшылық жағына келейік», – дейді Карпини.

Басқа жұрттармен салыстырғанда, бұлар өте тәкаппар халық. Өздерінен бөтен адам атаулыны жек көреді, керек десеңіз, ұлық деп, кішік деп талғамай, бәрін де қор, кемшін санайды.

Жат жұрттық кісілермен қатыста ашушаң, кіді. Өтірікші, алдамшы. Сөздерінде шындық аз. Айлакер, аяр. Ашкөз, сараң, сұрамшақ. Олар үшін бөгде халықтың кісісін өлтіру бұйым емес, депті Карпини.

Пайда түсетін жерде өтірік айтып та жібереді, депті Гайтон осы бір орайда. Әйткенмен, жалған сөйлемейтін екі түрлі жағдайы бар: бірі – әскер ісінде ешкім де болмаған ерлігін айтып мақтанбайды және қашқанын, қорқақтағанын тағы жасырмайды; екінші – әлденендей қылмыс жасаса, жауап кезінде әміршіге, немесе төрешіге тек қана шындығын айтады, тіпті, басы кететін іс туралы болса да, дейді.

Шет жұрттық қандай да бір кісіге сыйластық көрсетпейді, ықылас танытпайды, деген Рикольдо де Монте-Кроче. Бірақ өздеріне айрықша құрмет жасалуын талап етеді, депті.

Татарлар шектен тыс тәкаппар. Әлемдегі өздерінен басқа барлық жұртты мал есепті көреді, дейді Симон де Сент-Квентин.

Бұл жағдай, яғни көшпенділердің өктем, өзімшіл және басқаларды адам қатарына санамаған кекірт мінезіне Бенедикт Полон да назар аударған.

Олар басқа халық адамдарына жиренішпен, тым биіктен қарайды. Ең ақыры, төмен текті тілмаш, қызметшілеріне дейін, өздеріне сеніп бекітілген елшілерден, тіпті, мәртебелі папаның өкілі болса да, ілгері озып, алдын орап жүреді, қабылдау кездерінде олардан жоғарырақ жайғасады, деген.

Шет жұрт кісілерімен араласуға құлықсыз, тіпті, ұнатпайды, өйткені оларды сөйлесуге татымайды деп біледі, дейді Сент-Квентин.

Әлбетте, сырт кісілермен жүріс-тұрыс, шаруа жөні бойынша тілдеспей тұра алмайды. Өзара жауаптасуы тағы бар. Мұндайда әдепкі әуезіне дейін жат көрінген.

Татарлар қысқа және шұғыл сөйлейді, үндері тамақтан шығады, дүлей және қорқынышты дыбыстар, дейді Симон де Сент-Квентин.

Және бөтен жұртпен сөйлескенде адалдық жағын жиып қояды, депті Бенедикт Полон. Әуелде жарылқап уәде береді, артынан әрқилы қаталдық жасайды. Шаян сияқты, сырттай момақан көрінеді де, күтпеген жерде уытын шашады, дейді.

Әйткенмен, өздеріне бірден бағынып, құлдық танытқан жағдайда олар бітім, келісім шартын жақсы сақтайды, деген орыс архиепископы Петр Лион соборында, Батыс жұрттарының алдында жасаған ақпарат-мәлімдемесінде. Яғни, жат болса да, бодандық танытқан жұртқа көзқарас, олармен қатынас басқаша.

Енді, бір пара сөзіміздің түйіні ретінде, әуелде елін Жебе-ноян мен Сүбітай-бахадұрдың жорықшы жасағы шапқан, бұдан соңғы кезеңде қылыш суырмай, баянды, қауіпсіз болашақ үшін өз еркімен ұзын арқан бодандық қабылдаған Грузия тарихшысының заманалық толғамын келтірейік:

Түр-тұлғасы да, болмыс-бітімі де, тұрмыс-салты, тілі де бізге мүлде жат адамдар. Нанның демін білмейді, малдың етімен, сүтімен ғана тамақтанады. Бірақ тұлғалары келісті, денелері толымды, аяқтары мығым; шырайлары ашық, көздері қысыңқы, ұзыншақ, қап-қара және өткір, бастары үлкен, шаштары қалың, қара, маңдайлары жалпақ, мұрындары тәмпіш, танаулары кішкентай, беттері шығыңқы; еріндері жұқа, ауыздары кішкентай, тістері теп-тегіс, аппақ; сақалдары жоққа тән. Әйелдерінің де, еркектерінің де түрлері [бізбен салыстырғанда] таң қаларлықтай өзгеше. Сонымен қатар, ержүрек және өздерінің қатаң серіппелі садақтарынан ешбір сауыт тоқтата алмас ауыр жебелерді мінсіз ататын садақшы; әсіресе атқа мықты; ат үстінде өскен және жай тартуға жасынан машықтанған. Бұл кісілерге сырттай қарап тұрғанда ессіз, ақылсыз дерсің. Бірақ бұлардың бойында әрқилы даналық бар, ақылға кеніш; сөзі аз, жалғаны жоқ. Ұлық болар, кішік болар, тіпті, келелі кеңес үстінде де, бұлардың арасында ешкімге жағыныш, жәреуке атымен ұшыраспайды. Айта берсек, сөзіміз ұзарып кетер, депті («Картлис цхобрева» – анонимді «Гүржі шежіресінен»).

Әйел және отбасы

Біз орайына қарай, жоғарыда келтірген, көшпенділер болмысын айғақтайтын нақты деректер, әлбетте, жалпы жұрттың екінші жарымы – әйелдер қауымына да қатысты. Әйткенмен, еркек пен әйелдің бітісі әрқилы, мінез-құлқы мен тіршілік кебінде айырым белгілер ұшырасуы да табиғи жағдай. Сонымен қатар, қоғамның өзіндік ерекшелігі де екі жыныстың ара қатынасы, әйелдердің отбасылық, әлеуметтік орнына байланысты. Ежелгі мұраларда бұл жағы да ескерусіз қалмаған.

Бұл өлкеде мен көрген бір керемет – әйелдер айрықша құрметте екен. Тіпті, еркектерінен артық сыйлы. Ал хан мен әмір, ұлықтардың қатындары туралы айтып болмайды, деген Ибн Баттута. Тек кейінгі Алтын Орда кезеңі ғана емес, көшпенділер арасында әлмисақтан қалыптасқан ахуал.

Татар әйелдері айрықша сыйлы, деген Рикольдо де Монте-Кроче. Татарлар әйелдерін әлемдегі барлық жұрттан артық құрметтейді, депті екінші бір орайда.

Бұлардың әйелдері ғажайып. Ерлеріне адал, шаруаға ыспар, деген Марко Поло.

Әйелдері толықша келеді, мұрны неғұрлым тәмпіш болса, соғұрлым сұлу саналады, дейді Рубрук. XVIII ғасырдағы қазаққа қатысты шет жұрттық деректерде дәп осылай. Тіпті, шешелері бесіктегі қыз балалардың кеңсірігін маймен, баса сылап, мүмкіндігінше тәмпіш жасауға тырысады екен.

Үйленетін кісі әдетте басы бос қызды ата-анасынан өте қымбатқа сатып алады (яғни, қалыңмал төлейді, – М.М.), депті Карпини.

Әйелді тек қана сатып алады. Сондықтан, қыздардың әжептәуір отырып қалатын жағдайлары болады. Өйткені, ата-анасы күйеуге сатқанға дейін қыздарын қия бастырмай, ұстап отырады, дейді Рубрук.

Егер бойжеткен қыздың көлденең жүрісі әшкере болса, ойнасы мен екеуі бірдей өлімге кесіледі, деген Карпини.

Рубрук қыз ұзату рәсімін байыптайды. Қызын беруге келіскеннен соң, әкесі той жасайды, ал қыз жақын туыстарының бірінің үйіне қашып барып тығылады. Сонда әкесі: «Міне, қызым сенікі, қайдан іздесең де, тауып, әкете бер!» – дейді. Жігіт жолдастарымен бірге іздеп, қызды тапқан соң, өз үйіне күшпен алып кеткендей болады, депті.

Ұзату тойы кезінде қыздың ата-анасы, туыстары дабыл қағып, өлең-жырмен, жылап-сықтап шығарып салады, бейне бір өлген кісіні жоқтағандай, дейді Рикольдо де Монте-Кроче.

Алған әйелдерін жүкті болғанша және бала тапқанша қатын есебінде санамайды. Бедеу әйелді, көңіліне жақпаса, төркініне қайтарып жібереді, дейді Винцент да Бове.

Үйленгенде бірінші, екінші дәрежелі туыстық сақталады (яғни, бірге туғандар мен немерелес ағайындар үйлене алмайды, – М.М.). Әйел жағындағы туыстық (балдыздар, немерелес құдашалар, – М.М.)мүлде ескерілмейді, сондықтан апалы-сіңілілі қыздарға бір уақытта, немесе бірінен соң біріне үйлене береді, дейді Рубрук.

Сияпат төлем (қалыңмал) қыздың шешесіне беріледі, ал қалыңдық күйеуіне ештеңе (жасау, – М.М.) әкелмейді, деген Марко Поло.

Ұзатылған қыз барған жерінде бала көтергенше тиесілі жасауын ала алмайды, деп айғақтаған Винцент де Бове.

Күйеуі өлген жағдайда әйел өзінің төркін жұртына қайтып бара алмайды, оған марқұмның жақын туыстарының бірі үйленеді, депті Рикольдо де Монте-Кроче.

Ағасы өлсе, інісі, інісі болмаса, басқа бір жақын, қандас туысы, өзінің әйелі бар, жоғына қарамастан, жесіріне үйленуге міндетті болған. (Карпини).

Ағасы өлсе, жесірін інісі, немесе басқа бір жақыны алады, депті Бенедикт Полон.

Ағасы өлгенде інісі жесірін алады, дейді Марко Поло.

Жеңгесін алған әменгерлік туралы дерек Рәшид-әд-Дин шежіресінде де бар. Көшпенді, жаугер тіршілік орайынан туындаған қажеттілік. Бала қамқорсыз, жетім қалмайды, мал-мүлік иесіз шығынға ұшырамайды. Қазақта күні кешеге дейін сақталып келген дәстүр.

Татарлар өздерінің тұрмыс-ахуалына қарай, қанша әйел алғысы келсе, соншасын алады, деген Карпини.

Олар әйелдің қаншасын асырап, сақтай алатын болса, соншасына үйленеді, текті әулеттен шықпаса, бәрі де күйеуінің меншігі саналады, депті Бенедикт Полон.

Он әйел, тіпті, жүз әйел алғандар ұшырасады, деген Карпини.

Көп әйелдің ішінде алғашқы әйел ең үлкені және ең сүйіктісі саналады, дейді Марко Поло.

Егер татардың көп әйелі болса, оның әрқайсысының өз отауы, өз ошағы болады, дейді Карпини. Ері кезекпенен, әр күні әр әйелдің үйінен тамақтанады және қонып жатады. Әйтсе де, көп әйелдің ішінде біреуі үлкен (яғни, бәйбіше, – М.М.) саналады, соған орай құрметі де артық, қасында көбірек болып, шаңырағында көбірек түнейді, деген Карпини.

Бір кісінің қанша әйелі болса да, бұлардың арасында араз-реніш ұшыраса қоймайды, дейді Карпини ілкідегі сөзін үстеп.

Татар әйелдері арының тазалығын сақтайды, бөтен қылық ұшыраспайды, деген тағы бір тұста.

Осыған керісінше, егер тұрмыстағы әйел мен әлдебір еркек зинақорлық үстінде ұсталса, онда екеуі қатарынан өлтіріледі, депті.

Ойнас, былық жағдайы әшкере болса, еркекті де өлтіреді, деген Бенедикт Полон.

Егер әлдекім өз әйелі және құма, күңдерінен басқа бір әйелмен, немесе бөтен күңмен ашына болса, ешқандай аяусыз, өлімге кесіледі, депті Андре Лонжюмо.

Әйтсе де, көлденең жүріс – өте сирек оқиға болса керек.

Тұрмыстағы әйелдері ар тазалығы жағынан басқа халықтардың бәрінен жоғары, деп атап айтқан Бенедикт Полон.

Күйеулеріне мейлінше адал, деп жазады Рикольдо де Монте-Кроче.

Түрік әйелдерінің беттері ашық, олар бүркеніш тұтпайды, деген Ибн Баттута. Әйелдің күнделікті тұрмыста, үй ішінде еркектермен теңдік жағдайын нақты көрсеткен.

Той, мереке, мәжіліс үстінде әйелдердің еркектермен бірге, аралас отыруына тыйым жоқ, деген Чжао Хуң.

Бұл жағдайды Марко Поло да айғақтап айтқан. Ордада өткерілетін сән-салтанаттар кезінде ұлы ханның бас бәйбішесі тақтың сол жақ қапталында отырады, бұдан соң ханзадалар мен үлкен ұлықтардың әйелдері де, осындағы күйеулерінің атақ-дәрежесіне сәйкес, өздеріне бекітілген жеріне жайғасады деген.

Еркек шаңырақ иесі болса, әйел – ошақ иесі саналған. Кәсіптік, тұрмыстық айырым да осы орайдан туындайды.

Киіз үй ішіндегі орын турасында аз-маз дерек қалдырған Рубрук отағасының төсегі төрге салынады деп жазған. Әйелге тиесілі бөлік – төрден есептегенде сол жақ (кейінгі қазақ есіктен санап, оң жақ деген, – М.М.). Босағадан кіре берісте (осы, әйел бөлігінде, – М.М.) сүт (қымыз), немесе басқадай сусын құйылған торсық және ыдыс-аяқ тұрады. Төрден қарағанда оң жақ (қазақша, кіреберіс есіктің сол жақ қапталы – М.М.) еркекке тиесілі. Ер адам сырттан келгенде әйел жағына қорамсағын (әлбетте, басқа да қару-жарағын, – М.М.) ілмейді, деп анықтаған Рубрук. Жеке шаңырақ астындағы бөлініс рәсімі қазақ арасында күні бүгінге дейін сақталғанын көреміз.

Үйге қажетті шаруаның барлығын әйелдері жасайды; еркектердің ешқандай алаңы жоқ: соғысады, сейіл құрады, құс салып, аң аулайды, депті Марко Поло.

Үйдегі барлық шаруашылық әйелдің мойнында: киім-кешек тігеді, киіз үйлерін бүтіндейді, түйеге жүк теңдейді, арба, күйме айдайды. Еркектер мал бағады, оқ жонады, аң аулайды, садақ тартуға машықтанады, басқадай артық жұмысы болмайды, деген Карпини.

Үй шаруасының бәрін әйелдер жасайды. Еркектер тек қана оқ жонады, садақ тартуға жаттығады, дейді Бенедикт Полон.

Рубрук айтады:

Әйелдердің міндеті – күймелерді айдау, арбаға үй орнату және түсіру, сиыр сауу, май айыру, құрт қайнату, тері илеу және оны тігу. Сонымен қатар, киіз басу және үйді жабу (яғни, туырлық, түндік, үзік дайындау, – М.М.). Қой-ешкіні әйел-еркек бірге қарауылдайды, кейде еркек, кейде әйел сауады. Еркектер жылқы бағады, бие сауады. Қымыз піседі, торсық жасайды. Түйеге қарайды, оған жүк артады. Киіз үйдің сүйегін шығарады, арба жасайды. Жақ иеді, оқ жонады, ат әбзелін жабдықтайды, ер қосады, депті Рубрук.

Татарлар жорыққа аттанған кезде көбіне-көп әйелдерін, бала-шағасын ала жүреді, деген Чжао Хуң. Әйелдер жүкке, дүние-мүлік, киім-кешек, керек-жараққа ие болады. Бұларда киіз шатырларды тек әйелдер ғана құрып, орнатады, күшкөліктің, арбалардың жүгін түсіреді, мініс аттарының ертоқымдарын алады; бұлардың әйелдері де атқа жүргіш, дейді.

Әйелдері атқа еркектер сияқты, тақымын айырып отырады, деген Рубрук.

Әйелдері атқа еркекше мінеді, дейді Сент-Квентин; бұл жағдай оған аса тұрпайы болып көрінген.

Жорықта, аттаныста малдарын да, әйелдерін де бірге алып жүреді, депті Мэтью Парис.

Тек шаруашылық жөнімен ғана емес.

Әйелдері жауға қарсы тайсалмай шабады, дейді Рәшид-әд-Дин.

Олардың әйелдеріне дейін қаруланған, атқа шабады, ешкімді аямайды, деген монах Иордан.

Татар әйелдері атқа мықты, еркектермен тең дәрежеде шабуылдап, ұзақ уақыт бойы ат үстінде жүре береді. Қорамсақ асынып, еркектер сияқты садақ тартатын әйелдер де жиі кездеседі, деген Карпини.

Қыздары мен әйелдерінің барлығы да атқа жүруде машықты, қорамсақ пен жақ байланған, дейді Сент-Квентин.

Олардың әйелдеріне дейін қару-жарақты, түгелдей атқа шабады және ешкімді аямайды. Майданда жақсы соғысқан әйелдері айрықша құрметті, [ал қыздары] біздегі матаны шебер тоқитын, кестені әдемі тігетін сұлулар сияқты, ең жақсы қалыңдық саналады, дейді есімі беймәлім франциск монағы татар қаупі турасында жалпы жұртқа жолдаған үндеуінде (Мэтью Парис «Шежіресінен»).

Көптеген әйелдер, әсіресе бойжеткен қыздар жай тартуға машықты және еркектермен бірдей атқа жүргіш, деген Бенедикт Полон.

Татар әйелдері тамаша жауынгер, әсіресе садақ ататындары, депті, Батысқа жеткен орыс архиепископы Петр.

Еркектері сияқты, әйелдері де соғыс өнеріне жетік, деген Мэтью Парис.

Еркекше киінген татар әйелдері ұрысқа тайсалмай кіріседі, дейді Фома Сплит.

Татар әйелдері ерлігімен, жауынгерлігімен әйгілі. Еркектерше атқа шабады, еркектер сияқты, жанына садақ байланған әйелдерді жиі көресіз, деп жазған Рикольдо де Монте-Кроче.

Әйелдері де еркектері сияқты жауынгер көрінеді, ат үстінде жүреді, садақ тартады; олар ұрыс-майдан кезінде еркектерден әрмен қаһарман деп айтады, мәселен, кейбір ретте, ерлер тайқыған кездің өзінде қашпай, қатерге қарамай, табандасып шайқасады екен, дейді доминик монағы Юлиан.

Ендігі бір орайда Рикольдо бұрнағы кезде, Түпкі жұрттағы әлдебір ұрыста саны шектеулі еркек атаулы түн жамыла, тұтқиыл аттанып, жауға таң сәріде ту сыртынан тигенде, жалпы қарасын үшін бастапқы шепте қалдырған әйелдердің бетпе-бет тұстан дүрк көтерілген, ақыры осындай, екі жақты қыспақ арқасында татарлардың саны артық, күші басым дұшпанды қиратып жеңген оқиғасын баяндайды. Сірә, тарихи негізді, өз уақытында кеңінен тараған әңгіме болса керек.

Ұрыс, шабыс кезіндегі жеке бір әйелдердің қайраты туралы нақты мағлұматтар ұшырасады. Сондай-ақ топ бастаған, қол бастаған қаһарман әйелдер де болған. Мәселен, Шыңғыс ханның шөбересі, Еке Ұлыстың тұтастығы жолында Құбылай қағанмен отыз жыл шайқасқан Қайду ханның жауынгер қызы, Жетісуда туып-өскен Құтұлұн-Шақа туралы хикая өз алдына бір тауарих. Шағатай ұлысын да, Алтын Орданы да жақсы білген жиханкез Шильтбергер Садұр-Мәлік деген қолбасы әйел туралы жазады: төрт мыңдық қарулы жасағы бар екен, көпшілігі әйел, бәрі де атты және садақшы, ұрыс-соғыстан тайынбайды, деген.

Шыңғыс хан заманы және оған жалғас дәуірдегі далалық әйел заты – өзінің негізгі, зайыптық міндеті, аналық парызымен қатар, бір жағынан жарақты жауынгер ғана емес, кейбір ретте ру, тайпа көсемі, одан да озып, бүкіл ұлыстың әміршісі болғанын көреміз.

Татар әйелі үй-ошағын басқарады, тіпті, ел билейді, деген Рикольдо де Монте-Кроче.

Жалпыға белгілі, әдепкі жағдай. Бұл ретте алдыңғы кезекте Шыңғыс ханның өзінің туған анасы, қоңырат текті Өгілен, сүйікті жұбайы, қоңырат қызы Бөрте, оған жалғас бас бәйбішелер: меркіт Құлан, атаулы татар руынан шыққан Есулун мен Есуқат есімдерін айтуға болады. Барлық уақытта құдіретті тұлғаның өзіне ықпал етіп отырған. Кенже келіні, керей қызы Сұрғақтан Шыңғыс ханнан соңғы кезеңдегі мұқым Еке Ұлыс тағдырында қандай шешуші қызмет атқарғаны бар тарихтан белгілі. Туған қыздары, яғни қият текті Шешекен мен Алағай-бике – әрқайсысы бүтін бір аймаққа әмір жүргізген. Құлағу ханның бәйбішесі, керей қызы Тоғыз-қатынның әмбе Елхан ұлысында қандай ықпалды болғаны, жаңағы Шешекеннің немересі Өргене-қатынның Шағатай ұлысын жеке-дара билегені сол кездегі шежірелерде таңбаланған. Кейінде қалай бағаланса да, ұлыс тарихындағы белгілі бір бұлағай кезеңдерде қаған қызметін атқарған найман қызы Төрегене мен меркіт Оғұл-Қаймыштың тежеусіз, зор билікке жетуі де кездейсоқ емес. Ең жоғарғы деңгейдегі ұлық әйелдердің тізімін бұдан ары да жалғастыра беруге болар еді.

Өкімі зор әулеттің өзіндегі әйелдердің ғұзыры осыншама десек, ауыл арасы, үй ішіндегі әйел-ананың беделі мен қадір-құрметі қаншалық болғанын елестету қиын емес. Түптеп келгенде, осының бәрі ежелгі көшпенді түрік қауымындағы қоғамдық-әлеуметтік жағдайдың айнасы, ол заманда жер-әлемде болмаған ахуал, әйел затының ел өміріндегі өзіндік орын-тұрғысының (жұбай, ана, жауынгер, көсем) нақты көрсеткіші деп білуге тиіспіз.

Бала

Әйелді көптеп алып, тұрмыста ерке-бұла ұстағандықтан, бұл халық тезінен өсіп-өніп, көбейді және бар қажетін молынан тауып отыр, деген Георгий Пахимер.

Көп әйел алғандықтан, балалары да көп; балаларын әйелдерінен артығырақ жақсы көреді, депті Рикольдо де Монте-Кроче.

Әйелдер толғатқанда төсекке жатып босанбайды, дейді Рубрук. Сірә, күні кешегі қазақ әйелі сияқты, арқанға асылатын болған.

Бала туғанда той (шілдехана) жасаған (Рәшид-әд-Дин).

Сәбиді [тал] бесікке салады. Бектер мен хандардың балаларының бесігі алтынды, күмісті болмақ (Рәшид-әд-Дин).

Балаларын екі-үш жасында атқа мінгізеді. Сөйтіп, қаршадайынан тізгін ұстап, еркін жүріп және шапқылап үйренеді (Карпини).

Балалары кішкентай кезінен атқа мініп үйренеді, жылқының, басқа да малдардың айдау, бағымында жүреді, ересек тартқанда әкелерімен бірге соғысқа кіріп, көмекші, қару көтеруші қызметін атқарады, дейді Винцент де Бове.

Олар балаларын үш-төрт жастан садақ тартуға баулиды, дейді Бенедикт Полон.

Балалар бойына, жасына қарайлас садақ ұстап, нысана атып машықтанады. Сондықтан күшті болып, епті болып, батыр болып өседі, деген Карпини.

Бұғанасы бекіместен аң аулауға үйреткен. Алғашқы сәтті аудан соң жас баланың бас бармағын майлайтын салт болыпты (Рәшид-әд-Дин).

Татарлар ат үстінде туып, ат үстінде өседі, депті Чжао Хуң.

Көп әйелден туған балалардың бәрінің қақысы бірдей, оның ішінде бәйбіше, тоқал ғана емес, құмадан туғандар да тең саналады, басқалармен қатар еншісін алады, әкесі бек болса, ол да бек болады (Карпини).

Бұған Шыңғыс хан әулетінің тарихы нақты айғақ.

Тіпті, қызметші, күңнен туған ұлдардың өзі ханзада саналған (Рәшид-әд-Дин, Жувәйни, т.б.).

Әке-шешенің үй-жайы (яғни қара-шаңырақ, – М.М.) қашанда кенже ұлға тиесілі, дейді Рубрук.

Моғұл-түріктердің рәсім-салты бойынша, әкесі көзі тірісінде үлкен ұлдарын үй-жай, мал-мүлік енші беріп, бөліп шығарады. Қалғанының бәрі кенже ұлға тиесілі, дейді Рәшид-әд-Дин.

Бұл кенже ұл, көбіне өзінің тума есімі көлеңкеде қалып, Отшыген, немесе Отшы, Отегін атанатын болған (Рәшид-әд-Дин, Жувәйни, т.б.). Отшыген деген ныспы – түрікше «от» және «тегін», яғни әмір (ханзада, – М.М.) деген сөздерден құралған, от иесі, ошақ иесі, әулеттің, шаңырақтың ұйтқысы деген мағнаны айғақтайды, деп нақтылап, таратып жазады Рәшид-әд-Дин.

Көшпенділер ұлды құрметтесе, қызды ардақтаған. Бұл – әйелдің қауымдағы теңдік жағдайына байланысты. Аталы, текті жерден, хан әулетінен шыққан қыздар өсе келе шаңырақ ұйтқысы, ел анасы ғана емес, үлкен билікке, хандық дәрежеге жеткен мысалдар өте көп. Мана шет-жағалап айттық. Бұл ретте Шыңғыс ханның өзінің атақты қатындары тұрыпты, жұрт ұстаған қыздары Шешекен мен Алағай-бике, шын мәнісінде хан тағын иеленген келіндері: Төрегене мен Оғұл-Қаймыш және байтақ Еке Ұлыстың өз тұсындағы саяси өміріне айрықша ықпал еткен һәм бүкіл болашағын айқындаған Сұрғақтан есімдерін атап шығудың өзі жеткілікті.

Киім

Киімдері мал терісі және аң елтірісі, деген Чаң-Чунь.

Бұл – жалпы сыпат. Әлбетте, киім жаздық және қыстық болып бөлінген, еркек, әйел киімі өз алдына.

Біздің әрқайсымызға ұзын жүнді қой терісінен тігілген тон, дәл сондай шалбар, шолақ қонышты етік, киіз байпақ және елтірі баскиім (тымақ? бөрік?) алып келді, деп жазған Рубрук, Еділдегі Бату хан Ордасынан Қарақорымға, яғни Мөңке ханның ғұзырына аттанар алдындағы дайындық орайында.

Тон әманда жағалы болған («Қастерлі шежіре»).

Олардың киімдері (тон, – М.М.) суық өткізбестей, екі қабат теріден тігіледі, бірінің жүні сыртқа қаратылған, көлденең көзге түкті қабыршақ көрінеді, депті Фома Сплит.

Қыста кем дегенде екі тоны болады, дейді Рубрук. Бірінің түгі ішке қаратылған, екіншісі – сыртқа, жел мен қарға қаратылған. Бұл тондар көбіне қасқыр, түлкі, қарсақ елтірісінен тігіледі. Үйге киетін тон биязырақ болады. Кедейлер ит терісінен, ешкі терісінен тігілген тон киеді, депті.

Еркектің негізгі киімі – тері тон және соған сәйкес, өздері «құла» (сірә, «құлақшын», – М.М.) деп атайтын баскиім ғана, деген Ибн Баттута.

Қыста жылы баскиім киеді, депті Пэн Да-я. Оның бітіс, пішімі туралы дерек бермеген.

Рубрук жаздық киіз қалпақ туралы айтады.

Қыстық жылы шалбар да жүндес теріден пішіледі.

Етік шолақ қонышты (әлде былғары, әлде көннен тігілген), қыста оның ішінен киіз байпақ киілген (Рубрук). Күні кешегі қазақтың саптама етігінің қосары сияқты.

Етік туралы Рәшид-әд-Дин шежіресінде де айтылған. Жалпы, атпен ұзақ жүру қажетінен шыққан етік ол заманда әскери жарақ есепті саналған, етіксіз жауынгер болмаған. (Кәдімгі етік, көшпенділер алғаш қолданған ат тұрмандары, ертоқым, үзеңгі және басқа да кейбір қару-жарақ үлгілерімен қатар, Қытайға ауысқан. Айта кетейік, Еуропа жұрты, тіпті, жарты әлемді қаратқан Рим империясының өзі ертоқым, үзеңгі дегенді білмеген; атты аламанға айрықша күш беретін мұндай мініс жабдықтары Батыс әлеміне Аттиламен бірге келген болатын.)

Етікпен қатар, кебіс туралы да дерек бар (Карпини). Сірә, қоныста, үй ішінде, бәлкім, тек әйелдер ғана киген.

Етік, кебіс, тон мен ішік, басқадай киім-кешек атаулы шаңырақ астында, үй шаруасындағы әйелдердің қолынан шыққан. Етік ірі-қараның терісінен тігілсе, кебіске сиыр мен жылқының пұшпақ терісін жаратыпты (Рубрук).

Әйелдер шолақ етік тігеді, теріден әрқилы бұйым жасайды, деген Бенедикт Полон.

Еркектер жазда жұқа басылған киізден тігілген кебенек киген (Рәшид-әд-Дин). Рубрук «киіз шапан» («плащ») деп жазады.

Бұрнада тері шапандар болған, дейді Сюй Тин. Сірә, жұқа жарғақ, жақы. Сонымен қатар, дөрекі матадан тігілген жеңіл шапандар да болады екен. Енді қазір (1235–1236 жылдар, – М.М.), дейді Сюй Тин, шапанды қамқа, торғын, алтын арқаулы жібектен пішеді. Қызыл, көгілдір, күрең, жасыл түстерді таңдайды. Айдың, күннің, айдаһар мен құмай құстың суретін өрнектеп қояды. Жақсы да, жаман да солай, дейді. Бұл – Шыңғыс ханның және оның мұрагерлерінің Терістік Қытайды жаулап, мата молшылығына кенелуіне байланысты.

Осы орайда Византия тарихшысы Никифор Григора айтқан бір кеп бар. Бағзыда татарлардың киімі жұпыны болған, ендігісі жібек пен қамқа, деген.

Моғұлдар бұрын тері киетін еді, қазір жібек пен торқаға малынып, байлыққа бөгіп отыр, деген Жувәйни.

Шапандар етжеңді пішіледі. Белі қынама, етегі кең. Атқа отырғанда қолайлы әрі әсем көрінуі үшін, деген Сюй Тин.

Шапанның жағасы төрткіл, үстіңгі етегі оңға қарай қапсырылады, дейді бұдан әрі тәптіштеп.

Татарда сыртқы киімдердің бәрінің де өңірі оң жаққа қаусырылады, деп нақтылаған Рубрук.

Әйелдер де, қыздар да шалбар киеді, деген Карпини. Әлбетте, жол, жорық кезі, ат үстіндегі тіршілікке байланысты.

Қыздардың сыртқы киімдері (тон, шапан) еркектерден айырғысыз, тек ұзынырақ келеді, дейді Рубрук. Күнделікті тұрмыста қыздар мен жігіттердің сыртқы киім, бітіс-тұрпатында айтарлықтай бөлініс болмаған сияқты. Қыздардың да шаштарын өріп, еркекше шумақтап байлайтыны туралы жоғарыда айтылды. Ал тұрмыстағы әйелдің жөні басқашарақ. (Сыңайына қарағанда, әйел заты шаштарын еркектерше оймыштап қырмай, біртұтас өсірген тәрізді.)

Еркектердің киім үлгісі мейлінше жұпыны болса, әйелдер айрықша сәнге бөленген. Көлденең адам қасындағы күйеуін қызметші деп қалар еді, дейді әйелдердің сыйы мен сұңғатына қайран қалған Ибн Баттута. Ал хан қатыны, бек әйелдерінің салтанатын – бәсіре күймесі, нөкер қыздары, жүріс-тұрысынан бастап, киген киіміне дейін бажайлап суреттеген. Кигендері жібек көйлек, өңірі алтынмен апталған, асыл тастар орнатылған қамқа жамылғы, бастарында, ол да алтынды, әшекейлі торғын шылауыш, дейді. Әлдебір әмірдің бәйбішесінің үстіндегі көйлектің шұбатылған ұзын етегін, арнайы ілгектерінен ұстап, отыз қыз көтеріп жүргенін сыпаттағаны бар. Әлбетте, Ибн Баттутаның жазғаны – кейінгі заманға қатысты. Алтын Орданың асқақтап тұрған бір шағы. Әйтсе де, осы, өзгеше сәнді әйел киімінің өзі бұрынғының қымбаттай, жетіле түскен жалғасы екенін аңдаймыз. Оған бағзыдағы деректер дәлел.

Әйелдердің жеңі кең қамзол-көйлегі болады, Қытайдың құс-мамық тоны іспеттес; молынан пішілген және ұзын, жерге сүйретіліп жатқан етегін екі қызметші күң екі жағынан көтеріп жүреді, деген Чжао Хуң.

Әйел көйлегі туралы дерек Рубрукта да бар. Тұрмыстағы әйелдердің көйлектері өте кең, біздің монахинялардың көйлегіндей (есебі, белі қынама, етегі дөңгеленген, – М.М.), алды айырық, оң жағына қарай қаусырмалы, ұзын етек, дейді.

Қытайдың дао сопыларының үстіндегідей көйлек-шапан («дао-фу») киеді, депті Чжао Хуң.

Шаштарын өріп, еркін ұстаған қыздар тұрмысқа шыққаннан соң міндетті түрде баскиім киген. Бар шашын бір өрім жасап, төбеге түйеді екен. Ал міндетті баскиім – төбесі ұзын, шошақ бөрік болған. Бұл өзгеше бөрік қытай деректерінде «гу-гу» атанады.

Әйелдер басына гу-гу киеді, депті Сюй Тин.

Тұрмыстағы әйелдер бастарына гу-гу деп аталатын биік бөрік киеді, деген Чаң Чунь.

Көсемдердің әйелдерінің бәрі де гу-гу бөрік киеді, деп таратып жазады Чжао Хуң.

Әйтсе де, Сюй Тин мен Пэн Да-я жазбаларына қарағанда, гу-гу – жалпыға ортақ, оның сәні мен құны ғана әйелдің тектік, шаруашылық жағдайына орайлас болған. Чаң-Чуннің саяхатнамасында да солайша.

Карпини «дөңгелекше, биік баскиім» десе, Рубрук оның атауын «бокка» деп таңбалаған.

Юань дәуіріндегі деректердің бүгінгі (орысша) оқылуы бойынша «богтаг» (Н.Шастина).

Шындығында, бұл сұлама бөріктің өзіндік, нақты атауы – бұғтақ (Рәшид-әд-Дин, Ибн Баттута).

Бірден көзге түсетін және айрықша сәнді, биік бөрік турасында жан-жақты әрі мол дерек бар. Жазба мағлұматтар өз алдына, Юань дәуірі ханымдарының Пекиндегі Император сарайында сақталған суреттерінде бейнеленген және кейінгі кезеңде Қытай, Ішкі һәм Сыртқы Моңғолия баспаларында түпнұсқа қалыбына жарияланған, әрі осы негізде бүгінгі заман суретшілерінің туындыларында көрініс тапқан.

Мен гу-гуді қалай жасағанын көрдім, деп жазады Сюй Тин. Қайыңның қабығын бүтіндей сыпырып алады да, [қалыпқа келтіргеннен соң] қызыл мақпалмен, немесе алтын арқау жібекпен қаптайды, ал төбесіне шыбықтан, әйтпесе темірден ұзыншақ таяқша орнатып, оны қаракөк [жұқалтаң] киізбен орайды да, түсті қауырсын, әлем-жәлем матамен үкілейді, әсемдік және жел соққанда үлбіреп тұрмақ үшін, депті Сюй Тин.

Гу-гу қайыңның қабығынан жасалады, биіктегі екі чи шамасында (60 см астам, – М.М.). Сыртын қара матамен, ал дәулетті әйелдер түсті жібекпен қаптап қояды, төбесіндегі шылауышы қаз-үйрек іспетті (сірә, қаз-үйрек қауырсыны, – М.М.). Гу-гу киген әйелдер әлдекім аңдаусызда тиіп кетпесін деп, үнемі сақтанып жүреді, үйдің есігінен еңкейіп кіреді және шегіншектеп қана шығады, депті Чаң Чунь.

Гу-гу сымнан тоқылады. Ұзындығы үш чиден астам (яғни, 93 см үстінде, – М.М.). Қызыл-күрең матамен қаптап, ою-өрнекпен нақыштап, інжу-маржан төгіп қояды. Төбесінде шошайған таяқшасы бар. Оны қоңырқай матамен әсемдеген, дейді Чжао Хуң.

Әмірдің қатынының басындағы бұғтақ деп аталатын биік бөрік асыл тастармен зерленген, төбесіне тауыс қауырсындары қадалыпты, деп жазады Ибн Баттута.

Симон де Сент-Квентин бұғтақтың алдыңғы екі өңірінен салбырап түсіп, омырауға төгіліп тұратын, күміс шапқан, алтынданған салпыншақтар (кәдімгі өңіржиек, – М.М.) туралы айтады, ең ұшына бекітілген кішкентай қоңыраулары әйелдер қозғалған кездерде сәнмен сыңғыр-сыңғыр етеді, депті.

Әйелдердің басындағы дөңгелекше бөрік шыбықтан, немесе ағаш қабығынан жасалады, биіктігі бір шынтақ (45 см шамасы, – М.М.), [шошақ] төбесі төрт қырлы, төменгі жағында жуандай береді, иыққа дейін түсетін баскиім үстіне орнатылған. Сырты түрлі-түсті, қымбат матамен тысталған. Әйел заты бұл баскиімсіз жұрт алдына шықпайды, деген Карпини.

Тұрмыстағы әйелдер бастарын «бокка» деп аталатын нәрсемен сәндейді. Ағаш қабығынан, басқадай жеңіл заттан жасалады. Дөңгелек, үлкен, биіктігі бір шынтақ, төбе жағы төрт қырлы. Сыртын қымбат матамен тыстап қояды, іші қуыс, ал қақ төбесіне оның да ұзындығы бір шынтақтай шыбықша қадайды да, ең ұшынан бастап, түгелімен тауыстың, немесе көк-ала үйректің қауырсындарын қыстырып әдемілейді және [мата қаптау үстіне] асыл тастар тағады. Әйелдер шаштарын төбесіне түйіп, кәмшат бөрік киеді де, бокканы соның үстінен баса орнатып, бауын тамақ астынан тартып байлап қояды. Көп әйелдер келе жатқанда алыстан қарасаңыз, найза көтерген, дулығалы бір топ әскер сияқты көрінер еді. Бөріктері – дулыға, ал оның үстіндегі таяқша найзаға ұқсап кеткені, дейді Рубрук.

Гу-гуді нақыш-өрнекті, қызыл-күрең матамен тыстап қояды. Ең жоғарғы дәрежесі – үлкен, одан соң – ортаншы, одан әрі – кішкенесі. Ең биік бөріктің алдыңғы өңірін ою, суреттер кестеленген інжумен әшекейлеп қояды. Тігіс тұстарын да інжулеп көмкереді. Төбесіне түсті қауырсындар қадалады, бұлары әйелдер ат үстінде жүргенде желбіреп тұрады, деп жазылыпты тағы бір қадым тауарихта (Ван Го-вэй – Н.Мункуев бойынша).

Яғни, манағы бір шынтақ, екі чи, үш чи, есебі, жарты метрден бір метрге тақау, әрқилы өлшемдердің бәрі де ақиқат болғаны. Бұғтақ атаулының сәні мен құны ғана емес, биіктігі де әрқилы екен.

Шыңғыс хан заманында кеңінен қолданыста болған, Қытайдағы Юань дәуірінде де қатардан қалмаған, Еке-Ұлысқа жалғас Алтын Ордада айрықша сәнге жеткен биік бұғтақ бөрік кейінде мүлде ұмытылған, жоғалған деп саналады. Шындығында олай емес. Иә. Кәдімгі, қазақтың сәукелесі ғой. Қалыңдық киетін рәсімді баскиім ретінде күні бүгінге жетіпті. Төбесіне қадайтын шыбықшасынан басқасы сол қалпында. Хан, сұлтан қыздары үшін, дәулетті шонжардың ерке-тотайы үшін, тіпті, қарапайым, орта дәрежелі шаңырақтан ұзатылмақ бойжеткен үшін арнайы жасалатын болған. Нақты деректерде базбір сәукеленің құны үйірлі жылқыдан асып түскені айтылады.

Мұндай сәукеленің кейбір үлгілері ескілікті қазақ мәдениетіне қатысты әрқилы музейлер қорында сақталған. Бұлардың барлығы да ежелгі бұғтақ үлгісін танытады. Мәселен, Орталық Қазақ музейінде тұрған, XIX–XX ғасырлар шегінде жасалған сәукелелер, әрқилы сыпатына қарамастан, үйлес бітімді. Биіктігі 49 см–73 см аралығында; ұзына бойы асыл тас, тана, шытыра, зермен әшекейленген, милығы ұлпа елтірі (Нұрсан Әлімбай бойынша). Ал Санкт-Петербургтағы Кунсткамера деректеріне қарағанда, бұл сәукелелердің кейбірі аса биік, 80–90 см шамасында болғаны аңдалады. Дәулетті шонжар, би, сұлтандардың әйелдері келін түскен күннен кейін де, көпшілік мереке, атаулы жағдайларда киіп шығады екен. Бұл турада наурыз жырында да айтылған:

«Ұлыстың ұлы күнінде: бай шығады балбырап,

Қасында жас жеткіншек, тұлымшағы салбырап;

Бәйбіше шығар балпиып, сәукелесі саудырап,

Қыз шығады қылмиып, екі көзі жаудырап…»

Сәукеле – рәсімді баскиім ғана емес, сән-салтанат көрінісі, өзгеше өнер туындысы. Кемі мың жарым жылдық тарихы бар, ескілік жұрнағы. Ұлы бабалар, асыл аналар заманынан қалған бір мирас дер едім. Бірақ елеске айналмаған. Күні бүгінде қыз ұзатқанда, келін түсіргенде әуелгідей тым биік, соншама қымбат болмаса да, әрқилы әшекейлі, әдемі сәукеле кигізетін салт ұмытылған жоқ. Қыз-дәурен өтті, енді тұрмыстағы әйел болдың деген сөз. Баяғы бұғтақ бөрік. Бар айырма – жаңа, зайыптық өмірдің босағасы – той күні ғана киіледі.

Әдет-ғұрып, жол-жора

Ғұрып пен жора қашанда халықтың тіршілік кебіне, қоршаған орта, табиғат туралы ұғым-түсінігіне байланысты және өткен тарихи шеру, жасаған заманына қарай қалыптасып, орнықпақ. Осы орайдағы әдет, салт қана емес, әрқилы ырым-жырым, тоқтау-тиым атаулының да мән-мағнасы өзіндік сыпат танытады.

Көшпенділер ұстанған ғұрып пен жораның ежелгі мұралардағы нақты көрінісі тым көп емес. Әйткенмен де, елеулі және есте қаларлықтай.

Бұл ретте бірден байқалатын жағдай – отпен аластау. Яғни, тазару рәсімі. Елшілер Ордаға кірерде екі оттың ортасынан өткеріледі, елшілер әкелген сияпат, тәбәрік те түгелімен от арасынан өтуге тиіс, деген Мысыр тарихшысы Ибн әл-Фурат (Тизенгаузен).

Мәртебелі қабыл алдында екі от арасынан өтуден бас тартқан бодан, әлдебір орыс кнәзінің азапты өлімге кесілгені мәлім (Карамзин, Соловьев, Гумилев, т.б.). Тазару орайындағы тиесілі рәсімге келіспеген доминик монағы Асцелин шет жұрттық елші болғандықтан ғана аман қалған, бірақ ештеңе бітірмеген қалпы кері қайтарылған.

Қысқасын айтқанда, татарлар отпен тазармайтын ештеңе жоқ деп біледі. Сондықтан да елшілер, немесе басқадай шонжарлар келгенде олар міндетті түрде екі оттың аралығынан жүргізіліп, аластау рәсімінен өтеді, қастандық жасамасы, у әкелмесі, барлық арам ойларынан тазаруы үшін, деп жазған Карпини.

Олардың ұғымынша, оттың тазартпайтын нәрсесі жоқ. Сондықтан қандай дәрежелі елші келмесін, екі оттың ортасынан өтіп, бола қалған арам ой, улы ниетінен тазаруға тиіс, деген Бенедикт Полон.

Отпен тазару рәсімі бұрынғы-соңғы тарихи және зерттеу әдебиетте кеңінен мағлұм.

Екі от арасынан өткермесе де, отпен, түтінмен адамды, үй-жай, мүкәмалды теріс әсерден аластап, тазарту рәсімі кейінгі қазақта күні бүгінге дейін сақталған.

Арыда отқа табыну, кейінде отты қастерлеу – барлық халыққа қатысты жағдай. Көшпенділер өміріндегі ырым мен тиымның біразы тікелей отқа, оның ерекше қасиетіне байланысты екенін көреміз.

Отқа пышақ ұруға болмайды. От басында балта шабуға болмайды, деген Карпини.

Отқа пышақ сұғуға, пышақ тигізуге болмайды. От басында ағаш жаруға болмайды, онда оттың басы кесілмек, дейді Бенедикт Полон нақтылап.

Осыған жалғас тиым – қазандағы етті пышақпен шаншып алуға болмайды (Карпини, Бенедикт Полон).

Кісісі өлген, немесе басқадай көлденең себеппен жаманшылық жұққан үй-жай да отпен аласталған.

Енді біраз ғұрып мал шаруашылығы, мал өнімдеріне байланысты. Кейінгі қазақ рәсімімен нақпа-нақ келіп жатқанын көреміз.

Атты жүгенмен ұруға болмайды (Карпини, Бенедикт Полон).

Қамшының сабына сүйенуге болмайды, деген Карпини. (Қазақта қамшы сабына сүйеніп отыру тек қаза, қайғы үстіндегі рәсім.)

Қамшының үстіне отыруға болмайды (Бенедикт Полон).

Бие сүтін жерге әдейі төгу – күнә, үлкен айып, деген Бенедикт Полон.

Жерге ақ төгуге, басқадай тағамдарды тастауға болмайды, депті Карпини.

Шаңырақты сыйламау – үлкен айып саналған, ал қасақана, тіпті, аңдаусыз қорлау – кешіргісіз жазаға ұласқан.

Үй ішінде әдейі дәрет сындырған кісі өлімге кесіледі, бұл жағдай жазатайым (мәселен, қымызға мастықтан) болса, құныкер ретінде, үлкен айыппен әрең құтылған (Карпини, Бенедикт Полон).

Табалдырықты басуға болмайды (Карпини).

Көсемнің, ханның табалдырығын басып кеткен кісі қолма-қол өлімге кесілген (Бенедикт Полон).

Жат жұрт елшілері Ордаға кіргенде табалдырықты басып кетсе, қылышқа шалынады, дейді Юлиан.

Әдетте, бұл тарапта елшілер күнібұрын, қатаң ескертіледі, соған қарамай, табалдырықты басса – Орданы қорлау мақсатымен әдейі істегені. Алайда, тарихи деректерде әлдебір елшілердің рәсімді бұзып, жазаға тартылғаны туралы ешқандай дерек жоқ.

Әскери өмір, қару-жарақ, адамдар арасындағы қатынас орайында әрқилы жол-жора қалыптасуға тиіс еді. Ескі деректерге бұл жағдайдың кейбір ұшығы бар.

Мәселен, жебеге қамшы тигізуге болмайды (Карпини, Бенедикт Полон) деген сияқты. Қылыш, найза, садаққа қатысты мұндай тиым және қастерлеу рәсімдері турасында мағлұмат ұшырата алмадық.

Бітімнен, келісімнен түңілген жаулық жолын таңдағанда, астындағы атының кекілін шорт кесетін жосық болған (Рәшид-әд-Дин). Арыдан беріге жалғасқан ежелгі салттағы, тұпа-тура «ат кекілін кесу» – бүгінгі қазақ тілінде бітіспес жаулыққа бекіну, арасы ашылып, біржола кетісу мағнасындағы тұрақты тіркеске айналған.

Бекінудің, айнымас, қатқыл шешім қабылдаудың, осы жолға жанымды қидым деген ишараның нақты бір көрінісі – мойынға белбеу (кісе) салу рәсімі.

Шыңғыс хан [Отырар ойранынан соң] ыза мен кек буып, төбе басына жалғыз шығып, баскиімін алып, мойнына белбеуін салып, жерге нұқыра отырып, үш күн бойы тәңіріге жалбарынды, деп жазған Рәшид-әд-Дин.

Олар [Өкетайды қаған сайларда] өздерінің салты бойынша, бастарын жалаңаштап, белбеулерін иықтарына асты, деп дәйектейді Жувәйни.

Бату [Мөңкені қаған дәрежесіне бекітерде] дәстүр бойынша орнынан тұрды, ал барлық ханзадалар мен нояндар бірдей ниетпен белдіктерін шешіп, баскиімдерін алып, тізелерін бүкті, деп жазған Рәшид-әд-Дин.

Мұнда шешілген белбеудің мойынға асылғаны нақты айтылмаған, бірақ анығы күмәнсіз. Өйткені, көп ұзамай, Мөңке қажетті құрылтай, қалыпты рәсім бойынша астана Қарақорымда қаған көтерілгенде дәп солай болады.

Осындағы барлық жұрт – аталмыш ханзадалар, мәртебелі ұлұғ әмірлер, барлық рубасылар және осы арадағы сансыз әскер – бәрі де бастарын шешіп, белбеулерін иықтарына асты, деп нақтылаған Рәшид-әд-Диннің өзі.

Осы жолға, қатерлі іске жаным пида деген шешіммен мойынға кісе (кіселі белбеу) салу – Қазақ Ордасындағы қалыпты рәсімнің бірі болған. «Ақбоз атты шалғанда, – Мойныңа кісе салғанда…» – деп еске алған Үмбетей жырау Абылай ханға қарата айтылған толғауларының бірінде. (Зарығып бала тілегенде «мойынға бұршақ салу» рәсімі сол ежелгі, мойынға белбеу салудың қазақтағы тағы бір нұсқасы.)

Ақбоз атты құрбанға шалу да ежелгі дәстүр. Жаулас, немесе одақтас жұрт мәмлеге келгенде, әйтпесе, ұжымды қауым үлкен қатер, жауапты іс, алмағайып жорық алдында ақбоз ат сойып серттесу әдепкі жағдай екен және Шыңғыс хан заманында қастерлі ғана емес, міндетті бір рәсім болған.

Ақбоз ат сойып, ант ішті деп атап көрсетіледі ежелгі жазба мұраларда («Әулие хихангердің жеке жорықтары», Рәшид-әд-Дин).

Ант (немесе серт) беру – құрбандық малдың қанын ұрттау арқылы жүзеге асады. Антқа келу – көзбе-көз ғана емес, сырттай атқарылуы да мүмкін екен.

Оң хан бұқа мүйізіне азғана қан құйып, Жошы-Қасарға беріп жіберді, антқа келтірмек үшін. Өйткені моғұлдардың салты бойынша, олар бір-біріне қан арқылы ант береді, деген Рәшид-әд-Дин.

Оң хан қан толтырылған ыдыспен Итүргенді Қасардан ант алуға жіберді, деп жазылған «Әулие жихангердің жеке жорықтарында».

Оң хан Қасарды антқа бекіту үшін өз кісілері арқылы қан толтырылған торсық жіберді, деп көрсетіледі «Юань тарихында» (Бичурин – «Әуелгі төрт ханның тарихы»).

Өзара дербес үш деректегі бар айырым – ыдыс жайы ғана. Қан арқылы антқа келу ақиқат десек, ол төтенше жағдайларда арнайы куәгер-өкіл арқылы, алыстан да қабылдана беріпті.

Құрбандық ақбоз аттан соң, қызыл қаннан соң, ойға алған істің баяны, тақау болашақ сұлбасын аңдау үшін болжалды бал ашқан. Тек мұндай ерекше оқиға емес, кез келген алмағайып қарекет орайында, тіпті, қалыпты, күнделікті тіршілік ыңғайында.

Бал ашу жағына келсек, олар қой жауырынын отқа салып өртеп, шытынаған сызықтарының оң, терісіне қарап, ойланған істің сәті мен сәтсіздігін, бақыт пен сорды, Көктің алқауын, немесе қарсылығын анықтайды. Және соған қатты сенеді. Үлкен-кіші іс атаулының бал ашпай шешілетіні болмайды. Бір шаруа туралы әлденеше қайыра бал ашылады. Мұндай жауырын қарау – қытайлардың тасбақа сауытымен бал ашқаны тәрізді, деген Сюй Тин.

Бақытты, бақытсыз жағдайлар туралы, шабыс, немесе шегініс кезінде, жорық, ұрыс алдында қой жауырынын отқа салып, сындырып, жарық пен сызықтарына қарап отырып, маңызды мәселелерді шешеді. Біздегі, тасбақаның сауытымен бал ашқан сияқты, деп жазған Чжао Хуң.

Қой жауырыны көмірдей қарайып күйгенше отқа ұсталады, дейді Рубрук. Содан соң жарылған сызығына қарап бал ашылады. Жауырын ұзынынан шатынаса, істің оң шешілмегі. Егер көлденеңінен жарылса, немесе дөңгелене сынса, істің сәтсіз болмағы көрінбек, дейді.

Елүй Чуцайдың «Юань тарихындағы» ғұмырбаянында Шыңғыс ханның өзінің әрбір жорық, шешуші ұрыстар алдында жауырын қарап отырғаны туралы айтылған. Және ұрыс, жорықтан соң қайыра бал ашып, әуелгі болжал мен кейінгі нәтижені өзара салғастырады екен.

Мөңке ханның жауырын ұстағанын Рубрук өз көзімен көріпті. Ханның алдында күйген жауырындар жатыр екен, дейді, ордадағы әдепкі бір кездесу туралы айтқанда. Хан қолына күйген жауырын ұстап, үңіле қарап отыр екен, дейді екінші бір жолы.

Рубрук бал ашар алдындағы рәсімді айғақтаған. Хан әлдебір маңызды шаруаны шешерде, таза үш жауырын алғызады да, қолына ұстап отырып, кеңес сұрамақ ісі туралы ойланып-толғанады. Содан соң ғана жауырынды жағуға бұйырады, дейді. Бұдан ары, егер жауырынның тым құрса біреуі оң болса, ойлаған ісінің сәтті аяқталарына сенеді депті.

Жауырынмен бал ашу – көшпенді түрік-моңғол тайпаларына ортақ әдет болса керек, ал қазақта күні кешеге дейін кеңінен тараған және балгерлік өнердің өзгеше бір тармағы ретінде қалыптасқан. Кез келген кісі жауырын ұстауы мүмкін, әйткенмен, бұл салада айрықша машықты адам – көріпкелдік қасиет дарыған жауырыншы атағына жетеді. Ата қазақта жауырын мен жауырыншы турасында қаншама аңыз бен естегі бар.

Әлеумет

Шыңғыс хан сияқты Алыпты туғызған Дала жұртының мінез-құлқы, кісілік, қоғамдық бейнесі төңірегіндегі ілкідегі жазбамызда біршама айтылды. Енді қосымша, азғана үстеме.

Басшыларын айрықша құрмет тұтады, және тәртіпке берік, ұжымы күшті, деген Карпини.

Қандай жағдайда да, басшылары аттан түскенде, барлығы аттан түседі, депті Рикольдо де Монте-Кроче. Өзгеше жоралғы. Қазақ арасында күні кеше, Кенесары заманына дейін сақталған.

Саны соншама көп болса да, бұлардың тобында не кейіс, не араз-реніш жоқ, олар қиындықты қайыспай көтереді және мақсаттарына табанды түрде ұмтылады, деп атап көрсеткен Фома Сплит.

Ынтымағы күшті. Бірін бірі көтермелеп, құрмет тұтып отырады, дейді Бенедикт Полон.

Бірін бірі өте жақсы көреді, қандасын жауда қалдырмайды, депті Карпини.

Қарттарын құрметтеп, кедей-кембағалды мүсіркейді, деген армян тарихшысы Григор Акнерци.

Бұларда өтірік айту, бірін бірі алдау жоқ, дейді Сюй Тин.

Бұлардың әдетінде өзара дау-жанжал, ұрыс-төбелес болмайды, деген Чаң Чунь.

Екі кісінің арасында әлденендей келіспеушілік, талас туған жағдайда, кездескен кез келген адамнан төре сұрайды, мәселесін айтып, кімнің дұрысын анықтап беруге өтініш жасайды; осы төреші қандай шешім шығарса да таласпайды һәм әлгі төреші төңіректе жиналып қалған жұртқа: байлам осындай, куә болыңдар деп, біржола бекітеді, дейді Барбаро, нақты айғақтап.

Әлбетте, қалыпты жол-жора, ғұрып-низам бар, халықтың ежелгі дәстүр, салты бар. Жарлық пен нұсқау да, тәртіп пен рәсім де осы орайда. Жұпыны, күнделікті тіршіліктен бастап, ең үлкен, алымды, қатер-қауіпті әрекетке дейінгі барлық іс осы әдет-ғұрып заңы арқылы бағаланып отырған. Соның кейбірі:

Жасы кіші үлкенді сыйламай, намысына тисе, дүреге жығылады (Карпини).

Кісі өлтіру – айрықша зұлымдық саналады, дейді Рикольдо. Әрине, өз ішінде және бейбіт жағдайда.

Бұлардың заңы бойынша, өтірік айтқан кісі өлімге кесіледі, деген куәлік береді Сюй Тин.

Өз бауырындағы әйелдерден басқа ұрғашымен ойнас үшін өлім жазасы, дейді Рубрук.

Шағын ұрлық, мәселен, бір қой ұрлау үстінде қолға түссе – дүреге кеседі; үлкен ұрлық үшін өлім жазасы, деген Рубрук.

Жылқы, немесе басқадай ұрлық үшін өлім. Егер ұрланған дүние, малды он есе қылып қайтара алса, кешу жарияланады, депті Марко Поло.

Бөтен біреудің жайлау, қонысында қарақшылық, ұрлық үстінде ұсталған адам тергеусіз өлтіріледі, дейді Карпини.

Олар ұрлық, өтірік, зинақорлық, кісі өлтіру сияқты қылмыскер үшін ең қатал жаза – өлімге кеседі, деп айғақтайды батыс Еуропаға қашқан орыс архиепископы Петр.

Барлық уақытта, дамудың ең төменгі деңгейіндегі ру-тайпалардың өзінде адамдар арасындағы қатынас орайына негізделген ішкі тәртіп, қоғамдық әдет-ғұрып жүйесі болады. Іргелі мемлекеттер тұсында бұл тұрғыдағы жол-жора атаулы жинақталып, белгілі бір қалыпқа түспек. Өзіндік ерекшелігі, рулық, ұлыстық бітім, мазмұнымен. Ескіден сақталған нақты деректер бойынша, Түрік қағанатында «Төре» аталатын заң жүйесі мағлұм. Ежелгі «Төре» заңының тікелей жалғасы болмаса да, көшпенділердің осы орайдағы өзіндік әдет-ғұрып, жол-жорасының жинақталған, айнымас, қатаң жүйеге түсіріліп, мемлекеттік жарғы ретінде қолданысқа енген жаңа нұсқасы – Шыңғыс ханның «Жасақ» заңы және соған жалғас «Білік» нұсқаулары болды. Ескінің жаңғыруы ретінде қалыптасқан жаңа низам. «Жасақ» пен «Білік» туралы сөз – Шыңғыс хан империясына тікелей қатысты алдағы тарауларда айтылмақ. Бұл жерде біз әлеуметтік ортада қалыптасқан жол-жосын, жөн-жоралғы турасындағы ескілікті куәліктермен ғана шектелеміз.

Көшпенділер қоғамында адамдар арасындағы қатынас атақ, дәреже айырымына, таптық негізге және жалпыға ортақ қатал ғұрып-низамға қарамастан, ашық аралас, азаматтық теңдік орайында құрылғаны көрінеді.

Жалпы жұрт өзара сыйлас; біреуді біреу кемісіту жоқ, деген Карпини.

Өркеуде, өздеріне ешбір жұртты теңгермейді, депті тағы да.

Олар өздерін жер-жиһанның қожайыны санайды; құдай бүкіл әлемді тек өздері үшін жаратқан деп біледі, дейді Рикольдо де Монте-Кроче.

Әрбір көшпенді өзінің ат үстіндегі, кең даладағы еркін өмірін мақтан еткен және өз нәсілін әлемдегі ең таңдаулы халық деп санаған (Рәшид-әд-Дин, Жувәйни, т.б.).

Сонымен қатар, өзінің шыққан руын құрметтеген, ата-тегін қастерлеген.

Рәшид-әд-Дин дәйектеп жазып кетіпті:

Бұл тайпалардың бәрінің де айқын әрі нақты ата-тек шежіресі бар. Өйткені моғұлдар өздерінің дәстүр-салты бойынша, шығу тегін ұмытпай сақтайды һәм жаңа туған әрбір балаға осы шежірені ұғындырып, үйретеді. Сөйтіп, өткені туралы сөзді халқының өзіндік санасы ретінде қалыптайды және өз тайпасының түп негізін білмейтін кісі болмайды. Ата-тегін есте тұтатын арабтарды айтпасақ, әлемде моғұлдан басқа ешбір жұртта мұндай дәстүр жоқ, дейді.

Ата-тек, тұқым-жұрағат туралы деректердің барлығын жалған һәм ойдан құралған бөстекі сөз деуге болмайды. Өйткені, ежелден бергі дәстүр бойынша, моғұлдар өздерінің ата-бабалары мен шығу тегін жадында сақтайды және жас өркенді тәрбиелейтін [мұсылман] діні де, пірәдар қауымы да болмаған себепті, ата-анасы жаңа туған әрбір балаға өздерінің шыққан тайпасын һәм ата-тек шежіресін ұғындырады және бұл – күні бүгінге дейін сақталып отырған рәсім. Сол себепті, кімнің қайдан шыққанын, арғы аталар мен кейінгі ұрпақтар жөнін нақты танып, ажырата аламыз, дейді Рәшид-әд-Дин екінші бір пара сөзінде.

Ата-тек баяны сол руға, тайпаға енетін адам атаулының бірлігіне, ұжымды, берекелі тіршілігіне қызмет еткен. Тиесілі шежіре бойынша, осы ру, тайпалардың барлығының арғы аталары бір, шығу тегі ортақ болғандықтан, бүкіл ұлыстың ұйысуы жолына қызмет еткен.

Рәшид-әд-Дин айғақтап отырған дәстүрлі ата-тек шежіресі бүгінгі моңғолда жоқ, сірә, әуелден болмаған, ал моғұл (моңғол емес), Шыңғыс хан ұйыстырған моғұл жұртының тікелей мұрагері қазақта барлық заманда берік сақталған, бүгінгі күнге дейін жеткен. Қазақ шежіресі бөлшекке емес, бірлікке қызмет етіпті. Қазақ Ордасы кезінде қалыптасқан ұлыстық идеология бойынша, бар қазақ – бір-ақ адам – Қазақ деген кісінің баласы. Бұл Қазақтың үш ұлы болады: Ақарыс, Жанарыс, Бекарыс. Ақарыстан он бір ұл, жанарыстан алты ұл, Бекарыстан үш ұл туады, өз кезегінде бұлардың әрқайсысынан тағы қаншама ұрпақ тарайды және аталы тайпалардың негізін салады, одан ары өсіп-өнеді. Сөйтіп, қазақ шежіресі қазақ халқының құрамындағы үлкенді-кішілі барлық руларды, есебі, қазақ атымен жер басқан барлық жұртты бір өлшемге сыйғызады. Жоғарыдан емес, төменнен қарасақ, өте шебер қиюластырған берік пирамида, ұшар басында – бітімі ортақ үш таған тұрғанын көреміз.

Ежелгі Шыңғыс хан жұртында, одан бұрынғы және кейінгі замандарда рулық, тайпалық құрылым тек туыстық жүйе ғана емес, әкімшілік бөлініс (бүгінгіше айтсақ, облыс, аудан) қызметін атқарыпты. Жеке адамдар арасындағы ғана емес, тұтас топ, әскери және тұрмыстық құрылымдар арасындағы қатынас қалыбы, өкім және басқару жүйесі – ұлыстың, елдің қоғамдық сыпатына байланысты. Біздің бұл реткі сөзімізден тыс, басқа бір орайдағы баян. Біз, жоғарыда ескерткеніміздей, әзірше тек қана ескілікті деректермен ғана шектелеміз. Зерттеу, талдау емес, барды байыптау ғана.

Әлеумет өміріне қатысты, ілкідегі сөзімізге қосымша азғана мағлұмат.

Пэн Да-я мен Сюй Тин жазбаларынан:

Олардың маусым есебі – он екі жылдық мүшел. Әр жылдың өз атауы бар, мәселен, тышқан жылы дегендей.

Оларда [біздегідей] күнтізбе болған жоқ. Көк шыққанда бір жыл өтті деп, жаңа ай туғанда бір ай өтті деп санаған.

Біз [қытайлар] сияқты емес, бала кезінде қойылған әуелгі есімдері өзгермей сақталады. Ұлығы да, кішігі де сол, алғашқы, балалық есімдерімен аталады.

Жасың қанша деп сұрағанда, саусақтарын бүгіп, неше рет көк шыққанын айтады.

Амандық орнына бір-бірімен құшақтасып көріседі; қаусыра құшақтасады.

Тағзым еткенде бір тізелерін ғана бүгеді.

Орын дәрежесін айтсақ, ең құрметтісі – орталық, одан соңғысы – оң жақ, ең төмені – сол жақ, депті.

Таң қаларлық жағдай. Соңғы деректі айтамыз. Оң мен солдың жөнін. Бұл кезде әлі өз орнында тұрған, Терістіктен ешқандай қатер күтпеген Сұң империясының барлау және мүмкін одақтастық мақсатымен жолданған мәртебелі елшілігі құрамында, бірі – 1233 жылы, екіншісі – 1235 жылы, Ұлы Даланы көктей өтіп, Қарақорымға дейін келген, ұлы қаған Өкетейдың қабылдауында болған, ел мен жер жайын мұқият зерделеп, қаншама тың, соны мағлұмат жинап қайтқан Пэн Да-я мен Сюй Тин нақты айтқан.

Тек осы екеуі ғана емес. Қаншама жыл Ханбалық-Пекинде тұрған, қаған сарайында құрметке жеткен Марко Поло жазыпты:

Той, мәжіліс кезінде [Құбылай] хан өзгелерден биікте, төрде, бетін түстікке қаратып жайғасады. Бұдан соңғы әркім өзіне ұлы хан тағайындаған орынға отырады. Сол жақта, ханның қасында – бәйбішесі, ал оң жақта – ханның ұлдары мен немерелес, аталас туыстары, олардан төменіректе-алпауыт шонжарлар. Ханның ұлдары мен тумаларының әйелдері сол жақта, төменде, олардан соң алпауыттар мен бахадұрлардың әйелдері. Бәрі де өздеріне тиесілі орынға ғана отыруға тиіс, дейді.

Алтын Орданың ханы Өзбектің ордасында болған Ибн Баттута атаулы мереке кезінде төрде, үлкен алтын тақта отырған хан мен оның бәйбіше қатынының оң жағында мұрагер, үлкен ұл Тінібек, сол жағында – екінші ұл Жәнібек отырғанын, ал төменде, оң мен солда әрқилы дәрежесіне қарай ұлыс бектері, әскербасы бахадұрлардың жайланғанын, бүкіл той көрінісін сыпаттаған.

Ескілікті барлық деректерден анық аңдалғандай, Шыңғыс хан және оған жалғас заманда орталықтан кейінгі құрметті – оң жақ!

Бүткіл Еуропа ғалымдары, орыстың бұрынғы-соңды барлық оқымысты, тарихшылары, барлық зерттеу еңбектерде, ғылыми және танымдық әдебиетте «моңғолда ең құрметті – сол жақ, оң жақ төменірек саналады» деп атап көрсетілген. Ол рас. Ілкідегі қидан, кейінгі халха мен ішкі-моңғолда, моңғол текті қалмақта. Осы қалмақ пен халха дәстүрін ешбір ой, талғамсыз арыдағы моғұл – яғни Шыңғыс хан заманына көшіре салыпты. Ауру әдеттің тағы бір рабайсыз көрінісі.

Атап айтайық, түрік қауымында, оның ішінде Алтын Ордадан тартып, Қазақ Ордасында, кешегі және бүгінгі жалпы қазақта – орталықтан соңғы ең құрметті – оң жақ болған. Ханның оң жақ қапталы, яғни оң тізесінде отыру – ең үлкен мәртебе саналған. Хан ордасы ғана емес, қатардағы бек, ауылдағы ақсақал, кез келген отағасының шаңырағында. Арғысын айтпағанда, ақиқат дерегі сақталған Шыңғыс хан заманынан күні бүгінге дейін жалғасып келе жатқан рәсім.

Наным, дін

Шығыс пен Батыстың заманауи деректері Дала жұртының Тәңірі дінін тұтынғанын нақты айғақтайды.

Олардың дәстүрінде Көк пен Жер бәрінен жоғары құрметтеледі. Әрбір ісінде ауызға алып отырады, дейді Чжао Хуң.

Әлбетте, Чжао Хуң жазбаларындағы Көк пен Жер атауы – қытай тілінде. Ілкідегі Орхұн ескерткіштері, ежелгі түріктер тіліне көшірсек, Көк Тәңірі, Жер-Су болар еді.

Пэн Да-я–Сюй Тиннің куәлігі:

Олар Көктің құдіретінен тыс ешқандай да шаруа жоқ деп біледі. Татардың әміршісінен қарашы жұртына дейін осыған сенеді. Әрбір істі бастарда «Көк осылай үйретеді» (Көктің ырқы, – М.М.) деп сөйлейді. Әлдебір жұмысты тындырғанда, «Бұл – Көктің қалауы» (яғни, Көктің алқауымен жасалды, – М.М.) деседі.

«Көктің әмірі» деп сөйлейді, деген Чжао Хуң.

Олар аспандағы бір құдайға сенеді, көздері көріп тұрған көк күмбезін құдай деп есептейді, басқадай таным-түсінігі жоқ, деп жазған екен, әлем асты-үстіне түсер шапқын қарсаңында Сириядағы яковит патриархы Михаил.

Олар бір құдайға ғана сенеді және осы құдай әлемдегі көз көріп тұрған һәм көрінбес барлық заттың жаратушысы деп біледі, сонымен қатар, адам өміріндегі барлық игілік, бар қиындық та Құдайдың ырқымен деп санайды. Әйтсе де құдай атына арнап дұға оқу, мадақ айту, немесе басқадай рәсім-салты жоқ, деген Карпини.

Бұлардың діндері де басқа жұрттан өзгеше. Құдайға сенеді және оны табиғаттың әлдебір заңы есепті қабылдайды. Өздері де табиғи қалыпта ғұмыр кешеді, қыста да, жазда да, жан-жануар, құстар сияқты, деген Рикольдо де Монте-Кроче.

Құдайға құлшылық тарабында нақты низам-ғұрыптары жоқ. Жер-әлемдегі иудей, сарацин, христиан заңдарының ешқайсысын ұстанбайды, табиғи сана жөнімен тіршілік кешеді һәм өздеріне тән жөн-жоралғысы бар, дейді Давид Эшби.

Өздерінің құдайларын қастерлейді, құдай жалғыз және мәңгілік деп есептейді. Және құдайдың еркінен тыс ештеңе болмайды деп біледі. Әйтсе де, құдайдың құрметі үшін ғибадат, ораза, кешкілік қызмет, немесе басқадай істері жоқ, депті Гайтон.

Татарлардың ешқандай атаулы діни ілімі жоқ. Табиғи таным ғана. Ғибадатхана да, діни қызметкер де, тиесілі рәсімдер де жоқ, деп нақтылайды Рикольдо де Монте-Кроче.

Атқыштар жұрты, яғни мұғал, ауызекі тілде татар – құдайсыз халық, бірақ өздерінің табиғи рәсім-салттарын ұстанады, дейді Стефан Орбелиани. Мұндағы «құдайсыздық» – христиан дінінен тыс, ал «табиғи рәсім-салт» – өзіндік наным, дәстүрлер екені айқын болса керек.

Моал, немесе татарлар бір құдайға ғана сенеді, депті Рубрук.

Олар құдіретті Көк құдайы бар деп айтады және одан жақсы кеңес пен амандық-саулық тілеп, құрбан шалып отырады, дейді Марко Поло.

Олар құдай – бір деп біледі және соған орай өзіндік салттары қатаң сақталады, депті Лонжюмо.

Кейбіреулер үш жүз алпыс бес құдай бар деп біледі, деп жазады Рикольдо де Монте-Кроче. Шетін дерек. Зады, құдай емес, үш жүз алпыс бес әулие болуға тиіс. Татардың құдайы біреу-ақ деп Рикольдоның өзі де, басқалар да нақты айтқан.

Бар құдай – біреу-ақ, тіршілігіміз де, өліміміз де соның еркіне байланысты һәм біздің жүрегіміз (пейіліміз) соның тура жолында, дейді Мөңке қаған Рубрукпен әңгімесінде.

Олар құдайды Тәңірі деп атайды, деген анықтама береді Киракос Гандзакеци.

Олар күннің күркірін құдайдың (яғни Тәңірінің, – М.М.) ашуы деп біледі. Сондықтан күн күркірегенде керемет қорқады, депті Чжао Хуң.

Күн күркірегенде шет жұрттық, бөтен кісілерді сыртқа шығарып жіберіп, өздері қара киізге оранып, күркір басылғанша тығылып жатады, дейді Рубрук.

Ешбір жаудан қайтпаған, ажалға қарсы шабатын Дала жұрты тек найзағай ойнаған күн күркірі, яғни Көктегі Тәңірінің кәрінен ғана қорқады екен. Әлбетте, өзіндік діни нанымның қаншалық күшті болғандығының көрінісі.

Көкке жалғас құдірет иелері – ай мен күн және от және жер-су.

Құдаймен қатар олар күнге, айға және отқа, сондай-ақ, су мен жерге табынады және ішіп-жемге отырарда, көбіне-көп таңертең, оларға дәм арнайды, деп атап көрсеткен Карпини.

Жаңа айдың алғашқы күні Көкке тағзым етеді, деген Чжао Хуң.

Жаңа ай туғанда міндетті түрде тағзым жасайды, дейді Сюй Тин.

Олар ай деген – құдіретті хан деп біледі, сондықтан тізесін бүгіп, айға тағзым етеді; жаңа бір істі жаңа ай туғанда, немесе ай толғанда бастайтын әдеттері бар, дейді Бенедикт Полон.

Әлдебір шаруаға кірісерде айдың толығына, немесе кемісіне қарайды; жаңа айдың ширегі һәм толған айдың қорғалап, кеміген күндері істің басы мен аяғы үшін қолайсыз саналады, дейді Сюй Тин.

Татарлар жаңа ай туғанда дулы мереке жасайды, депті архиепископ Петр.

Олар айдың анасы – күн дейді, өйткені ай өзінің жарығын күннен алып тұрады дейді. Сондықтан, күнді айрықша құрметтейді, депті Бенедикт Полон.

Олар күнге табынады, деп куәландырған армян деректері.

Шыққан күнге тағзым етеді, діні сол, дейді Ибн әл-Асир.

(Жаңа шыққан күнге тағзым жасау – қазақ арасында кейінгі заманға дейін сақталған – Ибн Рузбихан, XVI ғасыр. Ал жаңа аймен сәлемдесіп, тағзым ету – күні бүгінде бар, мен өзім кезінде әжем берген тәрбие бойынша, әрбір жаңа айды көрген сәтімде ескілікті ата-баба дұғасын қайталап: «Ай көрдім, – Аман көрдім, – Баяғыдай заман көрдім, – Ескі айда есірке, – Жаңа айда жарылқа!» – деп барып тәжім етем және осы рәсімді кейінгі немерелеріме дейін үйреттім…)

Олар құдіретті Күн патша – жанып тұрған от деп біледі, сондықтан да отты құрметтейді, оттың тазартпайтын нәрсесі жоқ деп есептейді, деген Бенедикт Полон.

Отқа қатысты ырым, тиым және жол-жоралғылар турасында жоғарыда айтылды. Отпен аластау – негізгі рәсімдердің бірі болғанын көрдік. Бұл арада отпен, түтінмен тазарту – қазақ арасында күні бүгінге дейін сақталып отырғанын ғана қайталай еске саламыз.

Түз тұрғындары құпия, тылсым күш ретінде ата-бабалардың аруағын айрықша қастерлеген.

Олар өлген кісілерінің бейнесін киізден жасап, қымбат маталармен киіндіріп қояды және әрбір арба-үйге біреуін, немесе екеуін салып алып жүреді, депті Рубрук.

Татарлар сиқыр үшін киіз қуыршақ ұстайды, дейді армян шежіресі.

Ата-бабаның тірі аруағын кейіптейтін мұндай пұт-қуыршақ «онгон» (оңғұн) атанған. Батыс деректері «идол» деп жазады.

Адамға ұқсатып, киізден жасалған пұт-қуыршақтары бар. Бұларын отарлы малдың қамқоры, оның төлінің өркені мен амандығы және сүтінің молдығына кепіл деп танып, тұратын үйлерінің екі жақ босағасына орнатып қояды. Енді бір пұт-қуыршақтар жібек-торғыннан жасалады һәм айрықша қастерлі. Сәулетті арба-үйлерінің есігінің алдына, кіреберіске қояды, дейді Карпини.

Моалдар бұл пұт-бейнелерді мейлінше қадірлейді және соған табынады, деген Рубрук.

Император (Күйік қаған, – М.М.) Ордасының алдына да пұт қойылыпты, оған ерекше құрмет көрсетіліп, атаулы сый-сияпат, тарту-таралғы жасалады екен, дейді бұл жағдайды көзімен көрген Карпини.

Пұт қалыптаудың өзіндік рәсімі болған.

Бұл пұт-қуыршақтарын («идол») жасарда ауылдағы қартаң әйелдер түгел жиналады да, айрықша іждағатпен іске кіріседі. Құрап, тігіп болған соң [құрбанға] қой сояды, оның етін жеп, сүйегін отқа жағады, дейді Карпини.

Төтенше жағдайлар кезінде де жаңа пұт істеу қажет екен.

Карпини айтады: әлдебір жас адам қатты ауыра қалған жағдайда әлгіндей рәсіммен жаңадан пұт жасайды да, оны сырқаттың төсегінің басына байлап қояды, дейді. Яғни, аруақ шақыру, одан медет тілеу.

Әлгі айтылған пұт-қуыршақтардың алдына әманда ақ қойылады. Ішіп-жемеге отырған кездерінде ең әуелі осы пұтқа шөкімдеп сыбаға тартады. Әрбір ретте, сойылған мал мен алған аңның шикі жүрегін табаққа салып, үйдегі пұттың алдына қояды да, оны өздері ертеңіне ғана пісіріп жейді, деген Карпини.

Тағы бір сөзі: көсемдер, мыңбасылар, жүзбасылар өз күрендерінде міндетті түрде серке ұстайды, депті. (Сірә, қажетті сәтінде оңғұнға құрбанға шалу үшін, – М.М.).

Ата-баба аруағын көрнекі пұт арқылы қастерлеу түз тұрғындарының тіршілік салтында ұзақ заман, мұсылман діні біржола орныққанға дейін сақталып тұрғанын көреміз.

1436–1452 жылдар аралығында қаншама уақыт, он алты жыл бойы Азау-Танада тұрған, далалық түрік нәсілінің дәстүр-салтын жете танып, тілін еркін игерген венециялық Иосафат Барбаро мынандай куәлік қалдырыпты:

Татарлардың арасында магомед діні әдепкі құбылысқа айналуы – шамамен бұдан жүз он жыл бұрнада. Рас, оған дейін де аздаған жұрт мұсылман болды, ал жалпы алғанда, әркім өзіне ұнаған наным-сенімді еркін ұстанды. Сондықтан олардың арасында ағаш, немесе киіз, шүперек мүсінге табынып, онысын өздерімен бірге арбаға салып алып жүретіндер де болды. Мұсылман дініне күштеп енгізу Едігенің заманында жүзеге асты, дейді.

Барбароның тағы бір тұста айтқаны:

Мәжуси болып қалған татарлар арбада өздерімен бірге алып жүретін мүсіндеріне табынады; сонымен қатар, әр күні ертемен үйден шыққанда алғашқы кездескен әлденендей жануарға тағзым жасайтын да ғадеттері бар, дейді.

Өткен ата-баба аруағын кейіптеген пұт-мүсіндерге табыну Барбародан тағы бір жүз жыл өткен заманда, Шығыс Дәштідегі қазақ арасынан көрініс береді. Бұл жағдайды Шәйбани ханның 1510 жылы қыста, қазақ даласына жасаған ең жойқын жорығының толық тарихын таңбаға түсірген Ибн Рузбихан куәландырыпты.

Рузбихан: «Ерлігімен әлемге әйгілі қазақ жұрты – Шыңғыс хан ұлысына жатады», – дей келе, Хорасан мен Мәуреннахрдың діни ғұламалары Шәйбани ханның жаңа жорығын – кәпірлерге қарсы ғазауат деп танығанын айтады. Өйткені, қазақтардың исламнан тыс мәжуси екені нақты дәлелденген көрінеді. Бұлар пұтқа табынады, дейді. Сондықтан, қазақтарды қырып-жою, құлдыққа әкету – күнә емес, тек қана сауап және әрбір таза мұсылманның қасиетті парызы делінген ресми пәтуа – фетвада.

Анығын білетін абзал адамдардың айтуынша, қазақтардың арасында мәжусилік әдет-ғұрыптар кеңінен сақталып отыр, деп жазады бұдан әрі Рузбихан. Мәселен, оларда пұт бейнелер бар. Аллаға құлшылық, хақ намаз орнына осы пұтқа тағзым жасап, құлдық ұратын көрінеді, депті.

Аруақты күрнекі пұт (қуыршақ-мүсінше) – оңғұн кейпінде қастерлеу бұдан соңғы қаншама заманға жалғасқанын біршама нақты айта аламыз. Қазақ Ордасы әкімшілік қана емес, мәдени, діни орталық та болған Түркстанды, халқы ислам жолындағы, базары дулы Сауранды, Оңтүстік өңірдегі тағы қаншама кентті біржола баураған Тәуекел хан–Есім хан заманы – XVII ғасырдың басы тұрыпты, кейінгі Абылай хан дәуірі, XVIII ғасырға ұласты. Ежелгі рәсімнің ең соңғы дәйегі – А.Левшин, А.Харузин еңбектерінде көрініс тапқан. Бұл – күні кешегі XIX ғасыр. Қазақтар қайтыс болған кісіні бейнелейтін үлкен пұт қуыршақ жасап, оған марқұмның тіршіліктегі тәуір киімдерін кигізіп қойып, өлімнің жыл уақыты толғанға дейін күн сайын азанда және кешқұрым жылап-сықтап, жоқтау айтады екен. Мұндай дәстүр Орта жүздің кейбір бөліктерінде көбірек сақталған деп куәландырады А.Левшин. Бұл заманда қазақ өзін қалтқысыз мұсылман санаған. Өлігін ақ жуып, арулап, жаназа шығарып, құран оқып аттандырады, деген А.Левшин. Осыған жалғас жағдай әлгіндей.

Мұсылманшылыққа ден қойғаннан соңғы заманда бір құдай – Тәңірі есімі жаңаша сыпат алады. XI ғасыр, Махмұд Қашғари «Сөздігінің» өзінде «Тәңірі» – «Алла» атауының синонимі ғана емес, Жаратқан иенің ең негізгі есімі ретінде қолданысқа түскенін көреміз. Кейінде мұсылман дініне біржола көшкен Шыңғыс хан жұртының, оның ішінде бүгінгі қазақтың ұғымы да осы орайда.

Енді Еке Ұлыс, одан ілкі және жалғас замандардағы әрқилы шет діндер турасында бірер сөз.

Он ұйғыр әулетінен шыққан қағандардың Дала жұртына манихей дінін күштеп таңбақ әрекеті – ақыр түбінде ұлыстың біржола ыдырауына себеп болғаны, ал жетекші тайпа – ұйғырлардың қырғынға ұшырап, біржола дерлік жойылғаны, кейінге тек атау-есімі ғана қалғаны турасында айттық. Одан да бұрынғы, Еділ бойындағы құдіретті Хазар қағанатының күйреуі де пайымы шолақ, ақылы кеміс, ең соңғы қағанның негізінен көшпенді, жауынгер жұрттың тұрмыс-кебі, дәстүр-салтымен мүлде үйлеспейтін иудей дінін қабылдауы және оны жалпы жұртқа күштеп тарату әрекеті нәтижесінде болған апат еді. Ал Ұлы Далада, Шыңғыс ханнан бұрынғы заманда христиан дінінің несториан тариқаты бой көрсете бастағаны белгілі. Осы орайда, ежелгі Түрік қауымының жат жұрттық әрқилы діндерге жол беру себебі неде деген сауал туындаса керек.

Жаратушы Көк, одан соңғы кие мен иелерге негізделген тәңірі діні – көшпенді жұрттың өзіндік тіршілік кебі, тұрмыс-жағдайы негізінде туындаған ұғым-нанымдарының жинақты көрінісі болатын. Ұлттық, ұлыстық идеология емес, халықтық жол-жора мен ғұрып. Жазба негіздегі берік низамы, соған сай өзіндік ғибадаты мен міндетті жосық, рәсімі қалыпқа түспеген. Тәңірі әрбір кісінің жүрегінде және санасында ғана тұрған. Ал мемлекет ретінде ұйысқан қуатты құрылымға бұдан гөрі белсендірек, әрі көрнекі құдай үйі – ресми ғибадатхана арқылы ұтымды үгіт, пәрменді насихат тарататын, елді орталықтандыратын, бір үлгіге бағыттайтын басқа бір дін керегірек болып шығады. X ғасырда керейлердің, оған жалғас найман, оңғыт және басқа да белгілі, белгісіз, жекелеген ру-тайпалардың христиан дініне әуестенуінің негізгі себебі осында жатыр. Әйткенмен, атап айтайық, әуестік – сол сырттай әуестік қалпында ғана қалғанын көреміз. Жаңа бір дін – несториан тариқатын қабылдау – тек сөз жүзінде, онда да билеуші тап шеңберінде ғана болыпты. Соның өзі үстірт әрі баянсыз.

Кейінгі және бүгінгі Батыс зерттеушілері, оның ішінде әсіресе орыс ғылымы түз тұрғындарының христиан дінін ұстануына айрықша мән, маңыз береді. Ұлы Дала мен қалған әлемнің арасындағы қайшылықтың негізгі бір себебі дінге тіреліп тұрғандай. Мәселен, ойсыз тасырлықтан аулақ және өрісі кең Лев Гумилев Шыңғыс ханның және оның мұрагерлерінің Орта және Алғы Азияны жаулау соғыстарын «Сары крест жорығы» деп атаған. Онда Әмір Темірдің Ираннан Алтын Ордаға дейінгі, Түркиядан Үндістанға дейінгі – Батыс пен Шығыстағы бүкіл мұсылман әлемін қырғынға ұшыратып, аяусыз ойрандаған қаныпезер жорықтарын қандай дінге телуіміз керек? Еуропа христиандарының жүз жылдық, отыз жылдық, жеті жылдық, шынтуайтына келгенде, ғасырдан ғасырға өтіп, ешқашан толастамаған өзара соғыстарын не дейміз? Қисынсыз долбар.

Еуропаның мұсылман әлеміне қарсы крест жорықтары басталғанда, өздері әуелде байыптағандай, «сарациндерді» бірден жапырып кете алмаған, уақыт оза келе қайтадан тықсырыла бастаған христиан жұрты енді беймәлім ғана емес, мүлде жұмбақ Арғы Шығыстан әлденендей ғажайып, төтенше көмек күткен. Оған әуелгі себеп, қозғаушы күш – қара-қытай Елүй Дашы болыпты. Қашқын ханзада керей, найман және басқа да далалық ру-тайпалардан құралған аз ғана әскермен Жетісуды алып, одан соң қарлұқтармен қатарын молықтырып, Сирия, Палестина тарабында крестшілердің өзін ықтырған атақты Сәнжар сұлтанды талқандағанда, бұл мұсылмандарды қиратқан – Шығыстағы беймәлім христиандардың Иоанн есімді патшасы екен деген лақап тарайды. Кейінірек, Орта Азияға Шыңғыс хан келіп кіргенде баяғы лақап шындыққа айналғандай көрінеді. Есімі де, жөн-жосығы да күңгірт Шыңғыс хан – баяғы пресвитер Иоанның тікелей ұрпағы Давид патша болып шығады.

Татарлар – христиан екен, мұсылман атаулыны жазалау үшін аттаныпты, жорық шіркеулері бар, сиқырлы, ғажайып крестері бар, сондықтан да күшті, қуатты деген, және басқа да қисынсыз лақаптар кеңінен тарады, деп жазған атақты армян тарихшысы Киракос Гандзакеци. Тіпті, көп ұзамай Жебе мен Сүбітай Қапқазға келіп кіргенде, олардың алдынан крест алып, христиан әулиелерінің суреттері бейнеленген ту көтеріп шыққан жағдайлар да ұшырасты, дейді.

Көп ұзамай бүкіл Шығыс және Орталық Еуропа ойран-топыр, шат-шәлекей болғанда есінен айрыла үрейі ұшқан христиан әлемі, енді, қауіп-қатер кері серпілген кезде, қайтадан діндес туыстарының жайын білуге талап етеді. Католик Папа мен Француз королі тарабынан Шыңғыс хан ұлысына аттанған франциск және доминик монахтарының негізгі бір мақсаты – белгісіз жұртты, оның жай-жапсары мен қауіп-қатерін аңдау ғана емес, дін-қарындас, жаңа одақтас іздеу талабы болатын. Үміт ақталмайды. Татар патшалығындағы христиан қауымы турасындағы алып-қашты ақпар – бос лақап болып шығады. Соған қарамастан, күні бүгінге дейін тарихи және көпшілік әдебиетте «далалық христиан қауымы» турасындағы дақпырт талассыз шындық ретінде әжептәуір орын алып отыр. Енді осы орайдағы ескілікті, нақты, ақиқат деректердің кейбірін келтіре кетейік.

Арыдағы мағлұмат – Шыңғыс ханнан әлдеқайда бұрынғы заманда керейлер мен наймандар христиан дінінің несториан тармағын қабылдапты деген дерек. Айттық, Керей хандығы мен Найман хандығының белгілі бір ауыр заман – Қидан, Шүржен өктемдігіне қарсы күрес кезеңінде басқыншыдан іргесін біржола аулақ салу және тың тыныс, көмекші күш іздестіру мақсатында несториан дініне бейіл бергені рас, бірақ жат дінді мойындау билеуші топ шеңберінен ұзамаған, оның өзі шартты түрде ғана екенін көреміз.

Король Иоанн турасындағы дабыра – құр лақап, мен оның билігінде болған (болыпты-мыс) найман жері арқылы өттім, бірді-екілі несториандар ғана ұшырасты, деп жазған Рубрук.

Бұл Иоанның бауыры, Оң деген ханның жұрты керей мен меркіт несториан дініне жатады екен, ал ханның өзі пұтқа табынған, жын-пері шақыратын пұтшы абыздар ұстаған, дейді одан соң.

Бұл арада керісінше, христиан – хан да, «пұтқа табынатын», яғни ата-баба дінін сақтап қалған – жалпы жұрт, немесе ханның өзі де ескіліктен біржола қол үзіп кетпеген.

Ұлы Дала шегінде екі ғасыр бұрын өркен жайған христиан діні Шыңғыс хан заманында мүлде орнығып, біржола күш салса керек қой. Ал шын мәнісінде бәрі де басқаша болып шығады.

Үлкен көлді (Алакөл, – М.М.) түстік-шығыстан етектеп, өкпек аңғардан (Жоңғар қақпасы, – М.М.) өткеннен соң, әулие Петр күнінің қарсаңында найман жеріне келдік, деп жазады Карпини және бұл наймандардың «дінсіз мәжуси» екендігін атап көрсеткен. Мұнда Петр және Павел әулиелердің күнінде қалың қар жауды, айрықша суық болды, депті. Христиан әулиелерін еске алып, арнайы күнін атап жатқан ешкімді көрмеген. Бұл елдің жерімен бірнеше күн жүрдік, дейді. Әлденендей дін-қарындастық елесін аңдамаған.

Арнайы елшілік басшысы ретінде Қарақорымда, Күйік қағанның дәргейінде болып қайтқан Киликия-Армян патшалығының гундстаблі (бас қолбасы, бас уәзір) Смбат Спарапет өзінің нағашы ағасы, Кипр королі Генри Лузинянға жол-жөнекей, Самарқаннан жазған хатында былай депті:

Сізге мағлұм болғай, мархаматты Әулие (яғни папа, – М.М.) ұлы ханның христиан екенін, немесе емесін анықтау мақсатында, һәм оның христиан елдеріне әскер жауып, халқын қырғынға ұшырату себебін білмек үшін арнайы елші жіберді. Бұл сауалға орай хан-патша: жаратқан құдай оның ата-бабаларына және өзіне әлемдегі барлық бұзық және зұлым халықтарды қырып-жою турасында жарлық берген, депті. Ал ханның өзі христиан ба, әлде жоқ па деп сұрағанда, менің кім екенім құдайға анық, ал егер папаның өзі нақты білгісі келсе, осы елге келсін, көзімен көрсін, татар жұртындағы жағдай қандай екенін, деген көрінеді…

Күйік қаған папа Иннокентий IV ге арнайы жолдауында аса қатқыл айтады:

«Сен өзіңнің хаттарыңда біздің шоқынып, христиан болуымыз қажеті турасында жазыпсың. Қысқасын айтайық, біз түсінбедік, қалай, қайтіп? Сендер, Батыс жұрты, дүниеде тек өздерің, христиандар ғана бар деп санайсыңдар, ал басқаларды жек көресіңдер. Құдайдың рақымы кімге түсетінін қайдан ғана біле қойдыңдар? Ал біз Тәңіріні (түпнұсқа тәржімада «Құдай», – М.М.) қастерлеп, және сол Тәңірінің күшімен (бұл – тұрақты тіркес, – М.М.) Батыс пен Шығыстың барлық жерін ойран қылдық…» – дейді.

Соған қарамастан, Батыста Дала жұртының христиандығы турасындағы жағымды қауесет тоқтамайды.

Ұлы қаған Күйік және оның ғұзырындағы тағы қаншама ұлық кісілер христиан-католик діні қабылдапты-мыс деген дақпырт жөнімен, дін-қарындастық және дипломатиялық тығыз байланыс орнату мақсатында Франция королі Людовик IX тарабынан Қарақорымға арнайы жіберілген, доминик орденінің монағы Лонжюмо бастаған елшілік мүлде басқаша жағдайға тап болады. Лонжюмо ілкіде ғана дүние салған Күйік қағанның жесір қатыны, аралық кезеңде Еке Ұлыстың билігін ұстап отырған Оғұл-Қаймыштың Ордасынан бірде-бір нағыз христианды ұшырата алмапты, ондағы жалпы жұрт жер түбінен өксіп жеткен христиандарды мүлде жат санайды, тіпті, христиан елшілігін іш тартып, олардың күнделікті тіршілік-қамын ойлаған ешкім болмапты.

Христиандарға құрмет көрсеткен себепті, Мөңке хан, Күйік хандар христиан деген сөз тарады. Шын мәнісінде, бұлар христиан емес, деп жазады Рубрук.

Шет жұрттық елшілер мен жиханкездерге, барлық тараптағы дін атаулыға құрмет – мемлекеттік саясаттың бір тармағы, жалпыға ортақ сыпат болатын.

Мөңке хан атаулы мереке күндерінде несториан-христиандарына да, сарациндерге де, пұтқа табынушыларға (буддистерге) де тиесілі құрмет білдіреді, деп жазады өзі көрген жағдай туралы Рубрук.

Ең бір көп тараған және тарихи әдебиетте орныққан дәйек – Бату ханның үлкен ұлы Сартаққа қатысты.

Сартақтың христиан дінін қабылдауы туралы мағлұмат мұсылман тауарихтарында да ұшырасады. Алайда, қолда бар басқа да деректермен салғастыра қарасақ, Сартақтың діни ұстанымына қатысты теріс сөз – тақ таласы, мұсылман Берке тарабынан туындағанын аңғарамыз.

Христиан екен деп, қаншама үміт артқан Сартақ католик елшілеріне айтарлықтай ықылас танытпайды, діни сенім турасында әуестік білдірмейді, тек әдепкі, шет жұрттық елшілер ретінде әкесі Бату ханның алдынан өтуге бағыттайды.

Сартақ нағыз христиан екен деген ұғыммен келген Карпиниге оның жақын төңірегіндегі ұлықтар: біздің әміршімізді христиан деп айтпаңдар, ол христиан емес, моал (моғұл, – М.М.) депті.

Алайда, Алтын Орданың тақ мұрагері-христиан турасындағы алдамшы үміт үзілмеген. Карпиниден соңғы Рубрук та әуелде күмәнда қалады. Сартақ Христосқа сене ме, сенбей ме – нақты айта алмаймын, менің байқауымша, ол көбіне-көп христиандарды келеке қылатын сияқты, дейді.

Әйткенмен, ақыр түбінде анығын аңдаған. Шындығында, Сартақ христиан емес, деп түйіп айтады.

Біздің король христиан екен деп, Сартаққа хат жолдаған еді, егер христиан емесін білсе, онымен ешқандай қатынас болмайтын еді, депті кейінірек, Мөңке қағанмен арадағы кеңесінде.

Сол заманда тек Сартақ қана емес, христиан аталатын басқа да үлкен тұлғалар бар. Мәселен, Шыңғыс ханның ең сенімді қосшыларының бірі, одан соң Өкетай, Күйік қағандар заманында мемлекеттік хатшы (есебі, бас уәзір) қызметін атқарған керей Шыңқай несториан дінін ұстанған деседі. Карпини Шыңқаймен әлденеше мәрте кездескен, Күйік қағанның ғұзырына барарда арнайы қабылдауында болған, бірақ Шыңқайдың христиан екендігі жөнінде ешқандай мағлұмат қалдырмаған. (Әйткенмен, басқа да деректер негізінде Шыңқайдың христиан дініне бейіл бергені аңдалады.) Ал Рубрук Мөңке қаған тұсындағы мемлекеттік хатшы Бұлғайдың несториан екенін нақты айтқан.

Кейінгі Бұлғай ғана емес, Күйік қаған тұсында Алғы Азиядағы моғұл әскерінің бас қолбасшысы Елшігедей-ноян несториан атанады және оның француз короліне арнайы жіберген екі елшісі де, Давид және Марк есімді несториандар болды деген мағлұмат бар. (Жалғас деректе бұлар тек сенімге жету үшін ғана христиан атанған деп айтылады.)

Басқа да мысалдар ұшырасады. Алайда бар кілтипан – бұлар қаншалық дәрежеде христиан болды деген сауалға тіреледі.

Тақау Шығыс елдерінде он бес-жиырма жыл тұрған, христиан дінін уағыздап, жұрт аралаған, оның ішінде Құлағу ұлысы және іргелес, бодан аймақтарды да жақсы білген Рикольдо де Монте-Кроче несториандар туралы арнап жазады, бірақ татарлар арасында бұл діннің үмбеттері бар деп айтпаған.

Шеттен келген несториандар шындықтың өңін айналдырып жібереді. Болмашыны он есе өсіріп айтады, деген Рубрук.

Татарлар анық шоқынған жағдайдың өзінде бұл – тек сыртқы көрініс және тек жын-періден сақтану шарасы ғана болған, дейді атақты неміс оқымыстысы Рихард Хенниг (1874–1951), ортағасырлық жазбалар, оның ішінде Рубрук деректерін талдай отырып.

Мөңке қағанның биік мәртебелі төрт қатынының үшеуі христиан саналады екен. Бетпе-бет көріске келгенде, бұлардың христиан діні турасындағы мағлұматы шамалы, ал түсініктері мүлде дерлік жоқ екені көрінеді. Ал екінші, «дінсіз» қатын, қатты сырқаттанған кезінде өзін крестпен алқауға рұқсат жасайды. Христиан саналатын төртінші қатынның өзі бақсы-балгерге сенеді, пұтқа («идол») табынады, деп жазған Рубрук.

Тек хан сарайындағы мәртебелі қатындар ғана емес, христиан есебіндегі жалпы жұрттың жағдайы осындай екен.

Ондағы несториан монахтары ештеңе білмейді, деп атап көрсетеді Рубрук. Өздерінше ғибадат жасайды, қасиетті кітаптары сирия тілінде және әдепкідей дұға оқып ән айтқанда, мәтін мағнасынан ешқандай хабары жоқ; оның үстіне, бұлар әбден бұзылған қауым, басқа да татарлар сияқты көп әйел алады, тілемсек, маскүнем, күнделікті тұрмыста дін қағидаларынан аулақ, оларға қарағанда моалдар мен тойындардың (будда сопылары, – М.М.) тіршілігі әлдеқайда бейкүнә, дейді.

Хан сарайының төңірегі, Қарақорым және басқа да тараптағы әрқилы дін өкілдері, тіпті, несториандардың өзінің көпшілігі – келгінші жұрт, империя іргеленгеннен соң әртүрлі жағдаймен тоғысқан қауым екендігі көрінеді. Келгінші несториандар мен сарациндер және пұтқа табынушылар (буддистер) барлық қалаларда бар, деген Рубрук.

Сонымен қатар, астана байтақта орыс, армян текті православ христиандар да өздерінің шіркеуін ашып, діни насихатын жүргізе бастапты. Шыңғыс хан заманында және оған жалғас кезеңде империяның негізгі саяси тұрғыларының бірі – діни төзімділік, өждан еркіндігі болғаны белгілі.

Олар ешкімді де өз дінін тастауға мәжбүрлемейді, деген Бенедикт Полон.

Әртүрлі кәсіп шеберлері ретінде тұтқын болып келіп, Қарақорым және басқа да арнайы орталықтарда тұратын орыс, мажар, неміс, алан, грузин, армян текті христиандар өз діндерін еркін ұстанады.

Құдай қолдың саусақтарын әртүрлі етіп жаратқаны сияқты, адамдарға да әрқилы жол-жора берген. Бірақ сендер, христиандар, құдай түсірген жарлықтың рәсім-мәнісін сақтай алмай отырсыңдар, дейді Мөңке қаған Рубрукқа.

Қарақорымда әртүрлі халықтардың он екі ғибадатханасы бар екен. Оның екеуі – мұсылман мешіті, біреуі – христиан шіркеуі болған. Пасха мейрамы кезінде осы шіркеуге христиандар көп жиналды: венгрлер, аландар, орыстар, гүржі мен армяндар – көпшілігі Батыс жорықтары кезінде тұтқын болып келгендер екен, дейді Рубрук.

Рубрук елшілігі кезінде Қарақорымда, Мөңке қағанның қалауымен христиан, мұсылман және будда дінінің білгірлері арасында кімнің діні ақиқат және артық деген тұрғыда арнайы пікірталас өткізіледі. Әлбетте, ешқандай нәтижесіз. Ұлы қаған ешкімді қолдамайды һәм ешкімді де терістемейді. Табиғи жағдай.

Құбылай қаған айтыпты:

Әлемдегі халықтар төрт құдіретті қастерлейді және соларға сыйынады. Христиандар – біздің құдайымыз Иисус Христос дейді, мұсылмандар – [пайғамбарымыз] Мұхамед дейді, иудейлер – Моисейге, пұтқа табынушылар – Сагом-бұрқанға (Шакьямуни) бас ұрады. Мен осы төртеуін де құрмет тұтам, төртеуінен бірдей медет сұраймын. Қайсысы Көктегі ең мықтысы болса, сонысы мені қолдауға тиіс, дейді (Марко Поло).

Бұл – Шыңғыс ханның өсиеті болатын. Дін атаулыны алаламау, бәрін тең ұстау – империялық үлкен саясаттың бір тармағы. Ал Шыңғыс ханның өзі, төрт ұл және тақау немерелері түгелдей ата-баба дінін, ежелгі рәсім, жол-жораны берік сақтағанын көреміз. Тек хан әулеті мен билеуші тап қана емес, барлық қара жұрт ата-бабаның байырғы нанымы – Тәңірі дінінің ауқымында болды.

Заманынан озған ақылман ойшыл Роджер Бэкон (1220–1292) әлемде ең ірі халықтарды қамтитын, негізгі алты діни ұғым бар деп білген. Дербес дінге ие болып отырған бұл атаулы қауым: сарациндер (яғни мұсылман жұрты, – М.М.), татарлар, мәжусилер, пұтқа табынушылар (буддистер), иудейлер және христиандар. Ақиқат дін тұрғысынан алғанда, бір Құдайды мойындайтын татарлар – мәжусилер мен буддистерден жоғары, алайда иудейлерден бір саты төмен, депті. Ең биікте, әрине, христиан жұрты.

Р.Бэкон байыптағандай, қайткенде де өз діні бар, өзіндік жол-жорасы берік түрік-татар жұрты ата-баба рәсімінде қалады. Көшпенді халықтардың тіршілік-тынысына үйлеспейтін христиан дінінің бұл тарапта табысқа жетуі мүмкін емес-ті.

Жарты ғұмырын «дінсіз мәжусилер» арасында христиан дінін уағыздауға арнаған Рикольдо де Монте-Кроченің күйініп тұрып айтқан бір сөзі бар. Татардың жалпы жұрты аң сияқты, дейді. Табандап тұрып алады, ешқандай насихат, үгітке көнбейді. Оларға ақы, пұл ғана керек. «Егер христиан дінін қабылдасам, маған не бересің?» – деп сұрайтынын қайтерсің. Ал сарациндер бұларға ешқандай шарт, шектеу қоймайды, кеңшілік, еркіндік берген. Сондықтан татарлар мұсылман дінін қабылдауға бейім, дейді мүлде торығып. Кейінде байтақ империяның қара орны Татан – моңғол текті тайпалар еншісінде қалған бүгінгі Халха мен Барғужын-Тоқым (Бурятия) және онымен шектес, халқы сирек, шалғай түрік өлкелері демесек, бүкіл түрік қауымы мұсылман дінін құп көргені мәлім, бірақ бұл – басқа тараптағы әңгіме.

Татарлар христиандарды ұнатпайды, оларды дөкір, әрі ашкөз, және өлігін сыйламайтын жұрт санайды, деп түйіндейді Рикольдо де Монте-Кроче.

Христиан уағызы Дала жұртына мүлде жат екендігі бірден аңдалған. Бұл жағдайды Иннокентий IV папа мен Людовик IX король әуелгі, Асцелин елшілігі кезінде ұғынса керек-ті.

Алғы Азияда, жорық жолында тұрған Байжу-ноян папаның доминик монағы Асцелин бастаған елшілеріне әуелде біршама сыпайы сөйлейді. «Сендер, христиандар, папа – барлық жұрттан артық деп қалай айтасыңдар? Біздің хан Құдай (әрине, Тәңірі, – М.М.) берген құдірет пен даңқ арқасында сенің папаңнан да, кез келген басқа бір кісіңнен де өлшеусіз жоғары», – дейді.

Папа елшілері Байжу-ноянның алдында тағзым жасаудан бас тартқан кезде «барон», яғни татар бек-бахадұрлардың айтқан сөзі:

«Сендер, христиандар, ағаш пен тастан жасалған пұтқа (яғни құдай бейнесі мен крестке, – М.М.) табынасыңдар. Ендеше, Тәңірі таңдаған қаған өзіне теңдес құрмет көрсетуге өкілет берген Байжу-ноянға неге бас ұрмайсыңдар?» – дейді.

Бұдан соңғы келіссөзде, Асцелин дипломатиялық тасырлық көрсеткен шақта, Байжу-ноян қатты кетеді, ойындағысын ашық айтады:

«Сендер біз христиан дінін қабылдап, өздерің сияқты ит болсын дейсіңдер. Әлбетте сендердің Папа – ит емес пе!? Және бүкіл христиан атаулы да түгел ит емес пе!» – депті ашуға ерік беріп.

Бүкіл Батыс әлемінде тірі әулие саналатын папа ғана емес, жат жұрттың бөтен діні турасындағы сенімді, жиренішті түсінік осындай екен.

Татарлар бүкіл христиан қауымына өшпенді, түгелдей қырып бітіруге ынтызар, деп жазған Винцент де Бове. Әйтсе де, қатерлі, алмағайып жағдайда дін-қарындас іздеген Батыс жұрты тоқтай алмады дедік. Тек Рубруктың ақиқат әрі нақты ақпарынан соң ғана папа мен король татар жұртындағы христиандармен жалғасу, және дінді одан әрмен насихаттау талабынан біржола бас тартады, тіпті Рубруктың ізін баса, тобымен аттанған жаңа миссионерлердің өзі орта жолдан кері қайтыпты.

Рубруктан соң сабынның көбігі тарқап, еуропалықтардың татар христиандары турасындағы тәтті үміті біржола кесілді, деп жазған Р.Хенниг.

Өлім және жерлеу

Шыңғыс хан заманындағы далалық көшпенді қауымның өлік күту, жерлеу рәсімдері ежелгі түрік тайпаларының жол-жорасымен сәйкес екендігін көреміз. Әлбетте, бағзыдағы ғұн, кейініректегі түрік ғұрыптары туралы негізінен археологиялық зерттеулер арқылы белгілі. Ал біз байыптап отырған дәуірге қатысты жазба мағлұмат та біршама. Екі тарапта да жетімсіздік болғандықтан, толықтай ұқсастық, нақпа-нақ қайталау туралы айту қиын. Кейінгісі әуелгісін жалғастырады, түптеп келгенде, бірін бірі толықтырады дер едік.

Алдымен, соны бір деректер.

Әлдекім қатты ауыра қалса, оның үйінің іргесіне ұзындығы тоғыз шынтақ, сыртынан қара киізбен оралған құрық орнатады. Содан бастап, осы белгіленген аумаққа бөтен ешкім кірмейді, депті Бендикт Полон.

Біреу-міреу өлесі болып ауырса, оның албарына найза тігіп, оны қара киізбен қаптап қояды және сол сәттен бастап, науқастың үй-жайының маңынан ешкім жүруге тиіс емес, дейді Карпини.

Әлдекім қатты сырқаттанып жатып қалса, үйінің үстіне арнайы белгі қояды. Тек қызмет көрсетушілер ғана кіріп-шығады. Егер белгілі төрелердің бірі ауырса, орданы айнала күзет тұрғызылады, ешкім аңдаусыз аяқ баспас үшін, дейді Рубрук. Көлденең кісімен бірге қаскүнем жын, немесе [қара]жел өтіп кетпесін деген қауіп көрінеді.

Ажал сәтінде науқастың қасында ең жақыны ғана қалады, өйткені, өлімге куә болған адам жаңа ай туғанға дейін хан ордасы тұрыпты, кез келген бек, шонжардың ордасына да кіре алмайды (Бендикт Полон).

Әлдендей үлкен кісінің тәсілім сәтін көрген адамдар жыл аяғына дейін (жыл уақыты толғанша? – М.М.) хан ордасына кірмейді. Өлген – кішкентай бала болса, бір айға дейін (Рубрук).

Кісі өлгенде қатты дауыстап жылайды (Рубрук).

Қайғы, қаза үстінде әйелдер бұрымын тарқатып, шашын жайып жіберіп, зар шегетін болған (“Қастерлі шежіре”).

Кісі өлген соң, оның үйіне, тұрағына қатысты заттардың бәрі де тазару рәсімінен өтуі керек. Екі от жағылады, екі қапталға екі сырық орнатылып, олардың басы арқанмен жалғанады, арқанға бірнеше үзік мата байланады. Екі қанатта екі бақсы, зікір айтып, су бүркіп тұрады. Барлық адам, барлық зат осы екі оттың аралығынан өтуі керек, деген Бенедикт Полон.

Жерленген кісі төрелер әулетінен болса, оның моласының басында бір үй қалады. Игі жақсылар зиратының маңында қарауыл, күзетшілер жататын қонақжай болады, дейді Рубрук.

Кісісі өлген шаңырақ бір жылға қандай да алым-салықтан босатылады (Рубрук).

Атақты тұлғалар өлгеннен кейін белгілі бір уақыттарда арнайы ас беріліп тұрған, жоқтау жыр айтылған («Қастерлі шежіре», Рәшид-әд-Дин).

Енді жерлеу рәсімі туралы.

Бенедикт Полон айтады. Егер бай адам өлсе, онда айдалаға, жасырын жерлейді. Отырған үйімен, астау толы ет, аяқ толы қымызбен. Сонымен қоса, садағы, қорамсақ толы оғымен. Жүгенді, ертоқымды атымен. Және құлынды биемен бірге. Осының бәрі о дүниелік болашақ өмір үшін қажет екен. Атына мінеді, биесін сауып ішеді, тағысын тағылар. Сондай-ақ, алтын, күміс салады, дейді.

Карпини сөзі. Белгілі шонжар өлсе, оны өздері қалаған жері, иен далаға көмеді. Ортаға отырғызып, бүкіл үй-жайымен, алдына жайылған жозы, ет толы астау, шара толы қымызымен. Сонымен қатар, құлынды бие, ертоқым-жүгенді бәсіре атымен. О дүниеде еркін тұратын үй-жайы, сауып ішетін биесі, мінетін көлігі болуы үшін. Және мал-мүлкі өсіп-өнуі үшін тағы бір жылқыны басында сойып, аруағы риза болуы үшін бар етін жеп, сүйегін отқа жағады, дейді.

Олар өлгеннен соң, о дүниеде өмір сүріп, ас ішіп, мал бағып жүре береміз деп сенеді, дейді Бенедикт Полон. (Айта кетейік, кейінгі қазақтар да дәп солай санаған. Мұсылман дінін біржола мойындағанға дейін. Және содан соң да, ұзақ уақыт бойы. Мұның таңбаға түскен айқын дәлелі – Шоқан жазып алған «Өлі мен тірінің достығы» аталатын ғажайып ертегі. Керек десеңіз, өткен кісі аруақ емес, елес-сүлде емес, өзінің сол, тіршіліктегі қалпында жарыққа шығып жүре алады екен, тек күнделікті, белсенді өмірден ғана шеттеген…)

Өлікті жерлеу орны және біржола көмер алдындағы рәсім де бажайлап сыпатталған.

Ен даладан жасырын түрде, төрт бұрышты, шағын шұңқыр қазып, оны екі қапталынан іштей кеңейтеді. Ал қалған қабірді ауыл маңынан, көпке көрсетіп қазады. Және соған марқұмның тіршілікте басқадан артық бағалаған құлын жатқызып, оның үстіне мәйітті мінгестіріп салады, қабірді ашық қалдырады. Егер әлгі құл үш күннен соң көрден аман шықса, басына еркіндік алады һәм осы әулеттегі құрметті, беделді кісілердің санатына қосылады. Бұдан соң өлік келтірілген шын қабірді түн жамыла көмеді де, таң атқанша үстінен жылқы айдап, қой айдап, бар топырағын тегістеп жібереді, марқұммен бірге салынған қазынаны ешкім таба алмас үшін, деп бажайлаған Бенедикт Полон. Кейде тегістелген қабір үстіне ілкіде ойылып алынған шөбін қайта орнатады, дегені тағы бар.

Сплит архидиаконы Фома Батыс Еуропада, жорық жолында қаза тапқан кісілерді жерлеу жағдайы турасында дерек береді. Аулаққа, тасаға апарып көмеді де, топырағын тегістеп, үстінен ат тұяғымен тапап, қабірдің орнын аңдаусыз етіп тастайды, депті. Яғни мәйітті көміп жерлеу және артында нысан қалдырмау – жалпыға ортақ, әдепкі рәсім болған.

Рубрук көрнекті тұлғалардың жерленген орындары белгісіз қалатынын куәландыра отырып, мен мәйітпен бірге алтын-күміс қазына қоса көміледі деп айта алмаймын, деген екен.

Кейбір кісілерді жерлеудің өзгеше тәсілі бар, деп жазады Карпини. Далаға, көз көрмеске шығып, сайланған жердегі шөп атаулыны тамырымен қопарып алып, бетін тазартады да, үлкен шұңқыр қазады, шұңқырдың бір бүйірін тереңінен үңгіп, қуыстайды да, марқұмның жақсы көрген құлын тірідей жатқызады, оның үстіне өліктің өзін қояды. Астыда ұзақ жатқан құл қиналып, талмаусырай бастайды, сол мезетте оны суырып алып, тыныс береді, осы жағдай үш мәрте қайталанады. Егер құл ақыр соңында аман қалса, бостан болады және марқұмның туыстарының арасында аса үлкен құрметке жетіп, бар жағдайы жасалады. Ал өліктің өзін сол бүйір қуысқа (ақым, – М.М.) жоғарыда айтылған барлық мүкәмалымен бірге көмеді, содан соң, алдыңғы шұңқыр да топырақпен бітеледі. Ақыры, қазылған жердің үстіне манағы, тамырымен алынған шөпті қайта орнатады, басқа жерден айырғысыз көрініп, ешкім таба алмас үшін, деп тәптіштейді Карпини.

Тағы да Карпини айтады. Бұлардың елінде екі түрлі зират бар. Бірі патшалары, бектері және барлық шанжарларына арналған; ондай ұлық кісілері қайда өлсе де, сүйегін осында жеткізіп жерлейді және қаншама алтын-күмісті қоса көмеді. Екінші зират – Венгрияда өлгендер үшін, онда қаза тапқандар көп екен. Бұл зираттардың шегіне арнайы қойылған күзетшілерден бөтен ешкім де жақын жүрмеуге тиіс, егер әлдекім келе қалса, оны ұстап алып, тырдай шешіндіріп, өте қатты дүреге жығады. Біз білместікпен Венгрияда өлгендердің зиратына кіріп кетіппіз, қорықшылар әуелде бізді атып тастамақ болған еді, алайда біз ұлұғ папаның өкілдері әрі бұл елдің заңының бейхабар болғандықтан, аман-есен кеттік, дейді.

Карпинимен серіктес Бенедикт Полон да осы кепті қайталапты, тек кейбір тұстарында аз-маз өзгешелігі аңдалады. Бұлардың жерінде екі орай зират бар деген. Бірі – қарашылар үшін, екіншісі – хандар, төрелер, көсемдер мен атақтылар үшін. Міне, осы зиратқа жат жұртта өлген белгілі адамдарын, – мәселен, Венгрияда қаза тапқандар сияқты, – арнайы жеткізіп, жерлеуге айрықша мән береді, дейді. Батыстағы түрік-қыпшақ тілін жақсы білген, сондықтан да Шығыстағы түрік-татар қауымымен де тікелей, еркін сөйлескен Бенедикт Полонның деректері нақтырақ. Атаулы екі зираттың бірі жалпы жұрт – қара халыққа арналған. Екіншісі – анығын айтайық, хан әулетінен тысқары билеуші тапқа тиесілі.

Карпини мен Рубрук, тіпті, тілі бар Бенедикт Полонның өзіне белгісіз қалған жағдай – үшінші, ең жоғарғы дәрежелі зират тағы болған, – бүгінде әдепкі атына дейін ұмытылған қасиетті Бұрхан-Қалдұн тауындағы, Шыңғыс хан мен оның әулеті ғана тыныс тапқан қастерлі Еке-Қорық. Тауды алыстан қоршалай, тұтас әскер жасағы күзетіпті. Шығыстағы Құбылай империясы – Қытайды билеген Юань әулеті құлағанға дейін, бәлкім, одан соң да біраз заман…

Бенедикт Полон ескерткендей, Бату ханның Батыс жорығында қаза тапқан барлық жұрт емес, тек қолбасы бахадұр, ноян, әскербасы белгілі тұлғалардың сүйегі ғана туған жерге жеткізілсе керек. Татарлар қаза тапқан адамын сол арада, табытсыз көмеді деп жазған Орталық Еуропадағы ойранға қатысты біршама мағлұмат қалдырған Фома Сплит.

Батыс жорығынан соң, далалық түрік қауымының жаңа бір ұлы мемлекеті Алтын Орданы біржола негіздеген, Еділ бойында, өзі орнатқан Сарай қаласында дүниеден көшіп, осы өңірде (бәлкім, Ақтұба–Лабаста бәлкім Жайық–Сарайшықта) жамбасы жерге тиген Бату ханның қалай жерленгені турасында нақты дерек сақталған. Тақыр басты таза мұсылман Жүзжани жазыпты.

Бату хан жиырма сегіз жыл патшалық құрды, иланымды адамдардың айтуынша, мұсылман дінін қабылдапты және мұсылмандарға үнемі сенім артып, қамқорлық жасапты; егер шынымен хақ дінді болса, алланың рақымы түссін, мәжуси күйінде қалса, азабын жеңілдетсін, дей келе, оның жерлену рәсімінің мұсылманшылықтан мүлде тыс екенін нақтылайды. Батуды муғұл рәсімі бойынша жерледі, дейді. Бұл халықтың ата-салты мынандай: егер әлдекім өле қалса, сол, тозаққа аттанған қарғыс атқырдың атақ-дәрежесіне қарай, жер астынан өзінше үй есепті шұңқыр қазады. Онысын төсек жасап, кілем жайып, ыдыс-аяқ және басқа да нәрселер қойып жабдықтайды және сол араға әлгі кісіні қару-жарағымен, дүние-мүкәмалымен қояды. Кейбір әйелдерін һәм жақсы көретін қызметшісін қоса салады. Содан соң түнде бұл жерді топырағымен көмеді де, үстінен жылқы айдайды, ешқандай айырым белгі қалмағанға дейін. Олардың бұл салты әмбе мұсылман жұртына мағлұм, дейді Жүзжани.

Рикольдо де Монте-Кроче ежелгі салттың мән-мағнасын ұқпаса да, нақты куәландырған. Өліктерін көмгенде піскен ет, артық киім және басқа да қажетімен бірге салады, депті. Бұл – Алғы Азия, Тақау Шығыс елдеріндегі татар қауымы. Яғни аталмыш рәсім арғы мен бергі – бүкіл Шыңғыс хан жұртына ортақ болды деген сөз.

Өзіндік дәстүрдің кейінгі кезеңге ұласқанын көреміз. Ұлы Татар жұртында алпауыт мырзаларды атымен және бір, немесе екі қызметшісімен қоса жерлеп көмеді, деп куәландырған каталондық Журден Северак 1329 жылы.

Бұл ежелгі ата-баба рәсімі, жеңілденген қалыпта, жаппай емес, ара-тұра болса да, кейінгі қазақ арасында XIX ғасырдың біршама уақытына дейін сақталыпты; марқұмды арулап, мұсылманша жаназа шығарып, содан соң өзіне тиесілі қару-жарағымен, тіршілікте мінген, бар әбзелі түгел атымен қоса көмеді екен (А.Левшин).

Айтпақшы, католик уағызшы Рикольдо де Монте-Кроче тағы бір орайда, татарлардың өлік жерлеу салтын қайтадан еске алып, бажайлап жазғаны бар. Белгілі жайытқа қоса, өзгеше үстемесі үшін, толығымен келтіре кетейік.

Кедейлерді жерлегенде кесек-кесегімен ет пісіріп, жанына қояды һәм молаға үстіндегімен қоса, жаңа киімдерін салады. Және мәйітке айтатыны бар: «Егер әлдекім келіп, үстіңдегі, немесе астыңдағы нәрселерді аламын десе, берме, басыңдағы, жаныңдағы дүниелерді ұсын», – дейді. «Содан соң әлдекім құдай жөнінде сұраса, артық ештеңе айтып қойма, тек қана: «Менің білетінім – құдай дегеніміз – құдай!» – дейсің». Осы сөздермен өлігін көмеді, дейді Рикольдо.

Соңғы лепес – «Лә иләһә илә Алла» – «Алладан басқа құдай жоқ» деген мұсылман кәлимасын еске түсіреді. Сірә, Рикольдо Түркияда таныған татарлар ішіндегі мұсылман дінін қабылдаған марқұмның жағдайы, алласын айтқанымен, ескі, тәңірі дінінің салты бойынша жерленген. Өйткені, өлікке мұндай бақұл айту – басқа ешбір деректе ұшыраспайды.

Дәулетті кісілерді таңдаулы атымен, барлық қару-жарағымен жерлейді, деп толықтырады Рикольдо әуелгі сөзін. Ал императорлар өлген жағдайда, моласына жоғарыларға қосымша, асыл тас, тағы қаншама қазынаны бірге салады. Және жиырма шақты құлын тірідей бірге көмеді, дейді.

Соңғы сөз – ұзынқұлақтан естігені, ал алғашқы жерлеу рәсімдерін өз көзімен көрген болуға тиіс.

Жүзжани нақтылап отырған моғұл салты, Карпини, Бенедикт Полон, Рубрук жазған татар салты – ежелгі түрік рәсімі екендігін дәлелдеп жатудың өзі артық. Ал моңғол (бұл ретте моғұл емес, моңғол!) ешқашан да өлігін көмбеген. Далаға, ит-құсқа тастайтын болған. Күні кешегі коммунистік тәртіп кезінде де бұл дәстүрлері мүлде ұмытылмады, енді темір билік босаңсып, халық өзінің ежелгі салтына қайта ұмытылған бүгінгі күні өлігін тағы да, топырақпен бүркемей, ашыққа, ен далаға апарып тастау өріс ала бастады деседі.

Айтпақшы, бұл жағдайды моңғолтанушы оқымыстылар білмейді емес. Бағзыда билеуші әулет қана жерге көміледі екен деп, қиялап шығады. Біріншіден, билеуші әулеттің дәстүр-салты басқаша болса, оның нәсіл-тегі де басқаша болғаны. Екіншіден, тарихи жазбаларда Шыңғыс хан және оған жалғас ұлыстар кезеңінде жалпы жұрт түгілі жеке бір адамдардың өлігін далаға апарып, көмусіз қалдырғаны турасында ешқандай емеурін жоқ. Үшіншіден, ежелгі мұраларда билеуші әулет қана емес, қарашы қауым, жалпы жұрттың да мәйіттерін жерге көметіні турасында нақты айтылған. Төртіншіден, моғұл, татар атанған қауымның өлік жөнелту және жерлеу рәсімі мен арыдағы түрік текті ғұн, одан соңғы ежелгі түріктің жерлеу рәсімдері сәйкес келіп жатыр, тағысын тағылар. Беу, шіркін, дейік. Біз ауыл арасындағы тасыр, топастығымызды айтамыз. Дамыды деген Еуропа ғылымының өзі әлі күнге баяғы соқыр соқпақтан шыға алмай жатыр екен!..

Тақырыбымыздың бастау көзіне қайтып оралсақ, Шыңғыс хан заманындағы және оған жалғас кезеңдегі көшпенділер, мезгілсіз келген көлденең қаза, атап айтқанда, соғыс зардабы болмаса, таза ауадағы табиғи тіршілік, нәрлі сүт тағамдары мен жылқы еті, ең бастысы – ат үстіндегі еркін өмір мен шипалы қымыздың арқасында өте ұзақ жасаған. Жувәйни тарихында, Рәшид-әд-Дин шежіресінде жастары жүзден асқан көптеген белгілі тұлғалардың есімдері аталады.

Мал

Көшпенділердің тіршілік кебінің ең басты ұйтқысы – мал болғаны белгілі. Мал сүмесі дәрмен, қайрат берсе, мал өнімдері барлық тұрмыстық және шаруашылық қажетін өтеді. Ерте дәуірден кейінгі орта ғасырларға дейін көшпенді жұрттың айрықша құдіретке жетуі – тек ішкен тамағы мен өмір салтының ғана арқасы емес, мінген көлігінің, яғни аттың күшіне байланысты болатын. Арыдағы Ғұн, кейінгі Түрік заманындағы жағдай Шыңғыс хан дәуірінде де сол қалпында сақталып тұрғанын көреміз.

Татар елінде шөп қалың, су мол, сондықтан да мал шаруашылығына өте қолайлы, деп жазады Чжао Хуң.

Бұлар өте бай. Малы: түйе, сиыр, қой, ешкі және жылқы. Күш көлігінің көптігі бүкіл әлемнен асады, дейді Карпини.

Табын-табын өгіз бен үйір-үйір жылқының, отарлы қойдың соншама көптігіне қайран қалдым, деп жазады Рубрук.

Олардың мал байлығы жердегі ешбір халықта жоқ, дейді Бенедикт Полон.

Бұл Ордадағы малдың қисапсыз көптігі адам сенгісіз дәрежеде, дейді Барбаро.

Малдары ірі, қоңды, шырайлы, деген Марко Поло.

Жылқы, түйе, өгіз – ірі қара малдарын айрықша құрметтейді һәм мақтан етеді, деп жазған Винцент де Бове.

Және елдің өз ішінде малға талас, дау-дамай, басқаның меншігін иеленуге тырысу әсте болмайды екен.

Марко Поло айтады:

Малы көп, бай кісілер айғыр, бие, түйелеріне, өгіз, сиыр, барлық ірі қарасына өзінің ен-таңбасын салып қояды. Өстіп белгіленген малды ешбір күзетшісіз-ақ далаға, тауға жайылымға жібереді. Егер басқа біреудің малымен араласып кетсе, бәсіре белгісі бойынша иесіне қайтарады. Тек қой-ешкіні ғана қолдан бағады, дейді.

Төрт түлік мал түгел болған. Төрт түлік қана. Шошқа және басқа да жандықтар мүлде ұшыраспайды, деп атап көрсеткен Карпини.

Осы төрт түліктің ішіндегі ең қажеттісі және ең құрметті асылы – жылқы екен. Көлік қана емес, тамақ, сусын ғана емес, сенімді серік. Қашанда солай болған.

Жылқы өсіру, оны бағып-қағу, қажетке пайдалану – жете меңгерілген, өзгеше өнер екен.

Чжао Хуң айтады:

Жылқыны бірінші, немесе екінші жылы (яғни тайында, құнанында) далада мініске үйретеді. Бұдан соң үш жыл бойы (демек, бестісіне, алты жасына дейін) бос жібереді. Осыдан кейін ғана біржола қолға алады. Алғашқы үйрету – тек тістемес, тебінбес үшін ғана, дейді. Ал арда еркіндік, әрине, қуат, күші толығу үшін. Белі мықты, сіңірі берік болуының алғышарты. (Қазақтың “Қобыланды батыр” және “Ер Тарғын” жырында тұлпар аттардың бапталуы дәп осы үлгіде көрінеді.)

Тағы да сол Чжао Хуң айтады:

Жылқының жүзі – үйір, мыңы – қос, қанша көп болса да топырсыз тыныш, арқырамайды, шұрқырамайды, мінезі жақсы. Татарлар мінген атынан түскенде, оны байламайды, бос қоя салады. Күн ұзақ оттатпайды. Тек түнге қарай ғана жайылымға жібереді. Бағымы шөптің нәріне байланысты. Таң ата ұстап, қайтадан мінеді. Ешқашан аттарына бұршақ, немесе дән бермейді. Жорыққа шыққанда әр кісінің бірнеше аты болады. Күн сайын ауысып мініп отырады, сондықтан көлігі ешқашан шалдықпайды.

Татарлар ұрыс-майданда өздерінің аттарының пәрмені мен қуатына сенеді, депті Симон де Сент-Квентин.

Аттары біздікімен салыстырғанда күшті, жүрдек, әрі төзімді, дейді орыс архиепископы Петр.

Аттары ірі әрі күшті. Төтенше жүрдек, үш күндік жолды бір-ақ күнде өте алады, деген Мэтью Парис.

Бұлардың аттары барлық жұрттың жылқысынан жүйрік, деп жазған Симон де Сент-Квентин.

Бұлардың аттары ит сияқты үйретілген, қалай бұрса, солай жүреді, депті Марко Поло.

Олардың аттары жақсы. Әскердің соңынан айдаусыз еріп жүре береді, біреу шауып келе жатса, оның соңында жиырма-отыз ат өздері келе жатады, дейді көзімен көрген мажар епископы (Мэтью Паристің «Үлкен шежіресінен»).

Бұлардың аттары мықты, ұзақ жүріске де, аштыққа да үйреншікті. Үш күн қатарынан шабуылдаса да, азғана тынығып, шамалы ғана азыққа қанағат етеді, Фома Сплит.

Жылқылары барлық қиындыққа төзімді, деген Сент-Квентин.

Татарлардың аттары біздікіндей емес, терең қарда тебіндеп, астындағы шөбін аршып жей алады, дейді Карпини.

Қысқы қарда тебіндеп жайылу – тек далалық жылқы тұқымына ғана тән қасиет болып шықты.

Плано Карпини өзінің серіктерімен бірге Франциядан мініп келген аттарын, ұзақ сапар алдында, Киевте тастап кетуге мәжбүр болады. Татар жұртында арпа мен сұлы да, қыстық пішен де болмайды екен, аттарымыз аштан өлуі анық еді, дейді.

Татарлардың астындағы аттары жерді тұяғымен қазып, шөптің тамырын жейді, арпаны білмейді, деген Ибн әл-Асир.

Жол жүргенде аттарына арпа, сабан алып керегі жоқ, табылған шөпке жайылады, дейді Марко Поло.

Бұлардың аттары ағаштың жапырағын, бұтағын, қабығын, шөптердің тамырын жеп жүре береді, соған қарамастан, қажет кезінде айрықша жүйрік әрі төзімді келетін көрінеді, дейді герман императоры Фридрих II, өзінің ағылшын королі Генрих III-ге жолдаған, татар әскерінің күш-құдіреті, оған қарсы күрес мүмкіндігі турасындағы үрейлі үндеуінде.

Ол кезде де, одан бұрын да аттар тағаланбаған (Сент-Квентин, Фома Сплит, Барбаро, Контарини). Салтта жоқ.

Бұл аттар тағасыз болса да, қырға шығып, сайға түсіп, таутекедей орғиды, депті Фома Сплит.

Мініс аттары түгелдей піштірілген, дейді Сент-Квентин. Давид Эшби де деп сондай дерек қалдырған.

Орталық Азия даласы – адамзат алғаш рет, милләдиден бес мың жыл бұрын ат үйретіп мінген өзгеше өңір. Арыдағы ғұн, берідегі түрікте тұрқы биік, аңсағай, тұлпар аттар болғаны тарихи жазба деректерден мағлұм. Алтай тауларының шегіндегі ежелгі сақ, ғұн қорымдарынан табылған жылқы сүйектері, тіпті, сол қалпында сақталған жүйріктердің мүрдесі тағы белгілі. Шыңғыс хан заманындағы көшпенді жауынгер тайпалар ұстаған жылқы – сол ежелгі тұқымның жұрағаты. Совет тарихында қалыптасқандай, кейінгі халханың шымыр, берік, алайда сүйегі ұсақ, бәкене жылқысымен шендестіруге болмайды. (Татар жылқыларының тұрқы аласа, бітімі шағын деген дерек бізге Кіші Азия шегінде болып қайтқан Асцелин елшілігінің жазбаларынан ғана ұшырасты. Табиғи жағдай дер едік. Алғы Азия тарабына аттанған Құлағу әскерінің құрамындағы қомақты бір құрылым – Шыңғыс ханның туған жиені Бұқа-Темір бастаған ойрат жасағы болған, бұлар, әрине, өз аттарын мініп шықпақ.)

Міне, әлгіндей, көшпенділер ғасырлар бойы өсіріп, баптаған, әрі күшті, әрі жүйрік, әрі төзімді, айрықша жылқының жалпы саны қисапсыз көп болған. Барлық уақытта да. Дәшті-Қыпшақты Карпини мен Рубруктан кейін кесіп өткен Ибн Баттута бұл өлкедегі жылқының көптігіне қайран қалған. Ырғыны сондай, қойша өреді, тіпті, біздегі қойдан да көп, дейді. Бір кісінің бірнеше мың жылқысы болуы әдепкі жағдай, дейді.

Жылқыларының көптігі соншама, айдаған кезде көз көрімдегі бүкіл даланы қаптай басып кетеді, деген Барбаро.

Жылқыдан соңғы көп және шаруашылыққа айрықша тиімді түлік – мүйізді қара, нақтылап айтсақ, өгіздер. Яғни, сиыр малын негізінен сүт үшін емес, жегін ретінде өсірген.

Даладағы сиырлар түгел сары, бойы Оңтүстік Қытай буйволындай (яғни өте ірі), айрықша төзімді, күшті, деп жазады Сюй Тин. Татарлар егін салмайтындықтан, өгіздер тек жегінге ғана қосылады. Көбінің мұрны тесілмеген, дейді.

Бұл жұрт ұстайтын екінші бір мал – өгіз, әдемі және ірі келеді, өте көп. Жегіннен асқанына қажетіне қарай жүк, тең арта береді, дейді Барбаро.

Өгіздері мен сиырлары табын-табын, бұл мүйізді қаралар дүниедегі ең жақсы тұқым болар, өздерінің сапасы жөнінен, депті Контарини.

Бұл халық өсіретін үшінші түлік – қос өркешті, жүні қалың түйелер, дейді Барбаро. Шығыстан келген, жалғыз өркеш (яғни нар) түйелер де бар, олардың тұрқы кішірек, дейді. Есебі, қос өркешті түйелер тым ірі болғаны.

Марко Поло көшпенді жұртта жылқы, сиырмен қатар, түйенің де көптігін атап айтады.

Түйелері қос өркешті, бір өркешті, мүлде өркешсізі де бар, депті Сюй Тин. Бұл «өркешсіз түйелер», сірә, өзгеше бір тұқым емес, қос өркеші бірдей жатып қалған арық түйелер болса керек, қытай дипломаты түйенің үшінші түріне балаған.

Бұл жұрт өсіретін төртінші түлік – сирағы биік, жүні ұзын, үлкен, дөңгелек құйрықты қойлар, дейді Барбаро.

Қой саны тіпті көп, дейді Сюй Тин.

Бір аты бар кісінің алты-жеті қойы болады. Сәйкесінше, жүз жылқысы болса, алты-жеті жүз бас қойы болуға тиіс, дейді Чжао Хуң.

Әлбетте, жалпы жұрт қолындағы қой жүздеп емес, мыңдап өрген.

Қойларының бітімі жақсы, дүниедегі таңдама тұқым, деген Контарини.

Солтүстік (яғни көшпенділер) қойларының жүзден екі-үшеуі ғана мүйізді. Бұл қара қойлардың еті айрықша, депті Сұң жазушысы Хун Хао.

Қойларының жүні қалың, құйрығы дөңгелек, дейді бізге мағлұм Сюй Тин.

Бұл құйрық жиырма фунтқа дейін тартады, мен сондай үлкен, ауыр құйрықтың астына дөңгелек орнатып қойғанды көрдім. Құйрық майды тамаққа пайдаланады, өте дәмді, таңдайда еріп тұрады, дейді Барбаро.

Контарини Дәштідегі сапар кезінде тұздап, сүрленген жарты құйрық сатып алады. Неше күнгі тамағына жаратыпты. Бұл қойлардың еті де керемет тәтті, дейді.

Бұл үлкен, дөңгелек құйрықты қара қойлардың тұқымы Қазақ Даласында сақталып қалғаны белгілі. XIX ғасырда қазақ шаруашылығы турасында жазған орыс және Еуропа ғалымдары мен саяхатшылары ірі, серек қара қойлардың үлкен, ауыр құйрығының астына дөңгелек байланған қалпын өз көздерімен көрген.

Дәм

Орталық Азиядағы көшпенді жұрттың негізгі тамағы – мал сүмесі болды. Қадым заманнан тіршілік кебі мүлде өзгерген XX ғасырдың орта шеніне дейін. Ақ, пісәс және ет (қызыл). Мал өнімдерін дайындау мен пайдалану тәсілдері де ғасырлар бойы бір қалыпта тұрғанын көреміз.

Татарлардың тұрмыс-тіршілігі малға байланысты, дейді Чжао Хуң.

Олар ет жейді, нан жемейді, деген Пэн Да-я.

Оларда нан жоқ, көкөніс және басқадай жеміс-жидек жоқ, тек ет қана, дейді Карпини.

Көшпенділер егін екпейді, тек сүт қана ішеді, депті Чаң Чунь. Олардың негізгі кәсібі – мал бағу, тамақтары – ет пен сүт, дейді тағы бір орайда.

Астық өсірмейді, нан жемейді, деген Винцент де Бове.

Нандары жоқ, өйткені тиесілі жерлеріне егін екпейді, депті Рикольдо де Монте-Кроче.

Бұлар ет жейді, сүт ішеді, ешқандай нан жоқ, дейді Марко Поло.

Негізгі тамақтары – жылқы, сиыр, қой [еті мен сүті], дейді Әл-Омари.

Татарлар жылқы сойып жейді. Ет пен сүттен басқа тамағы жоқ. Нан дегеннің не екенін білмейді, деген Контарини.

Бұлардың ең көп жейтін және жақсы көретін асы – жылқы еті, дейді Ибн Баттута. Нан жемейді.

Нанның дәмін білмейді, малдың етімен, сүтімен ғана тамақтанады деп айтылады жоғарыда аталмыш «Картли шежіресінде».

Адамдар тумысынан бастап қатаң тұрмыс жағдайына үйренген, ас-су жайын көп ойламайды, нан жемейді, бар тамағы – ет, сусыны – бие сүті, деген Фома Сплит.

Негізінен бие сүтін ішеді және ет жейді, деген Гайтон.

Қызыл, немесе ет. Айрықша мәнді ас. Тойымды, нәрлі және қуатты. Көшпендінің тыныс-тіршілігінің ең негізгі көзі.

Күнделікті тамағына көбіне қой сояды, деген Чжао Хуң.

Үлкен мереке кезінде болмаса, жылқыны сирек сояды, дейді Сюй Тин.

Ай бойы сақарада тұрғанда мүйізді ірі қараны етке сойғанын көрмедім, дейді әуелгі сөзін үстемелеп. Етті көбіне көп, онның тоғызында отқа қақтап пісіреді, кейде үш аяқты қазанға қайнатады, дейді.

Етті тұзсыз қайнатып пісіреді. Дәмдемесі – тұз ерітілген сорпа, дейді Карпини.

Етпен бірге тұз бен су қояды, басқадай дәмдемесі жоқ, депті Рубрук. Етті қолмен жейді деген, нақтылап.

Етті кесегімен турайды, депті Сюй Тин. Дәмдегіш атаулыдан тұз ғана. Бұдан ары осы тұзды әлдебір ащы көлден алатынын айтады. Өз көзіммен көрдім, қардай аппақ, бір қалыпты қиыршық, тізілген тістей, бұл – ең таңдаулы тұз, депті.

Тамақтары – қайнатып пісірілген жылқы және қой еті. Кішкене күміс ыдыспен суға ерітілген тұз қойды, дейді Өзбек ханның Алтын Ордасында болған Ибн Баттута.

Яғни ет асу және оны дәмдеу тәсілі хан, қараға бірдей екен. Тұзсыз суға пісірілген ет, табиғи тұздық, кесегімен турап, қолмен жеу. Арғы дерек – Шыңғыс ханның тұсы, кейінгі мағлұмат – Алтын Орда кезеңі. Есебі, қалыпты дәстүр.

(Қосымша айғағымыз тағы бар. Аталмыш жағдайды кейінгі біздің өзіміз көзбен көрдік. Мен туып-өскен ауылда (ескіше абақ-керей) жаңа сойылған малдың етін тұздамай асатын, қазанға да тұз салмайтын. Ет табағымен, астауымен келіп, кесегімен туралғаннан соң, үстіне молынан тұзды сорпа (бар болса, ішіне жабайы сарымсақ – жылқы жуа, сиыр жуа туралған) құйылады, кейде ақсақалдардың алдына арнайы кесемен де осындай тұздық қойылады, дастарқан басындағы жұрт қолымен алған етін осы, немесе табақтың шетінен шылқыған тұздыққа малып отырып жейтін; 1950 жылдардың басына дейін жалғасты. Байырғы қазақ жайлаған барлық жерде осылай болды ғой деп ойлаймын).

Қонаққа, мерекеге жиналған жұрт жегенінен асқан сыбағалы етін «қаптарғаққа» (сірә, шағын қапшық, дорба, немесе кісе) салып, үйіне алып кетеді, дейді Рубрук. Меймандардың сыбағалы астан «сарқыт» (дәп солай – сарқыт) әкеткенін Ибн Баттута да айтыпты.

Қонақта, үйде желінген, етінен тазарған жілікті шағып, майын алады (Карпини).

Қолма-қол пісірмеген, шикі етті сақтаудың әрқилы амалдары айтылады.

Жазда сойылған малдың артық, жас етін жұқалай кесіп, жел мен күнге қақтап, іліп қояды, мұндай ет тұздамай-ақ иіс-қоңыссыз кеуіп (яғни сүрленіп), жақсы сақталады, дейді Рубрук.

Сонымен қатар, сорғып қақталған, кеуіп сүрленген етті талқан қылып түйіп алатын да тәсіл болған (Лонжюмо).

Бұл ет-талқан әрқилы сапарда бұзылмай, ұзақ сақталады және қанжығада жүруге жеңіл, ең бастысы – суға, немесе сүтке езіп ішуге қолайлы, ауқатты тамақ.

Бұлардың [әскеріне] азық-түлік қорының керегі жоқ, өйткені қой, сиыр, жылқы және басқа малдары өздерімен бірге еріп жүреді, солардың етін ғана жейді, басқадай тамақ қажетсіз, дейді Ибн әл-Асир.

Әлдебір елдің шегіне енген кездерінде сиыр, жылқы және басқадай малдарын айдай жүреді, астан тарықпау үшін, дейді Гайтон.

Бейбіт күнде де көшпендінің бар қорегі үйінің іргесінде. Жай ғана талғажау емес, қуатты, баппен дайындалған, нәрлі, дәмді ас.

Сияпатты, рәсімді тағамдар болған. Соның бірі – үйтілген қой басы екен (Ибн Баттута). Айрықша сыйлы қонаққа қойылады.

Кейде қойды тұтасымен үйтетін болған («көңірсіген қой еті» – «Қастерлі шежіре»).

Құрметті меймандарға атаулы мүшелерден сыбаға тартылады («Қастерлі шежіре»).

Ендігі бір өзгеше ас… Жылқының ішегінен шұжық жасайды, бұлары шошқа шұжығынан артық, дейді Рубрук. Майлы шошқамен салыстырып отырған шұжығы, әрине, қаракесек емес, сіре май аралас білеу, яғни кәдімгі қазы! Бүгінгі халха-моңғол қазы дегеннің не екенін білмейді. Ішекке қазы айналдыру тек түрік текті қазақ арасында ғана сақталған. Туыстас қырғыз да қазы жасайды, бірақ ет араласпаған, таза уілдіріктен. Рубруктың айтып отырғаны – сол кездегі қоңырат пен найман, жалайыр мен керей, яғни бүгінгі қазақтың ғажайып қазысы!

Қымыз. «Алдияр, аруағыңа ет пен қымыз!» – деген XX ғасырдың басында Сұлтанмахмұт. Тіршіліктегі ең үлкен сүйеніш. «Осы қымыз қазаққа, – Мақтаның ба, асың ба?!» – деген одан бұрын Абай. Мақтан екен, ас екен. Кейінгі қазаққа ғана емес, бағзыдағы барлық бабаға.

Татарлардың ең сүйікті асы – бие сүті деп жазады орта ғасырларда Ұлы Дала мен Дәшті-Қыпшақ шегін басқан жиханкез, дипломат, саяхатшы атаулының барлығы да бір ауыздан.

Бұл бие сүті, ашыған қалпында «қымыз» деп аталады екен – «космос» деп таңбалайды латын тілінде жазған Рубрук. Марко Поло бойынша – «кэмиз». Ибн Баттута араб тілінің дыбыстық жүйесіне орай нақты таңбалайды – «қимиз», яғни «қымыз». Қымыз туралы ең көне дерек – Рим заманына кетеді. Аттиланың Ордасында болған Приск жазбаларында – «камус».

Түрік-қырғыздар (яғни қазақтар) әлі күнге қымыз («кумиз») деп атайды деп жазған 1910 жылы Бретшнәйдер. Кәдімгі қырғыздар үшін де «қымыз», олар да түрік текті дер едік. Ал моңғолдар «айраг» дейді. Рубрук нақтылаған қымыз сөзінің моңғолда басқаша аталатынына Бретшнәйдер де назар аударыпты. Тек осы атау ғана емес. Алайда өзінен бұрынғылар (және кейінгілер) сияқты, ол да сұранып тұрған тиесілі қорытындыға бармайды.

Сюй Тин қымызды «ашыған бие сүті» деп айғақтайды.

Татарлар қарны ашқанда және шөлдегенде, үйде де түзде де тек қана бие сүтін ішеді. Әдетте бір биенің сүті үш кісіні тойдыруға жетеді, дейді Чжао Хуң.

Бұлар бие сүтін өте көп ішеді. Бие сүті мол жаз күндері етті сирек жейді. Онда да әлдебір қонақта, немесе аң, құс атып алғанда, дейді Карпини.

Жазда, қымыз, яғни бие сүті мол кезде басқа тамақ жайын ойламайды, деген Рубрук.

Ет бар кезде де қымыз ұмытылмайды.

Түріктер астан кейін өздері қымыз деп атайтын бие сүтін ішеді, дейді Ибн Баттута.

Бие сүтін әкелді. Өздері өте мақтайды, адамды сергітеді, күш береді деп. Маған ішуге ұсынды. Бірақ жиіркенішті, сасық иісті болғандықтан, іше алмадым, мұным оларға тіпті де ұнамай қалды, деп жазған өрісі тар, астамшылығы мол Контарини.

Одан көп бұрын жасаған және түз жұртын біршама таныған, табиғатынан ізгі Рубрук қымызқор болып шығады.

Қымызды алғаш ішкенде менің өне-бойымды тер жауып кетті, өйткені секем алған едім, бұрын татпаған нәрсе; сонда да бұл қымыз маған өте дәмді болып көрінді, шындығында да солай, дейді.

Қымыздың дәмі таза жүзім шәрбаты қосылған шарап сияқты, тіл шымырлатады, ішіп болған соң ауызда бадам сөлінің әсері аңдалады, дейді. Асқазанға сүйкімді жылу тарайды, депті.

Қымызды тартынбай және құмарта ішіпті. Бату ханның ордасына келгенде, жат жұрттың елшісі ретінде алдына шарап қойылады. Тамаша шарап екен, бірақ менің қымыз ішкім келіп еді, дейді Рубрук. Қымыздың асқазанға пайдасы өзгеше деп жазған.

Рубрук қымыз дайындау тәсілін бажайлап сыпаттайды:

Жерге қағылған екі қазық арасына ұзын жіпті керіп тартады да, соған сауылмақ биелердің құлындарын байлайды (яғни, кейінгі қазақта сақталған желі). Құлындары қасында тұрған соң, биелер де тыныш сауғызады. Егер әлдебірі тыныш тұрмаса, құлынын әкеліп, азғана емізеді, содан соң сауын ары қарай жалғасады. Әдетте биені ер кісілер сауады.

Жаңа сауылған бие сүті (яғни саумал) өте тәтті болады, соны үлкен торсыққа, немесе күбіге көптеп жинайды да, сұғылған арнайы таяқпен ұрғылай бастайды, бұл таяқтың түп жағы кісі басындай және әр жерінен тесіліп қойған (кәдімгі, қалақша піспек, – М.М.).

Осылайша ұрғылай (яғни піспектей) бастағанда сүт араласып, көбіктеніп, шайқалып аши бастайды, сөйтіп бетіне май шыққанша піседі; содан соң дәмін татып, қажетінше ашығанын көріп барып, іше бастайды… дейді Рубрук.

Есте жоқ ескі заманда қалыптасқан бие сауу, қымыз ашыту тәсілі соңғы мың жылда ешқандай өзгеріске түспегенін көреміз.

Қымыз әдетте күбіде, торсықта, немесе сабада ашытылады және сонда сақталады.

Күбі турасында жанамалап Рубрукта ғана айтылған, сыпаты жоқ. Ал торсық пен саба түтінге тұмшалап кептірілген (яғни түтінге ысталған) өгіз терісінен тігілетіні айтылады. (Бұл да кейінгі қазақ дәстүрінде сақталған тәсіл.)

Піспек туралы жат жұрттық ескі жазбалармен қатар, «Қастерлі шежіреде», «Жинақты тауарихта» һәм «Әулие жихангердің жеке жорықтарында» айтылатын. (Ол піспек те әуелгі қалпында тұрғанын көреміз.)

Рубрук төрелер ішетін ерекше «қара қымыз» туралы жазады. Бату ордасы, қыпшақ жұртына қатысты кеп. Кейінгі зерттеушілер бұл қара қымыздың ерекше сыпатын таба алмай басы қатқан. Ұмытылған, жоғалған деседі. Шындығында, «қара қымыз» – ысталған торсықта ашытылған кәдімгі қымыздың өзі. Піскенде бетіне қарақошқыл, қоңыр түсті жентек май қалқып шығады. Сірә, қара қымыз аталуы содан. Өйткені Шығыс тарап – Ұлы Даладағы ру-тайпалар салты теріні түтінге ыстау тәсілін білмесе керек. Бүкіл мал шаруашылығын, оның ішінде, әлбетте, қымыз дайындау өнерін де түріктерден алмасқан моңғол тектілер, мәселен, бүгінгі халха, қымыз торсығын жақсылап иленген шикі теріден ғана жасайды. Екінші пайым – сол «қара қымыздың» өзі, немесе кейінгі түрленуіне байланысты. Сәрі, бұл реткі қымызды көп піспейді, сондықтан бие сүті толық араласпай, бар мәйегі торсық, саба түбіне тұнып қалады; бұл қоймалжың ірімтікті қызметшілер жейді, ал үстіңгі қабатқа жиналған таза сөл – мырзаларға ғана тиесілі. Күйік қаған ордасындағы үлкен мереке кезінде тартылған «қара қымызды» Рубрук тазартылған, сүзілген қымыз деп айқындайды. Егер бұл – «қара қымыздың» сөлі емес, нақ өзі болса, онда ешқандай құпия жоқ. «Қара қымыз» дегеніміз – жобалғы тәсілмен айырып алынған қымыз арағы болып шығады.

Қымызды саба, немесе торсық киіз үйдің кіре беріс, ішкі, оң жақ (әлбетте, төрден есептегенде сол жақ) босағаға, сәкі (қымызаяқ) үстіне қойылады. Бұл – қарапайым лашыққа да, сәулетті хан ордасына да ортақ сыпат (Рубрук, Ибн Баттута).

Үлкен жиын, той, мерекелерде тайжүзген сабалар ту тігілген, жеке-жеке арбалармен жеткізіледі және салтанат аяқталып, түбі сарқылғанша сол арбаларда тұрады («Жинақты тауарих», «Қастерлі шежіре»).

Рубруктың айтуынша, Мөңке қағанның ордасындағы үлкен мереке кезінде жүз бес арбаға тиелген және тоқсан атқа артылған саба-саба қымыз келіпті. Ибн Баттута Өзбектің Алтын Ордасындағы той кезінде оң мен сол – көз көрім төңірек түгелдей қымыз тиелген арбалардан көрінбей кетті деп жазады. Түгелдей тойға жиналған жұртқа таратылыпты.

Сыйлы, аса құрметті кісілердің алдына жеке, немесе екеу-ара бір торсық, кейде тіпті тұтас саба қойылады («Қастерлі шежіре», «Жинақты тауарих», Ибн Баттута).

Кейде, үй ішінде, кісісіне қарай, ортақ тегенеге құйылады (Рәшид-әд-Дин).

Тойшыл, немесе мейман жұртқа үлкенді-кішілі жеке аяқтармен де таратылады (Рәшид-әд-Дин, Ибн Баттута).

Қымыз күнделікті тіршілікте, тіпті, аста-төк жиын мерекелердің өзінде етпен қатар ең құрметті ас қана емес, бірден бір сусын болған (Рәшид-әд-Дин, «Қастерлі шежіре», т.б.).

Тойда ертеден кешке дейін қымыз ішті, деп атап көрсетеді Карпини.

Қымыз тартудың және оны ішудің жекелік және топтық өзгеше рәсімдері бар.

Сырттан келген мейманға, жолаушыға, тіпті, құрметті елшілердің өзіне ең алдымен қымыз құйылады.

Келген кісіге әуелде қымыз ұсынады, дейді Рубрук. Хан ордасының өзіндегі қалыпты әдет екен.

Биік, кең, алтын тақта отырған Бату хан… сәлем, тағзымнан соң бізге отыруға бұйырды және қымыз алғызды, деп жазады Рубрук. Олар үйіне келген адамның өздерімен бірге отырып, қымыз ішуін өте мәнді санайды, дейді.

Жолаушыға, мейманға қымыз ұсынған үй иесі (немесе қымыз құйған әйелі, қызметшісі) шара аяқтан әуелі өзі дәм татуы керек. (Бұл салт күні кешеге дейін қазақ арасында сақталып келді; әдетке енгені сондай, торсық ұстаған әйел өз үйінің кісілеріне де қымызды шетінен ұрттап көрген соң ғана беретін.) Арыда дастарқан иесі қымыз ғана емес, кез келген асты қонағына алдымен өзі дәмін татқан соң ғана ұсынған (Пэн Да-я, Әл-Омари). Асының адалдығын айғақтау үшін. Жай ғана рәсім емес, бұлжымас низам есепті.

Мереке, көпшілік жиын, алқақотан топ ішінде де осылай басталады.

Алдымен қымыз алған (үй иесі, ел ағасы, хан, сұлтан) міндетті түрде өзі дәм татады, содан соң ғана (дәрежесі, құрметі, жасына орай) екінші адамға ұсынады. Ол да дәм татып қана көріп, ыдысты әуелгі кісіге қайтарады, ал әуелгі – өзі ішпей, үшінші кісіге ұсынады, үшінші – дәм татып барып, екіншіге береді, енді екінші – төртіншіге тартады, ол да дәм татып, екіншіге қайтарады. Бұл рәсім «ыдыс алмасу» деп аталады. Әуел баста уланудан сақтану үшін тәртіпке еніп, кейінде қалыпты рәсімге айналған, дейді Пэн Да-я.

Шарап (қымыз) ішу кезінде қатар отырғандар бірінен бірі дәм алып, ыдыс алмасып отырады. Егер көршісі шара аяғын бір қолына ұстап ұсынса, онда тек қана дәм тату керек. Егер қос қолдап ұсынса, ыдыс алмасу болғаны, тамшы қалдырмай ішу керек, дейді Чжао Хуң.

Қымыз құю және осы ұсыну үлкен құрмет саналған. Қатардағы қонақ, мәртебелі ұлық үшін ғана емес, қандай да дәрежедегі қымыз иесі үшін де.

Торсықпен (әлде сабамен) қымыз әкелді. Әмірдің қатыны шара аяққа қымыз құйып алды да, күйеуінің алдына келіп, екі тізесін бүгіп, ыдысын ұсынды. Әмір түгел ішті. Содан соң қатын әмірдің інісіне қымыз берді. Бұдан кейін әмір (ұсынылған шараны) қатынның өзіне қайтарды, ол да қымызын ішті, деп сыпаттайды Ибн Баттута.

Үлкенді-кішілі жиын, топта қымыз ішу – кеңес, тыныс болса, дүбірлі той, атаулы мерекелердегі қымыз рәсімі кісілік пен сән-салтанаттың бір тармағы саналған. Бодан жұрт, немесе қатарлас, тілектес ағайынның ас пен тойға барғандағы мереке иесіне деген ең үлкен сияпаты саба-саба қымызбен өлшеніпті. Арбаға артылған саба-саба қымыз және сойыс мал. Рәшид-әд-Дин айтқан. (Мұхтар Әуезов романында жас Абайдың Бөжей асына «он саба қымыз, он семіз байтал» апарғанын еске саламыз.)

Рубрук жазбаларында қымызға қатысты тағы бір өзгеше жайыт атап көрсетілген. Май айының тоғызыншы күні бағымдағы барлық боз билерді жинап, қастерлеу рәсімінен соң, «жаңа қымыз мерекесін» жасайды, деген. Бұл, әрине, кейінгі қазақтың «қымыз-мұрындық» тойы.

Ішімдік. Қымыз тек ас пен сусын ғана емес, қыздыратын, көңіл көтеретін ең негізгі ішімдік болды.

Басы жеңіл кісілер қымызға масайып та қалады, дейді Рубрук. Әлбетте, түн асқан, ақырып тұрған қымызға. Немесе, бір орында, тым көп ішкенде.

Шарап орнына ішетіні – бие сүті, дейді Жувәйни.

Кейінгі моңғолдағы қымыздан, немесе ашыған сүттен қуылатын архи – арақты Шыңғыс хан заманындағы көшпенділер білмеген.

Әйткенмен, тым көп тарамаса да, қан қыздыратын әлдебір ішімдік болыпты. Тарыдан, арпадан бал қосып ашытады екен. Таза, дәмді, депті. Кейінгі зерттеушілер «террацина» деп айғақтайды. Бүгінгі моңғолша «тарасан» – сүттен айырылған арақ, дейді. Рубруктың «арпадан, тарыдан» деген ескертпесіне де қарамаған.

Бұл – көшпенділердің өзінше дайындайтын ішімдігі, кәдімгі боза. Ибн Баттута Дәшті-Қыпшақта тарыдан «боза» деп аталатын ішімдік жасап ішеді деп жазған. Әлбетте, біз білетін бозадан басқашарақ, сүзілген, тазартылған, өзгеше тәсілмен дайындалған.

[Нағыз] шарапты мұнда алыс елдерден әкеледі, дейді Рубрук.

Кейінгі кейбір зерттеушілер долбарлағандай, Түркстаннан, Парсыдан емес, жері қоңсы Қытайдан. Марко Поло Құбылай билеген Қытайда бал қосып, тағы бірдеңелермен демдеп, күріштен дайындалған шарап ішкенін айтады.

Терістік Қытайды жаулағаннан бастап, билеуші әулет арасында шарапқұмар әдет, тіпті, кенеусіз маскүнемдік орын ала бастағаны белгілі. Саясаты терең Қытай арғы Ғұн заманының өзінде сақараға зәрлі ішімдіктердің айықпас уын таратуға мүдделі болған. Енді, Еке Ұлыстың құдірет-күші кемелінен тасыған кездегі ахуал, әрине, мың жылдық көшпенділер болмысы турасында айғақ бере алмайды. Біз ескертпе ретінде ғана қыстырмалап отырмыз.

Рубрук Қарақорымдағы Мөңке қаған сарайындағы үлкен мерекеде шарап, қымызбен бірге «бал» дейтін, әлде ішімдік, әлде сусын болғанын айтады. Араның балынан дайындалған, дейді. Кейініректегі Русия патшалары мен алпауыттары заманында «мед» аталатын бал шарап болған. Қазақ, қырғыз эпосы мен ертегі, жырларында «хан сарқыты сары бал» аталады, «аяқ-аяқ бал ішкен», алшаңдаған мырзалар айтылады. Бұл біздің «бал» – ішімдік емес, құрметті, дәркер сусын ғана екенін көреміз. Рубрук куәландырған «бал» сол қатарда тұрған сияқты.

Ақ, пісәс. Жазды күнгі, қымыздан соңғы негізгі қорек – ақ болған. Бұл кезде басқа түрлі тамақ жайын ойламаған (Рубрук).

Тамағының көбі – сүт, дейді Әл-Омари.

Бие сүтімен қатар, қой, сиыр, түйе сүтін ішеді, дейді Карпини.

Егін екпейді, тек сүт қана ішеді, деген Чаң Чунь.

Көшпенділердің еттен кейінгі негізгі тамағы сүт екендігін Марко Поло атап көрсеткен.

Бізге… сиыр сүтін берді, өте қышқыл екен, «айра» деп атайды, дейді Рубрук.

Бұл «айра», әрине, кәдімгі айран, тек соңғы дауыссыз дыбысын аңдамаған, – айран! – ал халха-моңғолдар «арик» деп атайды; бүгінгі зерттеушілер Рубрук жазған «айра» – қате таңбаланған «арик» деген моңғол сөзі деп дәлелдеуге тырысыпты. Тек қазақ қана емес, алыстағы анадолы түрігінің өзі «айран» дейді, берісі мың жылдан келе жатқан атау, білгіштеріміз тым құрса туыстас түрік тілдерінің бірінің әдепкі сөздігіне қарамаған.

Қой мен сиыр сүтінен ашытылған айран ішеді, дейді Пэн Да-я. Әлбетте, «айран» деп, нақты атамаған, өз тіліндегі баламасын береді, бірақ одан ас мәнісі өзгермесе керек.

Маған ашымал сүт берді, тамаша екен, дейді Контарини.

Қалай атасаңыз да, көшпенді жұрт айран ашытып ішкен болады. Тек айран ғана емес.

Маған күн сайын сүт және кілегей әкеліп тұрды, деген Чаң Чунь.

Сүтті қайнатады да, бетіне шыққан қаймағын сүзіп алады, дейді Марко Поло.

Бұл қаймақты қажетіне қарай майға айналдырады (Марко Поло).

Сиыр сүтінен май алады және оны әбден қайнатады (яғни, тортасынан айырады) содан соң арнайы қой терісіне (қой терісінен арнайы жасалған қапшықтарға) салып қояды. Қатты қайнатылғандықтан (шын мәнісінде тортасынан айрылған, – М.М.) бұл май тұздалмаған болса да бұзылмай, қысқа дейін жақсы сақталады, дейді Рубрук.

Майды қаймақтан ғана шайқамаған, іркіт пісу арқылы да айырған деп түйіндеуге болады. Рубрук сабадағы қымызды піспектегенде бетіне май шығатынын айтады. Есебі, көшпенділер сиыр сүтін піспектегенде де май шығатынан және оның қымыз бетіндегі түйіршік, жентек емес, толымды, мол болатынын білуге тиіс. Бұл тұспалдың нақты дәлелі – Рубрук майы алынған, ашыған сүттің (іркіттің) бұдан соңғы қолданысын тәптіштеп баяндаған.

Майдан қалған сүтті (жай ғана сүт емес, ашыған іркітті, – М.М.) жақсылап қайнатады; қайнап-қайнап, әбден қойылған соң, күнге кептіреді. Бұл қойылған сүт – «құрт» деп аталады (Рубрук латынша «гриут» деп жазады). Әлбетте, бүгінгі халхада да өзіндік құрт бар, бірақ оның жалпыға мәлім атауы – «ааруул»; сонымен қатар, кейбір жерде қатты кептірілген ұсақ құртты «хурууд» деп те атайтын тәрізді (Викторова). Сірә, диалект дәрежесінде; түрік тайпаларының моңғолданған жарқа-бөлшектерінен қалған сөз.

Құртты қапқа салып, қысқа сақтайды, дейді Рубрук. (Әлбетте, жаз күндерінде де жесе керек.). Ал қыста, сүт жоқ кезде осы құрттың үстіне жылы су құйып, әбден езілгенше шайқайды да, сүт орнына ішеді, депті.

Күнге кептірілген сүт болады, өте қатты, дәмі қышқылтым, «тур» деп аталады, дейді Контарини. Беймәлім өзгеше дыбыстарын анық аңдай алмаған, күмәнсіз – «құрт».

Марко Поло «қойылған сүттің» тағы бір түрі туралы дерек қалдырған. Құрғақ сүт болады, иленген қамыр сияқты қою; жолға шыққанда, көн құтыға салып, қанжығаға байлап әкетеді де, күнде ертемен шетінен алып, үстіне қалауынша су құйып, езіп ішеді, дейді. Бұл тағамның қайнатып, майы алынған сүтті одан ары кептіру арқылы жасалатынын айтқан. Кәдімгі сүзбе ғой, немесе қатық.

Сонымен, көне жазбаларда көшпенділер қолданатын ақ атаулыдан қымыздан соң түйе сүті, сиыр мен қой сүті және одан алынатын қаймақ пен айран аталады, ал пісәс тағамдардан құрт, май мен сүзбе ғана. Және арнап аталмаған торта. Әрине, кейінгі, бар тірлігі мал сүмесіне қараған көшпенді жұрттар, оның ішінде қазақ халқының да негізгі бір азығы болған сүттен алынатын, күнделікті ішіп-жем үстіне тұрақты қорға дайындайтын, ұзақ сақталатын тамақтарының саны бұдан әлдеқайда көп және соңғы ғасырларда емес, ежелгі замандарда айналымға түскен. Біз таңбаланған деректерді ғана қамтыдық.

Қосалқы қорек. Орталық Азияны мекендеген көшпенді жұртта жер ыңғайы және тіршілік кебіне байланысты, егіншілік кәсіп жоққа тән еді. Кейінгі кекірт астамшылық пен дөкір шовинизм кернеген Батыс Еуропа және Ресей тарихшылары егіншілік – дамудың жоғарғы сатысына тән құбылыс, ал малшылық – төмен нәсіл кәсібі, жабайылық белгісі деп жариялады. Шындығында, адамзат дамуындағы әуелгі жұпыны тіршілік – жер жемістерін теріп жеу және оны өзінше өсіруге машықтану болатын. Ал мал шаруашылығы, яғни жабайы аңдарды қолға үйретіп, үй жануарына айналдыру – дамудың келесі, одан жоғарғы сатысына сәйкес құбылыс. Әлбетте, диқаншылық одан әрі өркендеді, сонымен қатар, малшылық кәсіп, мал өнімдерін алу және пайдалану үрдісі де өзгеше құбылысқа айналды. Түптеп келгенде, мал сүмесіне қараған жұрттың тұрмыс-тіршілігі ғана емес, денсаулығы, күш-қуаты, соған орай жауынгерлік қабілеті де өлшеусіз артық болған. Тек кейінгі замандарда, егіншілікпен қатар, белгілі дәрежеде мал шаруашылығын да игеріп, ет пен сүтті нанмен, басқадай өніс, жемістермен қатар қолдану нәтижесінде Батыс жұрты да қайрат пен қуат алды.

Мал сүмесінен адам ағзасына қажетті барлық нәр табылатын. Ет пен сүт жеткілікті жағдайда басқа ештеңенің де керегі жоқ. Әйткенмен, көшпенділер әрқилы қосалқы қорек түрлерін де кәдеге жаратқан.

Татарлар кейбір жерде қара тары егеді, содан ботқа пісіріп жейді, депті Чжао Хуң.

Аз да болса тары егу – қытайлар «жетелі» (мәдениетті, «піскен») деп атаған кейбір тайпалар, мәселен, оңғыттар үшін үйреншікті кәсіп болғаны ежелгі деректерде (Лу Синь-чуань) нақты айтылады.

Түрік қауымы арғы Ғұн, кейінгі Ұлы Қағанат дәуірлерінде Қытайдан тұтқынға түскен, немесе әр тараптан арнайы әкелінген егіншілерді әрқилы астық өсіруге пайдаланады екен. Бұл жағдай Шыңғыс хан заманына жалғасқан.

Орхұнға жақын жерде, түстікте қолдан қазылған арықтармен бидай суарып жатқан хой-ха-ларды (бұл арада мұсылман тектілер) көрдік, дейді Чаң Чунь.

Бірақ бидай егу – сирек, шетін жағдай. Сол Чаң Чуннің өзі: мұнда астық қымбат, ұнды Батыс елдерінің саудагерлері түйеге артып әкеледі, деген. Татарлар егін екпейді, тек сүт қана ішеді, деген.

Тіпті, кейінгі Алтын Орда заманының өзінде егіндік шамалы.

Арпа мен бидай азғана, көбіне тары, астық атаулыдан мәзірі сол-ақ, деген Әл-Омари.

Тарыны ұсақтап үгіп (яғни талқан жасап), суға пісіреді, қою емес, жеуге келмейді, тек ішуге ғана, депті Карпини. Таңертең соның бір, немесе екі кесесін ішеді, күнұзаққа тамағы сол (ал етті кешке ғана жейді), депті. Кәдімгі қонақ көже ғой, кейінгі қазақтағы.

Тарыдан көжемен қатар, ботқа да пісіреді екен.

Қайнап піскен тары жармақ жейді, деген Рубрук.

Тек көже мен ботқа ғана емес.

Елінен жыраққа шыққан кісілер (атты жауынгер һәм жай жолаушылар да) әрқайсысы лақ терісінен тігілген шағын қапшыққа азғана бал қосылып иленген тарының ұнын (яғни балға шыланған тары талқанын) толтырып алады. Басқадай тамағы болмаса, соны қажетіне қарай, азғана суға езіп, талғажау етеді, депті Барбаро. Бұл талқан тарымыз – кәдімгі жент.

Жолға сүтке бөктірілген, піскен тары алады, дейді Ибн Баттута. Сүті мол, тамақ қана емес, сусын. Шөлге жақсы, депті, өзі де ішіп көрген атақты жиханкез. Ашымал тары көже деп шамалар едік.

Бидай ұнынан дайындалатын нан атаулының жоқ екендігін Чжао Хуң, Карпини мен Марко Полодан бастап, барлық елші, саяхатшы, жүргіншілер түгел атап айтқан. Тек Рубрук қана Қарақорымда шоқты күлге пісірілген нан жегенін айтады. Кәдімгі көмеш. Ал Ибн Баттута Құтлы-Темірдің ордасында дастарқанға «күлше» деп аталатын нан қойылғанын жазған. Бұл екі дерек те хан мен әмір, яғни билеуші таптың сияпатына байланысты. Қатардағы көшпенді нан жемеген, тіпті, оның нендей тағам екенін де білмеген. Татарлар нан жемейді деген жаппай куәлік мәнісі де осы жағдайға байланысты.

Сақарада өзен мен көл көп, ондағы балық та көп. Алайда, балықшылық – күнкөріс кәсібі ретінде қалыптаспаған.

Татарлар балық аулай білмейді; қой еті сияқты кесегімен жейтін тым ірісі болмаса, балыққа назар аудармайды, деген Рубрук.

Мүлде емес.

Өзеннен балық ұстайды, деген Пэн Да-я.

Балықты әдетте жарлы-жалбағай кісілер, онда да қолдан мал тайған, немесе азайған уақыт, қиыншылық күндерде ғана аулағаны байқалады («Қастерлі шежіре»).

Айрықша тапшылық кезінде жауқазын, жуа, мойыл теріп жеген. Әрқилы шөп, бұталардың (сірә, биемшек, жаужұмыр, монданақ, шәушымылдық қатарлы) тамыр, түйнектерін қазып алған («Қастерлі шежіре»). Самырсын жаңғағын жинаған (Жувәйни).

Олар ен далада ешқашан астан тарықпайды. Шөп (жабайы жеміс, жидек) жеп, тамыр қазып жеп жүре береді. Тек жандарында тұз болса бітті. Тұз болмаса, ауыздары уылып, тіпті, жара шығып, іріңдеп кетеді екен, дейді Барбаро.

Жорық кезінде, немесе қиыншылық ахуалда жүрек жалғаудың төтенше бір тәсілдері болған. Жортуыл үстіндегі, аялсыз жағдайдағы әскер астындағы атының мойнындағы үлкен тамырлардың бірін шетіп жіберіп, жалға төнген қалпында ыстық қанды сораптап, аштығы мен шөлін басады екен (Марко Поло, ж. басқалар).

Соятын мал, ішетін тамақ жоқ кезінде мініс көлігінің (түйенің) қанын ағызып алып, қуырып жеген жайыт та ұшырасқан («Әулие жихангердің жеке жорықтары»).

Қалай дегенмен де, алдында азды-көпті малы бар кісі, тіпті, ешқандай жағдайсыз, бірақ қаруы қайтпаған, басы бұла көшпенді қайткенде де аштан өлмес нәпақасын тауып жеген.

Аңшылық

Мал шаруашылығынан соңғы ең негізгі, бейбіт тіршілік кәсібі – аңшылық болды.

Чаң Чунь мал бағу мен аң аулау жөнін теңдей атайды.

Тамағының біршама бөлігін аңшылық арқылы табады, дейді Рубрук.

Бұларда қолдағы малының көптігіне қарамастан, аң еті мол болады, депті Барбаро.

Олар шебер аңшылар, ен далада ешқашан да тамақтан тарықпайды, аң атып, құс алып жейді, деген тағы бір орайда.

Тамаша аңшылар, деп жазады Винцент де Бове.

Күнделікті аңшылықтың кеңінен тараған бір түрі – саят болды.

Аңыздағы Боданшар баба өз шаңырағынан ығысып, иенге кеткеннен кейін сұңқар салып тамағын асырайды («Қастерлі шежіре», Рәшид-әд-Дин). Кейінгі қазақ аңызында бұл саятшы – Шыңғыс ханның өзі.

Татарлар саятқа шебер, дейді Барбаро.

Бұларда лашын, ителгі, бүркіт көп. Саятқа шыққанда құстарын оң қолға қондырып жүреді, дейді Рубрук.

Сұңқар құстар өте көп. Саят кезінде лашынды бір қолына қондырады, қары талғанда қолының астына тиянақ тұғыр қояды, өйткені бұл лашындар кәдімгі бүркіттен екі есе үлкен, дейді Барбаро. Сірә, сұңқардың кейінде құрып кеткен өзгеше бір тұқымы.

Қасқыр, түлкі, елік, марал және басқа да аңдарды алатын бүркіттер бар. Қасқыр алатын бүркіттер ірі және күшті, дейді Марко Поло.

Әуелде жеке бір кісілердің күнкөріс кәсібі, немесе сейіл-серуені болса, уақыт оза келе саят – хан сарайындағы, бек ордасындағы салтанатты рәсімге айналғанын көреміз. Марко Поло Құбылай ханның саятқа шыққанын, нөкер бектердің бәрінің де қолында ителгі құстар болғанын сыпаттап жазған.

Құсты садақпен де атады екен. Әдетте жауынгер жебемен емес, тек қана сабақты, өзгеше оқпен.

Төбеден тобымен қаз ұшқанда, бүгілген қисық, әрі қауырсынсыз оқтармен атады, дейді бұл жағдайды көзімен көрген Барбаро. Бұл оқтар әуелде тура ұшады да, аспанда бұратылып, құстың қарсы алдынан шығады. Ұрып тигенде не мойнын үзеді, не қанатын, әйтпесе аяғын сындырады. Кейде қаптаған қаз аспанды жауып кеткендей болады, сонда әлгіндей, жаппай атқанда, топырлап құлап жатады, дейді.

Барбаро адал құсты тұзақпен ұстағанын да көріпті.

Бұл жұртта бізде болмайтын басқа да тәсілдер ұшырасады, дей келе, сірә, ілдірге, қармақ есебінде жемісті тікенек бұта арқылы да құс ауланатынан айтады Барбаро.

Саятшылық – кәсіптен өнерге бейім. Шын мол ет – толымды, ірі аңдарды аулау арқылы келмек.

Олар қоян, бұғы, қабан, суыр, жабайы қой (яғни арқар), қарақұйрық, есекке ұқсайтын жабайы жылқы (яғни құлан) атып жейді, деген Пэн Да-я.

Қоян, бұғы, қабан атып жейді, депті Чжао Хуң.

Көшпенділер шошқаны білмеді, дедік жоғарыда. Бірақ жабайы қабан етінен жерімепті. Кейінде ғана қатардан шыққан.

Ендігі, мұсылман дініне байланысты тәркі болған тағы бір аң – суыр.

Онда суыр деген аң бар. Өте көп. Бір шұңқырға (ұялы інге) жиырма-отызы қабатынан жиналып, қыстың алты айында ұйықтап жатады. Осы суырды татарлар тобымен ұстайды, деген Рубрук. Түпнұсқа мәтінде «суыр» («согур») деп жазылған, түрікше атау; моңғолдар «тарбаған» дейді және өзгеше бір асы. Мұсылман дінінен сырт қалған тыба мен алтай-түріктері де әлі күнге жейді. Біз бұл арада Рубрук барған жер – ежелгі түрік мекені, араласқан ортасы – байырғы түрік тілді қауым екенін тағы бір рет ескертіп қана өтпекпіз.

Жеуге жарамды, өздері ажыратып танитын басқа да ұсақ аңдар бар. Бұғы ұшыраспады, қарақұйрық қалың. Жабайы есекті (құлан) көп көрдім, қашырға ұқсас екен. Арқал (арқар) деген өзгеше аң көрдім, денесі қой сияқты, мүйізі қошқардікіндей иір, бірақ одан әлдеқайда үлкен; бір қолыммен қос мүйізді әрең көтердім, дейді Рубрук.

Сақарада «құлам» (құлан) деп аталатын жабайы есектерді көптеп ұшыраттық, керемет жүйрік екен, дейді тағы да Рубрук.

Құланмен қатар, жылқы текті тарпаң, тағы деген жабайы жануарлар болған. Айрықша күшті, жүйрік, және асау-тентек. Кейінде мүлде құрып кеткен тарпаң Орталық Азия мен Оңтүстік-Шығыс Еуропа далаларында XVIII ғасырдың өзінде кездесіпті, алайда Шыңғыс хан заманына қатысты жазба нұсқалардан дерегі табылмады. Ал тағының тұқымы түгесілмепті. Бүгінде, дәп соның өзі жаратқандай-ақ, «Прежевальский жылқысы» аталады. Қазақ ежелден «тағы» деген. (Махамбеттің: «Тағыдай түн түре қараған, – Тарпаңдай тізесін бүгіп су ішкен…» – дегені бар. Ал Абай: «Тағыны жетіп қайырған…» – дейді, жүйріктің жүйрігі мағнасында. Халха-моңғолдар күні бүгінде «тахы» дейді.) Осы тағыны да арқар, құлан, бұғы қатарлы аулаған. Атпен қуып жете алмайды, айрықша мергендік керек екен («Қастерлі шежіре», Рәшид-әд-Дин).

Ірі, қоңыр аңдарды алудың ең қарапайым, және оңай тәсілі – садақпен ату (Рубрук, Барбаро, Рәшид-әд-Дин, т.б.). Әлбетте жекелеген аңшылық жағдайында.

Сонымен қатар, ірі аңдарды кең далада көптеп ұстаудың тек түрік халықтарына ғана тән, өзгеше бір тәсілі болды. «Ау», «ау-ауа» деп аталады. Таратып айтсақ, қаумалап, қоршалап аулау. Бүгінгі тілде «қамажау аңшылық» деп айғақтар едік.

Олар аң аулағанда көп болып жиналады да, аңы мол белгілі бір жерді алыстан қоршалап алады, өзара жақындай келе, аң атаулыны сығымдап, шеңбер ішіне түсіреді, содан соң садақ тартып, ата бастайды, дейді Рубрук.

Татарлар аңға бар қаруымен, бар жабдығымен шығады. Аңдарды қуып жүріп, қаумалай қоршап алады да, садақпен атып өлтіреді және бастарын кеседі, деп түйіндеген Винцент де Бове.

Қамажау аңшылық кезінде міндетті түрде өте көп жұрт жиналады. Шұңқыр қазып, қаншама қада орнатады. Оларын арқан тартып, өзара жалғастырып қояды, ал арқанға жапырақтаған киіз, құс қауырсындарын іледі. Бұл арқан қоршау шеңберленіп, 100–200 ли (шамамен 50–100 км.) жерге созылады, байланған салпыншақтары желмен тербеліп тұрған соң, аң біткен қорқады да, қашып өте алмайды. Бұдан соң адамдар қоршалған аумақты біржола құрсап алады да, аңдарды ортаға ығыстырады, ақырында атып, ұрып ала береді, деген Сюй Тин.

Қамажау тоғызыншы айда (қыркүйектің екінші жартысы, қазанның бірінші жартысы, – М.М.) басталып, екінші айға (қаңтар–наурыз) дейін созылады, деген тағы да сол Сюй Тин.

Арқан керу – қамажау аңшылық үшін міндеттері шарт емес. Ауға тартылған кісі көп болса, жылжымалы, тірі шеңбер берік құрылады және аумағы елу-жүз шақырым емес, одан әлдеқайда үлкен болуы да мүмкін. Екінші бір жағдай – ау-ауа аң атаулы әбден қоңданған, жаңа төлі жетілген күз айларында ғана емес, жаз ортасында, тіпті, қыраулы қыс кезінде де бола беруі мүмкін. Және бес-алты ай қатарынан емес, дүркін-дүркінімен, бес-он, жиырма күнге, бір-екі айға созылып.

Уақыт озған, ұлыс іргеленген сайын қамажау аңшылық та ауқымданып, кең көлемді сыпат алады.

Мұндай кең көлемді аңшылыққа қатысты әрқилы мағлұмат әуелгі «Жинақты тауарих» пен «Қастерлі шежіре», «Әулие жихангерде», кейінгі Алтын Орда, Ақсақ Темір тарихтарында көптеп ұшырасады. Алайда, сақара жұртына ғана тән өрелі, өзгеше аңшылық турасындағы егжейлі, толық баян Ата-Мәлік Жувәйниде.

Ау басталмастан бұрын арнайы шалғыншылар жер ыңғайын танып, аң мөлшерін айқындайды. Содан соң қажетті мөлшердегі қалың жұрт атқа қонады. Басшы, қосшысымен, үй-жайы, қатын-баласы, қазан-ошақ, ас-суымен. Жұмыс емес, мереке. Жай ғана мереке емес, ұлыстың ұжымын көрсететін, аламанның алымын сынайтын төтенше жорық. Қамажау шеңбері бірнеше аптада әрең бітігуі мүмкін. Енді ешбір аң қапелімде сыртқа шығып кетпеуге тиіс. Құрсау күн озған сайын тарыла береді, тіпті, бір ай, екі айға созылуы мүмкін. Оң мен сол және орталық топтың басшылары ханға (әмірге, сұлтанға) қоршаудың жай-жапсары, аң қашқан бағыт турасында күнделікті жедел ақпар келтіріп тұрмақ. Ақыры, қоршау тарылып, көз көрімге жетті. Арыстан мен құлан, қасқыр мен қоян, тағы қаншама, әрқилы аң атаулы тұмсық түйістіре көрісіп, сүйкене араласуға мәжбүр болады, деп сыпаттаған Жувәйни. Міне, осы кезде шеңбер сыртынан арқан тартылады, арқан үстіне киіз жабылып, көрнекі бөгесін тұрғызылады. Қамажау сүргін аяқталды. Енді, аңшылықтың ең соңғы, түйінді шаруасы басталарда хан (сұлтан, әмір, бек – әйтеуір осы жолғы ең үлкен ұлық) санаулы нөкерлерімен шеңбердің ішіне кіріп, алдағы жойқын аңшылық көрінісін айқын аңдап отыратын биіктеу жерде аттан түседі, бұдан соң оның төңірегіне ханзада, ханым, басқа да ғұзырлы бек, әскербасылар келіп отырады. Қызыл қырғын осыдан соң ғана басталады екен. Қоршаудағы аңды жығу бір, екі, тіпті бірнеше күнге созылуы ықтимал. Қайткенде де ақыр түбіне дейін емес. Қасап аяқталуға тақағанда, қоршау қалтада санаулы ғана аң қалған кезде ақсақалды, білікті қариялардың бір тобы хан алдына келіп, дұға оқып, өтініш-тілек айтады, тірі қалған азды-көпті жан-жануарға кеңшілік, рақым жасалуын сұрайды. Бұл да қалыпты рәсім. Хан қашанда үлкендердің тілегін қабыл көрмек. Ең ақырында, алынған аңды жинастырып, ұзын санын шығарып, жалпы жұртқа үлестіреді. Әдетте үлкен аудан соң харап болған әрқилы аңның нақты санына жету қиын, мұндайда тек құлан мен ірі жыртқыштардың ғана есебін алатын, деп жазады Жувәйни.

Ау-ауа – қолдағы малдан тыс, қосымша азық-түлік молшылығы жолындағы айрықша кәсіп. Көбіне қысқы соғым есебінде. Сонымен қатар, жаз болар, қыс болар, ұзақ жорық, аттаныс кезеңдерінде қажетті тамақ қорын жасау тәсілі.

Сонымен қатар, қамажау аңшылық – тек ас-ауқат табу орайындағы әрекет қана емес. Әскери жаттығу. Соғыс өнерінің бір тармағы, алыс-жақын жорыққа, ұрыс, майданға даярлық есебіндегі қажетті шара. Әскердің ұжымы, бірлігі, серпімді қимылы мен қалыпты машығы шыңдалмақ. Соғыс кезіндегідей қатаң жүйе, темір тәртіп сақталған. Қоршауды берік ұстамаған, алдындағы аңнан әлдеқалай айрылып қалған тобаяқ, жәутіктер ауыр жазаға тартылған.

Баспана

Мал шаруашылығымен байланысты көшпенді жұрттың күнделікті баспанасы да ежелден-ақ осы, жылжымалы тіршілік орайында қалыптасуға тиіс еді. Яғни, құрылуы да, бұзылуы да оңай, жеңіл әрі ыңғайлы үй-жай.

Татарлар киіз үйлерде тұрады және өздерін бақытты сезінеді деген Чаң Чунь.

Шатыр үйлерде тұрады, қалалары, селендері жоқ, дейді Симон де Сент-Квентин.

Қалада тұруды ұнатпайды, өздерінің шатырларында, кең далада ғұмыр кешкенді артық көреді, депті Гайтон.

Бұл татарлар қала атаулыны, тіпті, кез келген құрылысты жек көреді, дейді Рикольдо де Монте-Кроче.

Бұл қара татарлар күмбез кейіпті [киіз] үйлерде тұрады. Оларда қорғанды қалалар тұрғызылмайды, іргелі, тұрақты үй салмайды, депті Сюй Тин. Бұл үйлері арба үстіне орнатылған, «арба-шатыр» деп аталады, онда отыруға, жатуға болады, мұндай арба-үйлерді өгіз, ат және түйелер тартады, дейді әуелгі сөзін үстемелеп.

Олардың үйлері «үйірг» деп аталады, шыбық пен қадалардан жасайды, дөңгелек. Жоғарыда терезесі бар, жарық түсу, түтін шығу үшін. Төбесі мен есігі киізден. Үйлерінің үлкендігі әрқилы және жылжымалы. Үлкен, кішілігіне қарай, бір өгізбен, үш, немесе төрт өгізбен, кейде одан да көп көлікпен алып жүреді, дейді Бенедикт Полон.

Бұл күмбез кейіпті шатыр-үйлер іргесінен төбесіне дейін киізбен жабылған. Ең ортасы, күмбез төбесінде жарық түсетін тесік қалдырады, дейді Сюй Тин.

Күмбез-үйлердің екі түрі болады. Мұның әуелгісінің қаңқасы жіңішке талдан бұралып, иіліп-бүгіліп жасалған. Іштен қарағанда қолшатырдың шабақтары сияқты. Ең төбесінде көк терезе (аспан терезесі) аталатын ашық жер қалдырған. Үйдің қаңқасы тұтастай киізбен жабылады. Мұндай шатырды бұзып, жығып, көлікке артып жүруге болады. Сақарада жасалатын шатырлардың енді бір түрі – бұзылып, тігілмейді, тек арба үстінде ғана болады. Бұлардың да дөңгелек қабырғасы тал шыбықтардан жасалған және [іштен де, сырттан да] қыл арқандармен берік бекітілген. Арбасымен бірге қазғалады, дейді Пэн Да-я бұл тараптағы барлық сөзді тиянақтап.

Өзеннің екі қабағына қалың, биік тал өсіпті, киіз үйлердің сүйегі осы ағаштардан жасалады екен, деп жазылған Чаң Чуннің саяхат кітабында.

Олардың үйлері дөңгелек шатыр кейпінде, тұрғы-тұғыры талдан жасалады, төбесінде жарық түсетін және түтін шығатын шеңбер терезе, ортада (ошақта) от жағады. Шатырдың қабырғасы мен төбесі киізбен жабылған, есігі де киіз. Иесінің тұрмыс-ахуалына байланысты, үйдің үлкені бар, шағыны бар. Кейбірі ажыратылып, көлікке артылады, енді біреулері жығылмайды, арба үстінде. Арбалы үйлердің кішкентайларын тартуға бір өгіз жексе, үш, төрт, одан да көп көлік қосатын әйдіктері бар. Олар арбалы үйлерін соғыс күндері, жорық кезінде де, жай уақытта да өздерімен бірге алып жүреді, дейді Карпини.

Киіз үйдің осы, аталмыш екі түрінен басқа да, иесінің тұрмыс жағдайына, асығыс көш орайы, немесе аттаныс, шегініс, жорық жолында кәдеге жарататын күрке (Рәшид-әд-Дин), қос («Қастерлі шежіре»), тіпті, арбаның дәртесі, немесе таяқ, құрыққа көтере салатын бүркеншік, жаппа шатырлар (Рәшид-әд-Дин) болған. Бұлардың шатырлары киізден және теріден, деп айтқан, Батыс Еуропада, жорық-майданда жүрген әскерге қатысты сөзінде Фома Сплит.

Татарлардың үйлері ағаштан жасалған, киізбен жауып, арқанмен тартып қояды; дөңгелек; үнемі өздерімен бірге алып жүреді: берік байланысқан қаңқа ағаштары жеңіл, жығу да, тігу де оңай, көші-қонға ыңғайлы, дейді Марко Поло. Тағы да: олардың арбалы үйлері қара киізбен қапталған, жақсылығы сондай, күнұзақ жаңбыр жауса да су өтпейді; бұларға өгіз, түйе жегіп, балалары мен әйелдерін алып жүреді, депті.

Жабық арбалардың ең шағыны екі доңғалақты, ал үлкендері – көлемі әрқилы киіз үйлер орнатылған арбалар – төрт доңғалақты болған («Қастерлі шежіре», Барбаро, Ибн Баттута, т.б.).

Бұл халық пайдаланатын, біздікінен биік, қос доңғалақты арбада қисап жоқ. Олардың үстіне қамыс, ши жабылып, киіз жайылған, ал дәулетті кісілер мата төсейді. Кейбір (сірә, төрт доңғалақты, – М.М.) арбалардың үстіне үй орнатылған; мұндай күймелерді былай жасайды екен: диаметрі бір жарым қадамдай ағаш шеңбер құрады да, оған жартылай шеңберше бірнеше шыбық бекітіледі, содан соң, жағдайына қарай, киізбен, немесе матамен қаптайды. Аялға, қоналқаға тоқтаған жерлерінде бұл үйлерін арбадан түсіріп алып, жерге орнатады да, сонда жатып-тұрады, дейді Барбаро.

Бұл шалқар сақарадағы далалық жұрттың баспанасы – «көтерме» деп аталады, бұзылмайтын, біртұтас шатыр, қозғалыста, көшкен кезде, арбаның үстіне орнатады, аял, қоналқа кезінде сол қалпында түсіріп алып, жерге тігеді, дейді Шараф ад-дин Йазди.

Арбадан алынатын үйлер де болады, деген Рубрук.

Арбалар төрт доңғалақты. Екі көлік жегілетіні бар, одан көбірек жегілетіні бар. Арбаның ауыр, жеңіліне байланысты. Арбакеш алдыңғы көлікке отырады, қолында айдайтын қамшы және көлігін бұрып отыратын ұзын таяқ (яғни құрық) болады, дейді сақарада кеңінен саяхаттаған Ибн Баттута. Бұдан әрі арба үстіндегі киіз үйдің сыпатын байыптаған. Арба үстіне тал бұтақтарынан иілген, күмбез кейіпті құрсау орнатылып, олар жіңішке, тері таспалармен бекітілген (кереге және оның көгі, – М.М.). Бұл құрсау-күмбез жеңіл болады, үстіне тері, немесе басқадай жабу жабылады. Торлы терезесі бар, іште отырған кісі сыртты көріп отырады, сырттағылар оны көрмейді. Іштегі адам еркін жайғасады, ұйықтайды, тамақ ішеді, әрқилы шаруасын жасай береді, депті.

«Көтерме» – арба үстіндегі, шағын көлемді киіз үй. Ал дәл осындай, бірақ әлдеқайда үлкен, сүйегі ауыр арба-үйлер «көк күйме», яғни аспани күйме атанған (Рузбихан).

Мұндай көк күймелердің ең толық, нақты, әрі ең тамаша сыпаттамасы Рубрук жазбаларында сақталыпты.

Татарлар жататын, ұйықтайтын үйлерін арба үстіне орнатады. Бұл үйлер тал-шыбықтан құрсауланған. Үстіңгі жағы иіліп келіп, шағын дөңгелекпен күргейленеді, осы шеңберден пештің мұржасы кейіпті мойнақ шығады; үйді киізбен жабады. Жабылған киіз аппақ болып тұруы үшін әкпен, ақ кірішпен, сүйек ұнтағымен қанықтырып, сылап қояды. Кейде үстіңгі мойнақты айналдыра қара киіз де тұтады. Жоғарыға жабылған киіз әрқилы әсем суреттермен өрнектеледі. Кірер есік те киіз, ол да әртүсті матамен әшекейленген. Атап айтқанда, үйді көркемдейтін өрнектер түсті киіз, немесе басқадай нәрселерден қиылып жапсырылған, жүзім шырмауығы, немесе ағаш бұтағы, әйтпесе аң, құс суреттері түрінде келеді, дейді.

Бұдан соң Рубрук бізше көк күйме аталатын арба-үйдің сыртқы сыпаттамасын жасапты.

Кейде мұндай арбалы үйлер өте үлкен болады, ені отыз футқа дейін (9 метрден астам, – М.М.) жетуі мүмкін. Бірде осындай арба-үйдің доңғалақ іздерінің арасын өлшеп көрдім, тура жиырма фут шықты (6 метрдің үстінде, – М.М.), ал арбаға қонған үйдің іргесі доңғалақ тұсынан екі қапталда кемі бес футтан артық жер алады. Енді бірде, осындай үйді тартып келе жатқан өгіздерді санағанда, жиырма екі болып шықты, он бір, он бірден екі қатарға жегілген. Арба-үйлерге кейде түйе де жегіледі, дейді.

Доңғалақтар сыпаты берілмейді. Әрине, өте үлкен, әрі сом.

Ал арбаның арыс ағашы желкенді кеменің мачтасындай дерлік. Үйдің алдыңғы жағынан есік шығарылған және арбаның екі қанатына жеткере созылған, бос орын бар, үстінде киіз жабылған, су өткізбейтін маңдайша қалқан болады. Көлік айдаушы осы жерде, есік алдында тұрады, депті.

Баспананың арба үстіне орнатылуы – Еуразиядағы көшпенді жұрт тым ертеде қалыптастырған салт. Скифтердің үйлері – арба үстінде, деп жазған Геродот. Көшпенділердің баспанасы киізден жасалып, арба үстіне орнатылады, деген Страбон. Байкөл төңірегінде, қазіргі Халха-моңғол даласында миләдиге дейінгі I мың жылдықтың екінші жарымына сәйкес петроглифтер арасында әрқилы күймелер суреті де ұшырасқан. Алтайдағы, сол заманға тиесілі, атақты Пазырық қорымынан төрт доңғалақты, жабық арбаның қаңқасы табылғаны белгілі. Арыдағы ғұн, оған жалғас сәнби, кейінгі түрік, қидандар тұсында да арбалы үйлер кеңінен тараған. Бірақ бұлардың барлығы да шағын көлемді баспаналар екені байқалады. Ал ауқымы зор көк күймелер бұлардан соңғы Керей, Найман патшалықтары тұсында қолданысқа енгенін көреміз (Рәшид-әд-Дин). Қайткенде де, нақты жазба деректерде таңбаланған көк күймелер сұлбасы XII ғасыр мен XIII ғасырдың басына сәйкеседі. Ал Шыңғыс хан заманында, оған жалғас Еке Ұлыс кезеңінде жаппай қолданысқа енген сияқты. Әлбетте, шаруашылықтың дамуы, тұрмыстық мәдениеттің үлкен өреге жетуінің нәтижесі, көшпенді өмірдің айшықты бір көрінісі, өзгеше салтанаты.

Ерекше бір жағдай, бұрынғы Татар даласы, кейінгі Халха-моңғол аймағында көк күймеге қатысты деректер XIII ғасырмен шектеледі. Көптеген зерттеушілер (Бартольд, Владимирцов, т.б.) бұдан соңғы кезеңде ауқымды арба-үйлер мүлде қолданыстан шықты, жойылды, сақталмады деп есептейді. Қажеттілік болмағандықтан, деп жазады Л.Викторова. Аталмыш және басқа да моңғолтанушылардың байыбынша, бұл жағдай – империядан соңғы замандағы шаруашылықтың күйзелуі, ең бастысы – көші-қон өрісінің қысқаруына байланысты екен. Шын мәнісінде, Халхадағы көш өрісі Еке Ұлыстан кейін де қысқарған жоқ, керісінше, Мөңкеден соңғы елу жылдық азамат соғысының нәтижесінде бұл тараптағы түрік рулары түп көтеріліп, Дәшті-Қыпшаққа ауды, негізгі, түпкілікті жұртынан айрылған Байтақ дала, енді жылжып қонған, әуелгі қарасыны тіпті азғана, арада бір ғасыр өткенде ұзын саны небәрі он мың шаңыраққа әрең толған халха-моңғолдың иелігінде қалды. Ал Қытаймен шектес, және Қытай жағына бағынышты, кейінде Ішкі Моңғолия атанған өлке айтарлықтай күйзелмеген болатын, тиесілі қонысы да жетіп артылады. Мәселенің бір ғана себебі бар. Ол – әуел бастан-ақ көк күйме, яғни ауқымды арба-үйлердің моңғол текті тайпалардың арасында қолданыста болмауы. Басқасын былай қойғанда, әуел баста орманды, таулы, қырқа-белесті аймақта ірге тепкен моңғол жұрты үшін мұндай алып арбалармен көшіп-қонудың өзі мүмкін емес еді.

Батыстың, орыстың, қазіргі халха-моңғолдың бұрынғы-соңғы барлық білгірі XIII ғасырдан аспады деп үкім шығарып қойған көк күйме, яғни сәнді, салтанатты, алып арба-үйлер кейінгі XVI ғасырдың өзінде бұрынғы Шығыс Дәшті, ендігі Қазақ Даласында қаптай көшіп жүргенін көреміз. Нақты жазба куәлік қалдырушы – мәшһүр Шәйбани ханның Қазақ Ордасына қарсы жорықтарының шынайы шежіресін таңбалаған Фазлаллах ибн Рузбихан Исфахани. «Михман-нама-йи Бухара» – «Бұхара мейманының жазбалары» атты көлемді еңбегінде (1509).

Парсы тілінде жазған Рузбихан (Рузбехан) ауқымды арба-үйлерді «ауа кеңістігінде асқақтаған шатыр», «аспан сарайы», «аспан-көк аясындағы күйме», яғни біздің бұрынғы және бүгінгі тілде қайта қалыптасақ, «көк күймесі» деп атаған.

Алғаш көргенде бұл үйлердің өзгеше құрылымына айрықша таң қалдым, дейді. Арба үстіне орнатылған әйдік шатыр! Ағаштан жасалып, киізбен жабылған, көкке баққан, заңғар қазақ үйлерінің әрқайсысы бір қамал кейіпті, дейді.

Үйдің қаңқасы қайыңнан аса берік жасалады, үй ішіндегі әрқилы мүкәмал да ағаштан. Түрлі түсті киіздер (яғни текемет, сырмақ) өзгеше оюлармен безендірілген, тартпа таспалар (яғни басқұр) сұлу әрі әсем. Үйдің терезелері бар, айқышты, әдемі киіз перделермен жабылған, дейді. Ал арба-үйдің ішінде отағасының әйелдері, бала-шағасымен бірге жатып, тұрады.

Атаулы кісілер мен сұлтандардың көк күймелері айрықша зор, әрі ғажайып көркем. Әрқайсының ішіне жиырма, тіпті одан да көп кісі еркін жайғасады.

Мұндай әйдік үйлерді тартуға әлденеше түйе жегіледі, депті. Бағзыда Рубрук кейіптеген арба-үйлермен қарайлас болғаны.

Мұндай ғажайып көк күймелерге қарап тұрғанда санаң толқынады, шеберлік, сұлулық және әсемдік құдіретінен басың айналады, депті өз заманының ғұламасы, Парсы патшалығының да, Әмір Темір ұлысы, Шәйбани хандығының да барлық сән-салтанатын өз көзімен көрген Рузбихан.

Қазақтар қолданатын аспан күймесінің қисапсыз көптігіне қайран қалдым, деген. Қазақтың сән-салтанатымен қоса, елдік тұрғысын, ерлік дәстүрін де атап көрсетеді. «Қазақтар – күш-қуаты және қайтпас қаһармандығымен бүкіл әлемге әйгілі», – дейді. Осыған жалғас: «Қазақ әскері бағзыда, Шыңғыс хан тауарих төріне шыққан кезде «татар әскері» деп аталған болатын, бұл турасында арабтар мен парсылар жазып кеткен», – дегені бар. Бұдан бұрын, әуелгі бір келісім, ынтымақ кезеңінде Шәйбани қазақтың Қасым ханын арыдағы ортақ баба «Шыңғыс ханның тәжі мен тағының мұрагері» деп ұлықтаған екен (Ғ.Қамбарбекова). Ал Мұхамед-Хайдар Дулат осы Қасым билеген Қазақ хандығын баяғы Жошы ұлысының сабақтас жалғасы деп санағаны мәлім.

Шәйбани ханның 1508–1509 жылғы қысқы жорығында, тұтқиыл шабуыл күтпеген қазақтар күш топтап үлгермейді, үш жердегі, өзара жалғас үш ұрыста да, қайтпай қаржысқанына қарамастан, өздерінен саны әлдеқайда басым жаудан жеңіліп, жаны қырғынға, мал-мүлкі талауға ұшырайды. Әуелгі ұрыстан соң он мың көк күйме қолға түсті, деп жазады Рузбихан. Кейінгі екі майданда тағы да он, он мыңнан, жиыны отыз мың көк күйме олжаға түсіпті. «Барлық соғыстарда шапқыншы жақ мал-мүлік, қазына иеленуші еді, бұл жолы жеңімпаз әмірші жаудың үй-жайына дейін өзімен бірге көшіріп әкетті», – деп жазады қазақтардың ерлігі мен сән-салтанатын мадақтай отыра, Шәйбани ханды дәріптеген Рузбихан (Алайда, келесі, 1510 жылға қараған Қысқы, жаңа жорық Шәйбани ханның қирап жеңілуімен, мұның ақыры, әскері азайып, қуаты қайтқан атақты жихангердің сол жылдың ақырына жетпей, күтпеген, ту сырттан шыққан жаңа жау – Иран шахы Исмайылмен соғыста басын жойғаны белгілі.)

Сонымен, Батыс пен Шығыстың, Халха мен Қытайдың бұрынғы-соңғы барлық моңғолтанушы ғалымдары XIII ғасырда жоғалтып алған әйдік арба-үйлер Шыңғыс хан дүниеден өткеннен соң үш жүз жылдан кейін Қазақ Ордасынан табылды. Бұл жағдайды сырттан байқаған жалғыз адам – моңғол оқымыстысы Майдар болатын. Мезгілсіз, жұмбақ жағдай, қыршын жасында дүниеден өткен қазақ тарихшысы Сабыр Ибрагимовтың, ол кезде әлі Еуропа тілдеріне аударылмаған Рузбихан жазбалары туралы зерттеу мақаласына сүйене отырып, XIII ғасырда Рубрук суреттеген әйдік арба-үйдің кейінгі XVI ғасырдағы қазақтар арасында сақталып тұрғанын айтады. Алайда, ескі замандағы өзгеше, жылжымалы баспананың Шыңғыс ханнан соңғы Халхада ешқандай елес бермей, үш ғасырдан кейінгі Қазақ Ордасында кеңінен таралуына, әрине, ешқандай түсінік бермейді, бере де алмайтын еді.

Көк күйменің бұдан соңғы тағдырын таразыласақ, бізге мағлұм XVI ғасырдан өтті, өтпеді – кейінгі XVIII ғасырға жетпеуі анық. Тек эпос жырында ғана сақталған. «Қыз Жібектегі» Төлеген қалыңдық таңдайтын әйгілі көш – көк күймелер керуені. Яғни, ежелгі тарихи жазбадан соң, аңызда, елесте ғана қалған.

Қатардан шығуы – шаруашылық күйзелісіне де, жер жағдайы, көші-қон орайына да байланысты емес. Жаугершілік, тынымсыз шапқынға байланысты. Көк күйменің қозғалысы баяу, оралымы қиын еді. XVII ғасырдың үшінші ширегінен бастап, Дүрбін-Ойратпен арадағы екі жүз жылдық соғыстың қазақтар үшін ең ауыр кезеңі туады. Әуелгі жеңістер кейінгі тепе-теңдікке айналып, ақыры басымдық қалмақ жағына қарай ауады. Ежелгі көш атаулы байсалдықтан, сән-салтанатынан айрылып, қимыл-қозғалыстың жеделірек түрі тиімді шығады. Көк күйме ғана емес, арбалы көтерме, арбалы қос, күркенің өзі жүрісі жеңіл түйеге ауысады. Түптеп айтқанда, Еуропаның зәулім ғимараттарын көрген Рубрукты, Иран мен Туранның әсем-сәнді сарайларын көрген Рузбиханды таң қалдырған көк күйме қазақтың салтанатымен, күш-қуат, құдіретімен бірге кетіпті. Астындағы арбасынан айрылып, үлкен бе, кіші ме, әуелгі, жер басқан киіз үй қалпына түседі.

Көш, қоныс, тұрақ

Рубрук айтыпты:

Татарлар Дунайдан Қиыр Күншығысқа дейінгі Скифия жерін қоныстанған. Тұрақтап, бір арада отырмайды. Басшылары қарауындағы жұртының аз, көптігіне байланысты, бөліскен жерінің шегінде малын бағып, көшіп-қонып жүреді. Қысқа қарай ауа райы жылырақ оңтүстік өңірге ойысады, жазда салқын солтүстікке көтеріледі. Қыстыгүні суы жоқ, бірақ оты мол, малға қолайлы жерлерде, қар суын пайдаланып отыра береді, дейді.

Әдетте, қыс күндері жазаңға шығады, ал жазда жайылымы мол тауларды сағалайды, деген Винцент де Бове.

Қыста татарлар ойда, етекте, малға өріс, шөбі мол, жылы жерлерде отырады, ал жазда қоңыржай, қыратты, таулы, орманды, суы мол, жайылымдық жерлерге шығады, деген Марко Поло.

Көбіне қонысты тоқал төбе, шағын қырқа-белесті жерден таңдайды, деген Пэн Да-я.

Бұл жұрт мал бағатын от пен судың орайына қарай, қырға шығып, ойға түсіп, қоныстан қонысқа көшіп жүре береді, дейді Чаң Чунь. Жаз күндері ғана емес, қысқы қырауда да (Рубрук).

Бұлар жаңа шөп пен су іздеп, үнемі көшіп жүреді, ешқашан да орнығып, бір жерде отырмайды, депті Контарини.

Бір қоныстың шөбі бітіп, жері тозған кезде басқа бір араға барып орнығады. Көш пен қозғалыстың алдын ала белгіленген мерзімді күні болмайды, дейді Пэн Да-я. Тұрақты жол сорабы және жоқ, деп үстейді тағы бір сөзінде.

Әлбетте, бет-бетімен емес, кесімді бағдарда. Және, бірден байқалатындай, әркім өзіне тиесілі қоныс, жайлауға.

Түріктер таңмен таласа тұрып, жолға шығады да, ертемен еру жасайды, күн еңкейгенде қайтадан қозғалып, кешке қарай қоналқаға тоқтайды, деген Ибн Баттута.

Салқар көш көрінісіне айрықша таңырқаған ағылшын Давид Эшби қозғалыстың алғашқы кезеңін бажайлап сыпаттаған:

Жаңа қонысқа көшетін күні, түн ортасынан ауғанда, міндеттеліп қойған кісі қатты ұрғылап, дабыл қағады. Таң қаларлық жағдай, бірер лье (төрт шақырым шамасы, – М.М.) төңіректегі мал атаулыға дейін бұл дыбысты танып-біледі екен. Ұйқыдан оянған үлкен-кіші тегіс аттарын әкеліп, ерттеп қояды. Әжептәуір уақыттан соң екінші мәрте дабыл қағылады. Енді жалпы жұрт шатырларын бұзып, байлап-түйіп, жолға дайын болады; бұдан соң әскер жинақталып, сап түзейді: ең алғы лекте – ордаға шеткері жасақ, бұдан соң қалғандары, ең соңында, немесе орта тұсында басшы көсем, ордасы қай шамада тұрғанына байланысты. Міне, үшінші рет дабыл ұрылды: алғы лек қозғала бастайды, оның артынан басқалары жылжиды және бәрі де аса ұжымды, толық тәртіппен. Жол бойында ат тұяғының топырынан басқа ешқандай дыбыс – айқай-ұйқай, дабыр-дұбыр естілмейді, біреудің алдына біреу шығып, қалыпты шеруді бұзбайды. Сонымен қатар, ілгерінді-кейінді шапқылаған арнайы кісілер болады, олар мал айдайды, ұмыт қалған мүлік, саяқ шыққан жандықтарды жинастырып, артынан міндетті түрде тиесілі қожайындарға табыстайды, депті.

Көш бірнеше күнге жалғасуы мүмкін.

Өгіз, түйе жегілген арба-үйлерді бірінің артына бірін тіркеп қояды, кез келген нашар әйел жиырма-отыз арбаны бастап жүре алады, жетекші арбада отырған қалпы, көлікті қузап қойса болғаны, қалғандары соңынан шұбытылып ере береді. Жүріс өте баяу, өгіз аяң, қозы қадам, дейді Рубрук.

Көш алдына қашанда барлау жасалған. Әуелде санаулы кісі, хабаргер, уақыт өте – қарауыл, жасақты әскер. Көш суретін өз көзімен көріп, талай рет тамашалаған Барбаро айтады:

Көштен көп бұрын шалғыншы әскер, жортуыл жасағы келеді. Оң мен солды, ілгері мен кейінді байқастап, қауіп-қатер, тұтқиыл жаудың аңысын аңдайды. Келіп қана кетпейді, қайта айналып соғады, күн сайын дерлік көзеп, бақылап отырады, дейді.

Көш ауыл-ауыл, күрен-күрен, жекелей емес, топ-шоғырымен қазғалған. Ауыл (айыл) – әдетте он-жиырма шаңырақ. Ауыл көші – бейбіт, тыныштық күндерде ғана мүмкін жағдай. Көбіне әлденеше ауылдан құралған күрен болып көшеді. Әлденеше жүз, бірер мың түтін, одан да астам қалың ел. «Күрен» өзінің түпкі мағынасы – «шеңбер» дейді Рәшид-әд-Дин. Ескі заманда, көш жолындағы рулы ел аялға тоқтағанда, адамдарын ортада қалдырып, арбаларды дөңгелете құратын болған. Күні бүгінге дейін, қоныс-тұрақты, көлденең шапқында жау ішке өтіп кетпес үшін осылайша шеңбер құрып орналасады, дейді Рәшид-әд-Дин. Бұл қорғаныс, қауіпсіздік тәсілі кейінгі заманға жалғасқан. Қазақтар соғыс жағдайында, бала-шағасын, әйелдерін іште қалдырып, шеңбер құрып үлгерсе, қайтпай шайқасады, мұндайда оларды жеңіп алу мүмкін емес, деп жазған Рузбихан.

Маусымдық үлкен көш көбіне әлденеше күрен, аса ауқымды, көп жұрт болған. Кейде рулы ел, бүкіл орда жаппай қозғалған. «Қастерлі шежіредегі» найман көші, Шыңғыс хан мен Жамұқаның біріккен көші, басқа бір деректердегі басқа да көштер осындай. Жаппай, салқар көш кезінде бүкіл дала, қара жердің өзі жылжып келе жатқандай көрінеді екен.

Венециялық Барбаро сондай ежелгі көштің өзгеше бір суретін таңбалап қалдырған. Былай дейді:

Әуелі көп жылқы, үйір-үйірімен, содан соң топ-топ, қосты-қосымен, қаптай өтті. Бұған жалғас келелі түйе, оның артынан табын-табын сиыр, одан кейін отар-отар қой-ешкі келеді.

Айдалған малдан соң, көш басында әмірші бек, қолбасылар, ең елеулі бай-бағландар, қосшы қарауыл жасақ өтеді. Олардың артынан көштің мәртебелі бөлігі – әміршінің ордасы, балалары, қатындары мен қызметшілерінің күймелері. Оған жалғас тағы да көп әскер. Әскер соңынан негізгі топ – аттылы, күймелі жалпы жұрт.

Көш керуені тура алты күнге созылды, дейді Барбаро. Біз қамал (Таң өзенінің Азау теңізіне құяр тұсындағы венециялық Тана қаласы, – М.М.) қақпасын берік жауып, қабырға үстінен күнұзақ тамашалап тұратын едік. Кеш батқанша қарай-қарай көзіміз талып, әбден шаршайтын едік. Соншама жұрт пен қисапсыз мал көшіп жатқан жазық алқаптың көлденеңі 120 мильдей (200 шақырымға жуық, – М.М.) болатын. Көштің көрінісі ғаламат еді, дейді.

Ертеден кешке дейін, көз жетер жер – бүкіл Дала адамдар мен жан-жануарларға толып кетті, біреулері өтіп жатыр, енді біреулері келе жатыр. Бұл – жалпы көштің бір шалғайы ғана екен. Орталық лектегі жұрттың қарасыны қаншалық болғанын осыдан-ақ аңдай беріңіз, дейді. Көшкен жұрттың көптігі – құмырсқаның илеуіндей, дейді.

Барбаро үлкен көшке қатысты тағы бір сурет жасапты. Көш жолынан ығыса қашқан аң мен құста қисап болмады, дейді. Бұғы және басқа да аяқты аңдар қамал қабырғасынан аулаққа төңкеріле жосыды. Ал қанаты талған кекілік пен шарасыз қырғауылды сыртқа шыққан балалар қолмен ұстаса, үлкендер топырлатып, тормен жинады, дейді.

Бұл – ордалы жұрттың үлкен бір бөлігінің жаппай қозғалысы. Әдепкі салқар көштердің өзі осыған жете-қабыл болған. Қажетті үрдіс қана емес, қастерлі рәсім, айдын мен сән-салтанат.

Татардың әмірі елімен бірге көшеді. Оның соңынан барлық ұлық, қызметкерлер қоса көшеді, бұл – «жұрт көтеру» деп аталады. Көш кезінде күймелер бір қатарда бес-бестен жүреді. Құмырсқаның шұбырғанындай, арқанның өріміндей созылып, қатарласа қаптап, оң мен солда бес лиге (1 ли – әдетте 500 метр шамасы, – М.М.) дейін созылады. Жайыла жазылып, жарымы суға жеткенде көш те тоқтайды, бұл – «жұртқа қону» деп аталады. Әміршінің шатыры бәрінің алдында, есігі түстікке қарата тігіледі. Оның артында – қатындар мен құмалардың шатырлары, одан әрі нөкерлер мен сақшы, қызметкер мен қызметшілердің шатырлары. Әміршінің шатыры орнаған жер – «Орда» деп аталады, дейді Пэн Да-я.

Хан мен ханзадалардың тұрағы татарша «Орда» деп аталады. Тоқтап, тұрақтаған жерлері қала сияқты болып көрінеді, дейді Бенедикт Полон.

Көш аялдаған, жайланған кезде тұтас бір қала орнағандай көрінеді, деген Рубрук.

Орда көшіп келе жатыр екен. Біз тұтаса жылжып келе жатқан үлкен қаланы көрдік. Жапырлаған у-дуымен, ауада шұбатылған түтінімен. Көше сырғыған сансыз күйме үстінде оттарын жағып, ас-суларын дайындай береді екен. Ерулі жеріне жеткен кезде шатырлар арба үстінен оңай алынып, сол, бұзылмаған қалпында жерге орнығады, деп жазады Ибн Баттута.

Алыста адам тұрағы көрінді, қара арба және ақ үйлерден құралған. Ұлы бек Огиннің (Отшыген – Шыңғыс ханның інісі, – М.М.) Ордасы екен. Той болып жатыр. Көрші қоныстың ұлықтары аумағы 500 ли төңіректен қымыз келтіріпті. Әлденеше мың қара арбалы киіз үйлер неше қатар болып тұр, деп сыпаттайды Чаң Чунь.

Отшыгеннің және Шыңғыс хан қатындарының бірінің қабылдауында болған Чаң Чунь: күймелер мен киіз үйлерден құралған Орданың кескін-кейпі асқақ, сәнді, салтанатты, депті.

Күйік қағанның Карпини көрген, бір отырыста ішіне екі мың кісі сиятын үлкен шатыры, Мөңке қаған тұсындағы, Рубрук сыпаттаған айдынды көк күймелер, кейінгі Өзбек ханның Ибн Баттута тамашалаған алтын ордасы – бағзы бір замандағы түрік қағандарының, қазыналы Византия елшісі Земархтың өзін сұқтандырған киіз туырлықты ордаларының жалғасы болатын. Заман озғанда келген жаңалық – алып киіз үйдің арба үстіне орнатылуы.

Мұндай сән-салтанат көне замандағы ғұн шаңғұйларының өзінде болған жоқ, дейді Чаң Чунь мейлінше қайран қалып.

Тұрмыстық бұйымдар

Күнделікті тұрмысқа қажетті жабдық, әрқилы бұйымдарға қатысты тарихи жазба мағлұмат тым тапшы. Сол азғана барды түгендей кетелік.

Олар ас дайындауға «шөп көмірін» (яғни сиыр жапасы мен жылқы тезегін) пайдаланады, депті Пэн Да-я.

Қой майымен білтелі шырағдан жағады, дейді содан соң.

Марко Поло ет қайнататын қыш қазан (шөңке) туралы айтқан.

Рәшид-әд-Дин шежіресінде бір қой етін тұтасымен асқан қазанның жарылып сынғаны (жаманшылық жоралғысы) туралы айтылады, сірә, бұл үлкен қазан да қыштан жасалса керек.

Сюй Тин ет пісіретін қазан үш аяқты деп куәландырған. Зады, қола, немесе шойын қазан.

Ет тартатын, қымыз құятын үлкен ағаш тегенелер, қымыз сақтайтын қыш көзе, шамасы, ағаштан ойылған шағын аяқтар болыпты (Рәшид-әд-Дин, Барбаро).

Құрт салатын қап (сірә, алашадан құралған) және тортасынан айырылған май салатын тері қапшықтар, «қаптарғақ» аталатын шағын тері дорба аталады (Рубрук).

Қымыз ашытатын саба, үлкенді-кішілі торсық, көн құты бар (Рәшид-әд-Дин, Рубрук, Марко Поло, «Қастерлі шежіре»).

Қымыз ашытатын торсық, сабалар түтінге ысталған ірі қара мал терісінен тігіледі (Рубрук).

Әдепкі, киімге, немесе шаруашылыққа қажетті теріні қойдың ашыған, қою сүтінің көмегімен илейді (Рубрук).

Малдың сіңірін тарамдап, содан соң өріп, ұзыншақ жіп жасайды, депті Рубрук. Осы жіптермен тері (яғни, тон, торсық, саба қатарлы бұйымдар, – М.М.) тігіледі, сандал, кебіс, басқа да киім-кешек тігіледі дейді. Бұл, әрине, кешегі қазақтың тарамысы.

Сюй Тин жабайы қойдың, яғни арқардың омыртқа сүйектерінен қасық жасалатынын айтқан. Әлбетте, қасық атаулы тек сүйектен ғана ойылмаса керек.

Рубрук әрқилы мүкәмал салуға және сақтауға арналған үлкен сандықтар туралы айтады. Арқан, жіппен арбаға байланады екен.

Бұл, үй тігуге, көшке және басқа да қажетке жаратылатын арқан, жіптер қой жүнінен, үштің біріне жылқы қылы қосылып есіледі дейді Рубрук.

Аңшылыққа, шаруаға аса қажетті арқан өрілетін қыл үшін жылқылардың жалын күзейді, деп жазған Сюй Тин.

Барлық деректерде [қой жүнінен басылатын] киіз туралы айтылады. Тал-шарбақтан жасалған баспаналарын жабады, су өткізбейді, жазда сая, қыста жылы деседі.

Айтпақшы, жайылымдағы бос жылқыны ұшында салбыраған ілмек жібі бар ұзын таяқ, яғни кәдімгі құрық арқылы ұстайтыны өзгеше тәсіл ретінде таңбаланыпты. (Барбаро, Ибн Баттута). Бұл құрық мал ұстаумен қатар, кейде қару ретінде де кәдеге асқан («Қастерлі шежіре»).

Ат әбзелдері, оның сыр-сыпаты туралы нақты мағлұмат жоққа тән. Тек үзеңгі ғана арнай аталады. Және ер-тұрман. Сақарадағы жұрттың атқа салатын ертоқымдары жеңіл әрі әсем, өте шебер жасалған, депті Чжао Хуң. Ердің қасы ағаштан қиылады, деп арнап айтқан.

Қару-жарақ

Бұл халық соғыс өнерінде әлемдегі барлық жұрттан артық; қан майданда, әсіресе ашық алаңда, табанды ерлігімен, әскери амал-айласымен жеңбейтін жауы жоқ, деп айғақтаған Фома Сплит.

Шыңғыс хан заманындағы түрік-татар қауымының өз тұсындағы барлық жұрттан өлшеусіз озық, айрықша жетілген әскери өнері, соғыс стратегиясы, ұрыс тәсілдері, қосын, түмендер құрылымы турасында тиесілі тұс, келесі кітаптарда кеңінен әңгімелейміз. Әзірше, бар тауарихтың бастауында, күнделікті қолданыстағы қару-жарақ төңірегінде азғана ақпар берейік. Әлбетте, тек қана ежелгі жазба ескерткіштер куәлігі бойынша.

Карпинидің айтуынша, әрбір жауынгердің кем дегенде мынандай қару-жарағы болуға тиіс:

Екі, немесе үш жақ, әйтпесе, өте жақсы біреуі,

жебе толы үш үлкен қорамсақ,

бір балта,

арқан, әрқилы жіптер.

Бұдан әрі:

Дәулеттілердің қылышы болады, аз-маз қайқы, жалғыз жүзді, ұшы өткір;

кейбіреулері найза ұстаған, сүңгінің мойнағында ілдіргесі бар, ат үстіндегі жауын алып түсетін.

Карпини шабуыл құралдарымен қатар, қорғаныс жарақтары турасында да біршама мағлұмат келтіріпті.

Алдымен әскери сауытты жан-жақты сыпаттайды. Берен төрт бөліктен құралады, дейді: негізгі бөлігі саннан мойынға дейін, адамның дене бітіміне сәйкес, кеуде тұсында сығыңқы және екі қолтық астынан дөңгелене ойылып, қабырғадан қаусырылады; бұл екі қапталды қыр арқадан біріктіре қосып, мойынға дейін жететін тағы бір жолақ бар; енді алдыңғы және артқы бөліктер жауырыннан бұғанаға асыла түскен темір тақталар арқылы өзара жалғасып, бекітіледі; екі қолдың сыртын иықтан білезікке дейін көмкере қаптайтын тағы бір құрамды бөлік бар (қоллық, – М.М.), сондай-ақ, екі тізе де қорғаныш астында (тізелік және бұтырлық, – М.М.); бұл құрама бөлшектердің барлығы да өзара байластырылып, бекітілген, дейді.

Әлбетте, Карпини тәптіштеген берен – қорғаныс қажетінде қалыптасқан әскери сауыттың бір ғана түрі. Археологиялық қазбалар, жалғас дәуірдегі нақты және түсті сызба суреттер мен ескіліктен сақталған үлгілер мұндай жарақтың айырым белгілері мол, әлденеше түрі болғанын әйгілейді.

Бастарына киетін дулығасы – темір, немесе жез, депті Карпини. Ал тамақ пен мойынды дөңгелете жабатын қорғаныш – көннен жасалған.

Аттарына дейін көн сауыт (өпшін, – М.М.) жапқан, деп куәландырады тағы да сол Карпини. Бұл берік көннің қалай дайындалатынын айтады. Өгіздің, немесе басқадай ірі-қараның терісін, жалпағы алақандай етіп, белдіктеп, ұзынынан кесіп алады да, арасына қарамай құйып, үш, немесе төрт қабаттап жапсырады, содан соң үстіңгі белдіктің астынан тесіп, бұдан соңғы белдіктердің ортасынан тесіп, таспамен өзара байланыстырады; сондықтан, жүріске бөгесіні жоқ және төменгілері жоғары жиырылып, әлденеше қабаттасқан көн мүлде берік сауытқа айналады.

Аттың қорғаныс кежімі бес бөліктен тұрады, дейді. Екі қабырғада екі қабаты, құйрықтан басына дейін, бұлар ертоқымға бекітіледі және сауыр мен омырау және артқы ойынды бөліктері арқылы өзара қосылады. Ойынды мен сауырдың аралығы тесіліп, одан аттың құйрығы шығарылып қояды. Аттың маңдайына темір қалқанша бекітіледі, мойынның екі қапталындағы көнге жалғасып. Атқа жабылған көн сауыт оның бүкіл денесін қамтып, алда – тізеге, артта – тірсекке жетіп тұрады, депті көзі қарақты, байқампаз Карпини.

Атқа жабатын ғана емес, адамдар киетін көн сауыттар да (құяр) кеңінен тараған.

Бұлардың жарақтары жеңіл, көн теріден жасалған, дейді Лонжюмо.

Өгіз терісінен, басқадай ірі мал терісінен пісіріп (яғни ыстап) жасалған көн сауыттар өте берік, дейді Марко Поло.

Үстеріндегі жарағы – темірше саудыратып, жапырақтап құралған өгіз терісінен, алайда өте берік, қару өтпестей, деген Фома Сплит.

Сауыттары көн жапырақша, немесе темір тақталардан құрастырылған, дейді Сент-Квентин.

Сауыттары көн теріден және бұлары темірден берік, аттары да осындай сауыт жабылған, депті есімі сақталмаған венгр епископы (Мэтью Парис бойынша).

Дулығалары да көн, немесе темірден, дейді Фома Сплит.

Ескілікті жазбалардың ешқайсысында қалқан туралы дерек жоқ. Симон де Сент-Квентин ғана бұл жағына назар аударыпты, татарлар қалқан қолданбайды, деп жазған.

Қорғаныс жарақтары теріден (яғни көннен) жасалған және қару өтпестей дерлік бекем, дейді орыс архиепископы Петр. Ал шабуыл құралдары түгел темірден және уға суарылған, деп үстейді әуелгі сөзін.

Әрине, қашанда ең басты, шешуші жағдай – қорғаныс жарағынан бұрын шабуыл құралдарына байланысты. Енді осы тарапта, әуелгіге қосымша тағы азғана дерек.

Қарулары – садақ, қылыш және күрзі; десе де, садақты көбірек қолданады, өйткені бұлардың бәрі де кәнігі атқыш, дейді Марко Поло.

Бұлар ұрыста көбіне-көп жақ пен жебеге салмақ салады, дейді Симон де Сент-Квентин.

Қылыштары жеңіл, жұқа, қайқы, дейді Чжао Хуң.

Қарулары – қайқы қылыш, садақ, қорамсақ пен жебе, дейді Фома Сплит.

Баз біреулері ғана найза ұстайды. Найза сабының түбінде қолға ілетін бүлдіргесі болады. Кейбір найзалардың ұшында ілгегі бар, дейді Сент-Квентин.

Татарлар найзамен, шоқпармен, айбалтамен, қылышпен қажымай, қайтпай шайқасады, әйткенмен, садақты артық көреді, шебер әрі өте дәл атады, депті Мэтью Парис.

Татарлар қару атаулыны тамаша меңгерген, әсіресе, садақпен жебе атуды, дейді Гайтон.

Шыңғыс хан қауымы сол замандағы армян және Батыс Еуропа деректерінде «атқыштар жұрты» деп аталады.

Садақтары біздікінен қарымды. Олар венгр және құмандармен салыстырғанның өзінде атысқа әлдеқайда машықты және садақтарының серпімі де артық, дейді есімі беймәлім венгр епископы.

Татар садағын тарту үшін үлкен күш керек, деген Чжао Хуң.

Бұлар басқа халықтармен салыстырғанда, әлдеқайда алысқа атады, дейді, татар шапқыны турасында Батыс Еуропаға алғашқы, нақты хабарды жеткізуші монах Юлиан.

Татар садақтарының қарымы ұзын. Қаншалықты дәрежеде? Салғастырып қарасақ, сол тұстағы Еуропа садақтарының атыс өлшемінен екі есе, бәлкім, үш есе артық болғаны көрінеді. Тіпті, түтас төңірегінің бәрінен оғы озық бұлғар мен қыпшақ атқыштарынан да ұзақ. Жаудың жебесі жетпейді, ал өздері жамсата атады.

Еуропадағы татар шапқынынан бір ғасыр кейін басталған Жүз жылдық соғыстың (1337–1453) алғашқы жарымы, Креси мен Азенкур ұрыстарында Англияны жеңіске жеткізген атақты ағылшын садақшылары ары дегенде 250 ярдқа (229 м) ататын болған. Бұл – заманынан озған, жетілдірілген, жаңарған жақ. Бату хан заманындағы Батыс садағының қарымы бұдан әлдеқайда кем.

Ескілікті ағылшын садағының жетер шегі – 150 ярд (137 м) болды, деп жазады ортағасырлық садақ, арбалет жайын арнайы зерттеген ағылшын оқымыстысы Ральф Пейн-Голлуэй. Әлбетте, қанды қарым бұдан әлдеқайда беріде. Ал бұл кездегі түрік-татар садағының жебесі… Бір ғана дерек. «Шыңғыс ханның таңбалы тасы» аталатын, бүгінде Эрмитажда тұрған сынтаста ұлы қағанның інісі Қасардың ұлы Есүңкенің Сартауыл жорығынан соңғы үлкен мерекеде атқан оғын 335 құлаш жерге тігілген нысанаға тигізгені жазылған. Шамамен 580 метр!

Бұлар тамаша садақшылар, дейді Смбат Спарапет.

Ерен садақшылар, дейді Лонжюмо.

Түрік садақшыларының мергендігі соншама, аққан жұлдыздай жасын жебелері көзеген жерге әмәнда дөп тиеді; бұлар көңілі қаласа, аспандағы жұлдыздың өзін қағып түсірер еді, дейді Жувәйни.

Ұрыста алғаш беттескенде жебелері жай ғана ұшпайды, нөсер жаңбырдай жауатын көрінеді, деген куәлік береді монах Юлиан.

Ауада ұшқан жебелерден күн көзі көмескіленіп, жауған оқтың қалыңдығынан жұрт көлеңкеде қалды, деп әсірелейді армян тарихшысы Нерсес Палиенц.

Татарлармен соғысқа кірісу өте қауіпті. Тіпті, шағын ғана қақтығыстың өзінде басқа бір халықтармен соғыстың қандайынан болса да көбірек кісі өледі, өйткені олар қатты және дәл атады. Садақ тартуда машыққаны сондай, әлемдегі барлық жұрттан асып түскен, дейді Гайтон.

Кейбірі арыс садақпен, енді бірі жеңіл жақпен атылатын жебелердің түр-сыпаты мен өзіндік қасиет, ерекшелігі де әрқилы болған. Бұл тарапта археологиялық мол деректермен қоса, жазба мағлұматтар да біршама. Соңғының кейбірі.

Жебелердің ұзындығы “геометриялық” екі фут, бір алақан және екі елі, яғни отыз төрт елі, бір алақан, дейді Карпини – бүгінгі метрикалық өлшем бойынша 80-85 см шамасында; жебенің болат ұштығы (масағы) екі жағынан бірдей өткір, тигенде қылыштай орады; қорамсақта жебені [және қылыш, найзаны] қайрап отыратын егеу болады; бұл темір масақтардың сабаққа қадап бекітетін түбінің өзі саусақ ұзындығындай, депті Карпини.

Олардың жебелері біздікінен төрт елі ұзын, темір масағы айрықша өткір, кірісі тар, біздің садақтардың адырнасына сәйкеспейді, деген Фома Сплит. Сонымен қатар, мүйіз және сүйек ұштықтар да болатынын, олардың да аса өткір екенін айтқан.

Жебенің сабағы ағаш бұтақтарынан [және шіліктен] жасалады (Рәшид-әд-Дин).

Барбаро жебенің үш түрі туралы мағлұмат беріпті. Мұның біріншісі – әдепкі әскери жебелер, екіншісі – мерекелік, яғни жамбы атуға арналған, үшіншісі – ұшқан құсты атуға лайықталған өзгеше оқтар.

Құс түсіретін жебелер қазақ дерегінде (Шалкиіз жырау) «тіз оқ» деп аталады, Барбаро толық сыпаттамасын қалдырған. Жоғарыда айтқанымыздай, бұл – масақсыз, қауырсынсыз, жуандығы саусақтай ғана, қисық иілген, шолық таяқша; сыңайына қарағанда, бумеранг тәсілі бойынша жасалған: әуелете атылғанда, белгілі межеге жеткеннен соң шыр айналып, бір, немесе бірнеше құсты қатарымен, мойнынан, немесе топшысынан ұрып түсіреді.

Жамбы ататын мерекелік жебелердің әскери жебелерден бар айырымы – масағында: ұшы өткір емес, алға қараған жаңа ай кейіпті, жалпақ имекше (қазақша «аймаңдай оқ»). Барбаро жамбы атқан мергендік жарысты сыпаттаған. Екі баған орнатылып, үстінен арқан тартады да, соған салбыратып, жіңішке жіппен күміс табақша іліп қояды. Жарысқа қатысушылар ат үстінде жанамалай шапқан бойы, садақ тартып, аймаңдай оқпен осы жіпті қиып түсіруі керек. Әлбетте, Барбаро көргендей күміс табақ қана емес, басқадай да, құнды, шағын дүниелер (тайтұяқ жамбы, алтын кесе, т.т.) ілінетін болған. Жамбы ату жарысы жөнінде Хафиз Таныш, одан кейінгі Әбілғазы-бахадұр хан және басқа да шығыс тарихшыларының кітаптарында, қазақ эпосында біршама мол мағлұмат бар. Сондай-ақ, қазбадан табылған, өзара ұқсас әрқилы үлгідегі аймаңдай оқтар да кеңінен мәлім.

Барбаро жіктеген және жалпыға белгілі әскери жебе кейінгі қазақта «кез оқ» деп аталған («Ер Тарғын және басқа да батырлық жырлар). Бұл соғыс жебелерінің өзінің алыстан, жақыннан ататын, сауыт бұзатын, жазылмас жара салатын әлденеше түрі болған. Майдандасқа бағыт сілтеп, жауға үрей тудыратын, алғаш Ғұн заманында қолданысқа енген ысқырма оқтар тағы бар. Бұл ретте археологиялық қазбалар, сол негіздегі музей мұралары мен арнайы зерттеулер мейлінше толымды мағлұмат бере алады.

Жебелердің әрқилы түріне қатысты тағы бір ескертпе – садақ оғының аталмыш негізгі үш үлгісінен басқа, қоршаудағы қамалға, өзеннің арғы беті, тікелей қатынастан тыс жердегі дос пен дұшпанға хат-хабар жеткізетін ілмек оқ, қарсыласты жараламай, ұрып түсіретін доғал оқ, сонымен қатар, тиын, сусар аулайтын, түлкі, қасқырға қарсы қолданатын, үлкенді-кішілі томар оқ дегендер болған. Бұл соңғысы, атауынан көрініп тұрғандай, болат масақ орнына, бағалы аңның терісін бүлдірмей, талдырып түсетін, немесе бітеудей өлтіретін салмақты, жұмыр, басқа бір ұштық орнатылған.

Ал әскери жебелер, олардың түр-сыпаты, қолданысы мен ерекшеліктері турасында Шыңғыс хан заманындағы көшпенділердің соғыс өнеріне арналған тарауда баяндамақпыз. Тек кез жебе ғана емес, көшпенділер садағы және басқа да қарулар төңірегіндегі толық сыпаттама.

Өнер, білім, мәдениет

Түз жұртының Шыңғыс хан заманындағы рухани өмірі мен өзіндік мәдениетіне қатысты нақты жазба деректер тым тапшы. Сол азғана мағлұматтың басын шала кетейік.

Олардың дыбыстық тілі ғана бар, жазу-сызуы жоқ, дейді Пэн Да-я.

Бұл халық жазуды білмейді, сөз жүзінде ғана уағдаласады; айтқан сөзінен танбайды, деген Чаң Чунь.

Соңғы лепес – адамдар арасындағы келісім-шарт, құжатты іс қағаздарына орай айтылған.

Ал Сюй Тин жазба серіктесі Пэн Да-я лепесін нақтылап, таратып түсіндіреді.

Әуел баста татарда жазу болған жоқ, дейді. Алайда, қазір үш түрлі жазуды пайдаланып отыр. Мұның біріншісі – ұзындығы үш-төрт цунь (шамамен 10-12 см) шағын тақтаға салынатын әдепкі кертік белгілер, бұлар сенім-хат есепті. Екінші – ұйғыр жазуы, мұсылмандар арасына жүретін құжаттар осы таңбада. Үшінші – қытай, қидан, шүржен істеріне қатысты құжаттар жасалатын қытай жазуы; алайда, мұндай қағаздардың соңында, сірә, сақтық, нақтылық үшін, ұйғыр жазуымен құжаттың кімге тиесілі екенін ескерткен бірер ауыз сөз болады, дейді.

Сонымен қатар, Янцзин (Пекин) қаласындағы тиесілі мектептерде ұйғыр жазуы үйретіледі және татар тілінен аударма жасалады деген.

Бұл – 1235–1236 жылдар, Еке Ұлыс Қытай-Шүржен империясын біржола ғұзырына келтірген заман.

Түрік қағанаты дәуірінде көне түрік (орхұн) жазуы жаппай қолданыста болғаны мәлім. Ежелгі Дала мәдениетін аяқасты еткен Ұйғыр қағанаты ескілікті жазуды да шетке қағып, соғды негізді, кейінде ұйғыр жазуы атанған жаңа таңбаларды қолданысқа енгізді.

Көне түрік жазуы бірте-бірте, мүлде ұмытылады. Ұйғыр қағанаты құлағаннан кейінгі кезеңде аталмыш жаңа жазудың өзі көмескі тартқанын көреміз. Нақты деректерде ұйғыр-түрік жазуын сақтап отырған тайпа ретінде найман жұрты аталады. Найман хандығын қиратқаннан соң, Шыңғыс хан бұл жазуды бүкіл ұлысқа міндеттейді, ендігі жерде ұйғыр-түрік таңбалары мемлекеттік жазуға айналады. Уақыт оза келе Дәшті-Қыпшаққа көшіп, Алтын Ордада кеңінен таралады. Еке Ұлыстың құрамды бөліктері Шағатай ұлысы мен Елхан ұлысында да ресми қолданысқа енеді. Ақыры, мұсылманшылықпен бірге келген араб жазуы мүлде ығыстырып шығарған XV ғасырдың бас кезі, бәлкім, алғашқы жартысына дейін ішінара кәдеден қалмайды. Ал Шығыс тарап – Халха мен Ішкі Моңғолда біржола орнығып бекиді. Жаңарған, жетілдірілген қалпында 1940 жылға дейін Моңғол республикасында кеңінен таралған, Ішкі Моңғолияда күні бүгінгеше қатардан шыққан жоқ.

Яғни, Шыңғыс хан заманындағы Дала жұртында жазу болмады деген тұжырым – шындыққа жанаспайды.

Атақты «Қастерлі шежіре» өз кезінде осы ұйғыр-түрік жазуымен таңбаға түскені күмәнсіз саналады. Демек, жазу ғана емес, дамыған, жай ғана дамыған емес, биік өреге жеткен әдебиет те болды деген сөз.

Сөз өнерінің Ұлы Далаға тікелей қатысты нұсқалары тек «Қастерлі шежіре» ғана емес, Рәшид-әд-Дин «Тауарихынан» да айқын аңғарылады. Ескілікті аңыздар мен толғау үлгілері, батырлық жыр үзіктері көрініс тапқан. Әлбетте, парсы тіліне тәржіма, баяндау, мазмұндау тұрғысында.

Өкінішке қарай, ежелгі әдебиет үлгілері түпнұсқа қалпында біздің заманға жетпеген. (Қолдағы «Қастерлі шежіре» – әуелгі, түрік тілді түпнұсқадан жасалған түрік-моңғол тілді қойыртпақ аударма деген байыбымыз жоғарыда айтылды.) Әйтсе де, нақты тарихи деректерден сол ескілікті күндерде түз тұрғындары арасында сөз өнері айрықша дамығаны қапысыз танылады. Әсіресе шешендік пен өлең-жыр. Белгілі, белгісіз тұлғалардың «Қастерлі шежіре» мен «Жинақты тауарихта» келтірілген әңгіме, кеңестері мен ой-толғамдарынан бейнелі өрнек, ұтымды тіркес, орамдар нақты байқалады. Тіпті, ру, тайпалар арасында жүрген елші-жаушылар арнайы жолдау сөздерін тек өлең, жырмен ғана айтады екен (Рәшид-әд-Дин). Жолданған сәлем, талап пен тілек бұрмаланбай, сол қалпында жетуі үшін және өлең сөздің көшпенді жұрт арасындағы өтімділігі мен құрметінен.

Өлеңге жалғас ән-күй бар. Ән-күйді сүйемелдеп, көтеретін саз аспаптары бар. Ән әуені, саз орайымен толқынатын би бар.

Өлең-жыр, сарын мен күй көшпенділер тіршілігінің барлық саласында кеңінен орын алған. Бейбіт өмір ғана емес, қанды соғыс кезінде де.

Татарлардың салты мынандай: майдан даласына келіп, түзем құрғаннан соң, қолбасының дабыл-барабаны қағылғанша ұрыс басталмайды; оған дейін күңіренте керней тартып, бар дауыспен ән салады, әрқилы аспаптарда ойнап, өлең-жыр айтып тұрады, дейді Марко Поло.

Енді бір тұста әуелгі сөзін нақтылап, таратып жазады. Дабыл қағылып, ұрыс басталғанша күтіп тұрған кездерінде татарлар ән салып, екі ішекті аспаптарын тартады, сөйтіп, шайқас алдында өлең-жыр толғап, ойын ойнап, көңілдерін көтеріп жатады, дейді.

Қолбасы жорыққа шыққанда музыканттарын (әнші-күйшілерін) өзімен бірге ала жүреді, деген Чжао Хуң.

Әлбетте, ән мен күй, өлең-жырдың бейбіт күндердегі көрінісі тіпті өзгеше әрі жан-жақты, мол. Әсіресе, той, қонақасы кездерінде.

Дастарқан үстінде үнемі ән айтылып, күй орындалып жатады, дейді Карпини. Гитара (сірә, манағы, Марко Поло айтқан екі ішекті, домбыра кейіпті аспап, – М.М.) ойналып, ән айтылып тұрмаса, Бату да, басқа шонжарлар да қымыз ішпейді, дейді.

Ұлы хан (Құбылай, – М.М.) шарасын қолына алған кезде әрқилы аспаптар қатарынан ойнай бастайды, деген Марко Поло.

Өзбек ханның ордасында, той кезінде, қымыз ішу рәсімі кезінде үнемі ән-жыр айтылып тұрады, дейді Ибн Баттута.

Татарлар той үстінде қымыз ішіп, өлең айтысып, ұлып отырды, депті астам әрі топас елші Асцелин.

Бұл той жеті күнге созылыпты. Есебі, жеті күн бойы ән мен жыр.

Қолбасының (Мұқалы-ноян) ордасында той-отырыс кезінде он төрт ішекті аспапта (сірә, жетіген кейіпті, – М.М.) әртүрлі ән-өлеңдерді тартады. Жұрт саз әуенімен ақырындап алақан соғып отырады. Және билейді. Бұлардың билері [қытаймен салыстырғанда] бір түрлі оғаш, депті Чжао Хуң.

Татарлар кішкентай гитарада ойнайды. Біздің гитара жоқ, бірақ оларда бізде ұшыраспайтын басқа да көптеген аспап көрдім, дейді Рубрук. Гитарист ұрғылап ойнаған кезде жұрт қол соғады және күй әуенімен жаппай билейді, деген бұдан әрі.

Бұл, «гитара сияқты» екі ішекті аспап кеңінен тарағаны байқалады.

Сартақтың ордасындағы үлкен ұлықтардың бірі Қояқтың ғұзырына келдік; ол төрде шалқайып, алдындағы кісілеріне гитара тартқызып, би билетіп отыр екен, дейді Рубрук.

Біз имене басып, қорғаншақтай кіргенде, жоғарыда жайғасқан Сықатай төре қолына кішкентай гитара ұстап отыр екен, дейді тағы бір ретте.

Ән-күй тек көңіл көтеру салты ғана емес, мейманға, ұлық кісіге, елшіге арналған өзгеше сыйластық есебінде болыпты.

Біз жұртына кірген Мөңке ханның кісілері жолбасшымызды барлық жерде ән салып, қол шапалақтап қарсы алып отырды. Бұл – Бату ханның елшісіне көрсетілген құрмет екен, деп жазған Рубрук.

Сұң патшалығының өкілі Чжао Хуң қоштасып, еліне қайтарда Мұқалы-ноян қосшы кісілеріне: «Елші әрбір қалада бірнеше күн аялдасын. Жақсы шарап, жақсы тамақ ішсін. Жақсы сыбызғылар ойналып, жақсы барабандар қағылсын!» – деген жарлық береді.

Әлбетте, ән-күй – барша жұртқа ортақ. Және ажырамас серік.

Татарлар ашқұрсақ болған кездерінің өзінде тоқ кісідей, үнемі әндетіп жүре береді, деген Бенедикт Полон.

Ән мен күйден басқа да, көпшілік көңіл көтеретін әрқилы ойындар болған. Соның бірі – ат жарыс (Жувәйни). Енді бірі – күрес («Қастерлі шежіре», Рәшид-әд-Дин). Бұл күш сынасу ойыны кейбір ретте дау-дамай, ерегесті шешу тәсіліне ұласқан және қарулы жекпе-жек кезіндегідей өліммен аяқталатын реттері де ұшырасқан. Той, мереке күндерінде, алаңсыз, бейбіт жағдайда садақ тартып, нысана ату да көңіл көтеру, сонымен қатар, әскери жаттығу саналған («Шыңғыс ханның тасы», Сент-Квентин).

Балалар асық ойнаған. Жазда ғана емес, қыста, мұз үстінде («Қастерлі шежіре», Рәшид-әд-Дин).

Ер-азаматтар арасында атты доп – шауған кеңінен тараған. Арыда ежелгі түріктер ойнаған екен. Жауынгер шато-түріктер Солтүстік Қытайды алып, Кейінгі Таң (Хоу Таң – 923–936) империясын құрған кезеңде арнайы Доп алаңдарында өткізіліп тұрыпты. Патшалық салтанаттың өзгеше бір көрінісі болады. Шауған жай ғана ойын емес, әскери жаттығу саналған. Үлкен ұлықтардың өзінің қатысуы міндетті екен. Атты доп кейінде Қидан, Шүржен мемлекеттеріне де таралады. Яғни, ешқашан да Дала жұртынан алыстап кетпеген. Сұң елшісі Чжао Хуң Пекиндегі Мұқалы-ноян ордасында әдепкі рәсімге енген, жалпыға үйреншікті шауған (қытайша «цзи-цзюй») ойынын сыпаттап жазады. Әр ойынға жиырма шақты кісі ғана қатынасады, өйткені татарлар опыр-топырды жақсы көрмейді, деген. Бүгінгі зерттеушілер атты доп ойыны татарға шүрженнен ауысса керек деп шамалайды. Онда ежелгі ойынның өз ортасында ұмытылып барып, қайта оралуы деп білуіміз керек.

Рухани өмірге жалғас қол өнері және қажетті кәсіп бар. Кәсібіміз – таңбасыз ғылым-білімге негізделген кен қорыту, соған орай әрқилы қару-жарақ соғу өнері. Түрік тайпалары ежелден-ақ машықты темірші болған. Металл қорыту, болат шыңдау өз заманы үшін биік өреге жетті. Берен сауыт, алмас жебе, қиғыр қылыш, өткір найза – осы, атаусыз ғылым-білімінің әдепкі көрінісі. Шыңғыс хан заманындағы түз жұртының соғыс қарулары қолданысы ғана емес, сапасы мен бітімі тұрғысынан алғанда да ең жоғарғы деңгейде болғаны анық.

Ендігі бір, үйреншікті, машықты шаруа – тұрмыстық өнеркәсіп. Доңғалақты арба, әйдік көк күймелер, әрқилы кейіптегі киіз үйлердің сүйегін қалыптаған ағаш шеберлігі айрықша көзге түседі. Күнделікті тіршілік кебіне қажетті киіз басу, тері илеу және ыстау, көн қатыру, арқан, жіп есу – бір сөзбен айтқанда, мал өнімдерін кәдеге жарату – жұпыны, қарабайыр кепте емес, кәнігі шеберлік орайында көрінеді.

Қол өнері көшпендінің тіршілік кебіне орай қалыптасқан. Пайдалылық, төзімділік жағымен қатар, әсемдік тұрғысынан. Ежелгі мұраның ғұн заманынан басталған өзгеше үлгілері Алтайдағы Пазырық, Бесшатыр, Күдіргі қорымдарынан табылған, бүгінде Санкт-Петербург Эрмитажында тұрған қазыналардан айқын аңғарылады. Бұл тарапта Шыңғыс хан заманынан жеткен шектеулі жазба деректер – киіз үй, оның әрқилы мүкәмалы, әсем ою-өрнектер турасында жоғарыда айтылды. Жапон ғалымдары Алтайдың мұз басқан мәңгілік қорымдарында сол қалпында сақталып, бүгінге жеткен сырмақ, текемет, кілем оюларының сабақтас жалғасын, керек десеңіз, айна-қатесіз қалыбын кейінгі қазақтан табады және ежелгі мұраның тікелей мұрагері кім екенін нақты айтқан. Бұл жағдай кезінде совет ғалымы С. Руденко шығарған арнайы альбомнан да анық аңдалады. Шыңғыс хан заманындағы, бізге тек сыртқы сыпаттауы ғана жеткен күнделікті қолданыстағы тұрмыстық бұйымдар осы екі аралықтан орын алса керек.

Тіл

Шыңғыс хан атқа мінер қарсаңда және қуатты, байтақ империя құрылғаннан соңғы кезеңде Ұлы Даланың байырғы жұрты қай тілде сөйледі? Моңғол тілінде деген ұғым қалыптасқан. Өйткені, негізгі, билеуші халық және басым көпшілік, тіпті, түгелге жуық жұрты – моңғол болды, мемелекет атауы да сондай – Еке Моңғол ұлысы деседі. Жалғыз-ақ түзету – моғұл халқы, соған орай Еке Моғұл ұлысы. Шын мәнісінде, “моғұл” – этникалық емес, саяси бірлік атауы дедік. Ал Ұлы Даланың ежелгі, тұрақты халқы – Ғұн дәуірін айтпағанда, Ұлы Түрік қағанаты заманынан бастап, түрік текті ру-тайпалар болатын. Бұлардың ішіндегі ең негізгі және орталық құрылымдар – керей, найман, меркіт, жалайыр, қоңырат… Осы арада аялдай тұрайық.

Шыңғыс хан империясы тұтасымен моңғол үлесіне тиесілі деп танылғаннан соң, Ұлы Даланы бағзыдан жайлаған атақты тайпалар түгелдей (қарасыны шектеулі оңғыттан басқасы) моңғол деп жарияланды. Сол ұғыммен бір жүз, екі жүз жыл өтіпті. Әлбетте, басынан-ақ ақиқатын айтқан ғұламалар болмай қалған жоқ. Мәселен, ағылшын оқымыстысы Генри Ховорс Шыңғыс хан заманында Ұлы Далада салтанат құрған негізгі ру-тайпалардың барлығы да түрік текті болатын деп жазады (1876). Одан соң, “өзіміздің” деп айтайық, Н. Аристов – 1896 ж. Және бәрінен бұрын Н. Березин – 1863 ж. Бірақ Еуропа және орыс ғылымында осыған кереғар байлам қалыптасты.

Белгілі, дүние бір орында тұрмайды. ХХ ғасырда ақиқат пердесі ашыла түсті. Әуелде ескілікке жетік, тек қана түпнұсқа деректер негізінде жұмыс жасаған қытай тарихшылары (Ту Цзи, Кэ Шаомин, Ван Говэй), оған жалғас жапон білгірлері (К. Сиратори, М. Мори) тексеріс, таным аймағын мейлінше кеңейтеді. Бұлардың соңын ала Батыс ғалымдарының біразы (П. Ратчневски, Л. Хартог, Р. Груссе) шынтуайтқа бет бұрады. Шыңғыс хан дәуірі – ХІІІ ғасырда Ұлы Даланы мекендеген негізгі тайпалар түгелдей дерлік түрік болып шықты. Оған ескілікті, нақты дерек, бұлтартпас дәлелдер табылды. Сол заманда іргелі патшалықтар ұйтқысы болған, саны мол, қуаты зор найман, керей тайпалары және шағын болса да салмақты оңғыт – ешқандай күмәнсіз, түрік нәсілінен екен. Көп ұзамай, азғана “кілтипаны” бар қоңырат пен жалайыр да осы топқа жатқызылды. Айғақ, дәлел, куәлік атаулыны түгендемей, жинақтап айтқанда. Керей, найман, қоңырат, меркіт, жалайыр… Енді не қалды? Қалыпты.

Әуелгі, теріс қазықтан арқан үзіп кете алмаған ғылыми жұртшылық енді басқаша жал табады. Керей, найман, меркіттің бағзыдағы түрік тегі рас, бірақ Х–ХІ ғасырлар – қидан өктемдігіне байланысты моңғолдануға мәжбүр болған. Далалық көшпенділердің екі жүз жыл бойы Ләуо империясының зорлық-зомбылығын мойындамай, үнемі соғыс жағдайында болғаны, баз-базында отаршылдан іргесін бөлектеп, тәуелсіз күн кешкені қаперге алынбайды. Тіпті, бодандық ахуалдың өзінде тек алым, албан төлеумен шектеліп, өз қонысында, өз бетімен, бөлек отырғаны, сақара жұртының үстінен қидан тасқыны қаптамағаны, тіпті, бірме-бірге келгенде, Терістік Қытайды билеп, сол тарапта, шалғай жатқан қидан жұртының ұзын саны көшпенді түрік қауымынан кем болмаса, артық емесі ешқандай есепке жатпайды. Моңғол текті қидан билеп отыр, – бітті. Яғни, Х және одан бұрынғы ықылымдарда түрік, енді, қидан ықпал-әсерімен тілін ұмытып, әдет-ғұрып, дәстүр-салтын, тіпті, тегін де өзгертіп, Шыңғыс хан заманына кәдімгі моңғол болып жеткен. Тек осы алпауыт үш тайпа ғана емес, жалайыр мен қоңырат, ұраңқай және тағы қаншама қауым. Әуелде түрік, одан соң моңғол. Ары қарай, ары емес, бері қарай жылжып, кейінгі қазақ жұртындағы аса ірі тайпалар болып табылатын аттас құрылымдар және күні кешегі башқұрт, өзбек, ноғай, қарақалпақ hәм басқа да туыстас халықтар құрамындағы есімдес рулар мен сүйектер неге түрік текті және түрік тілді десек, оның да әлгіндей өзгеше қисыны бар екен. Тарихи жағдай және қоршаған орта әсерімен манағы, түріктен моңғол шыққан қаншама халық енді қайтадан түріктенеді. Бәрі де оп-оңай. Парықсыз долбар екені айтпаса да түсінікті. Бізден жүз елу жыл бұрын И. Березин айғақтап кеткен.

Аталмыш алты руға ешқандай талас болмаса керек. Оңғыттың әуелден-ақ беті ашық. Қарасыны қалың, айбынды татар да түрік текті деп дәлелденген. Бұлардың қай тілде сөйлегені, кісі есімдері, жер атауларын былай қойғанда, Рәшид-әд-Дин тарихынан анық аңдалып тұр. Сонымен – керей, найман, меркіт, қоңырат, жалайыр, ұраңқай, оңғыт hәм татар. Бәрі де түрік. Әлмисақтан Шыңғыс хан заманына дейін. Алдыңғы қатарлы тарих ғылымында баяғыда шешілген ақиқат мәселені қайтадан шиырға салмай, осы түйінге тоқтайық.

Енді екінші қатардағы ру-тайпалар бар. Олардың түріктігіне әуел бастан-ақ ешқандай күмән болмаған. Атап айтқанда, негізінен Байқал төңірегін, Енисей аңғары, Барғұжын-Тоқым аймағын мекендеген жұрт: телес, төлеңгіт, тоқас, барғұт, тұмат, байыс, байжігіт, таз, құрықан… Еке Ұлысқа осыларға жалғаса қосылған қырғыз бен ұйғыр, қарлұқты айтпай-ақ қояйық. Маңғыт пен қатаған мәселесі де оншалық қиын түйін емес. Есімдер тізбесі, қанаттас рулармен өзара қарым-қатынасы бұлардың да түрік тегіне дүдәмал қалдырмайды. Қоңыраттың бір тармағы болып есептелетін қоралас та осы топта.

Сонда… таза, анық моңғол – ол заманда ешбір есепте жоқ, тіпті, аты да аталмайтын халха және қиыр шетте жатқан орман жұрты: қоры, бурят және тағы бірнеше, арғы тарихта атағы, кейінгі тарихта дерегі жоқ ұсақ рулар ғана қалады. Десе де, саны шектеулі, дәрменсіз қауым емес. Орманды дала алқабын қоныстанған, қарасыны мол, жауынгер ойратты айтпағанда, ілкіде ғана ұлы империя құрған, әлі де қуаты зор, ұзын саны 750 мыңнан асып жығылатын қидан жұрты бар. Бірақ бұлардың бәрі де Ұлы Даладан тысқары аймақ. Ал Шыңғыс ханның ата жұрты да, әуелгі билікке жеткен, хандық ұлыс ұйыстырған мекені де осы ұлан-байтақ, орталық сақара болғаны мәлім. Ал бұл кісіміз қият руынан шыққаны белгілі. Сонда қият кім?

Қият бұрын да, кейін және күні бүгін де моңғол есебінде. Тіпті, “қият” этномимі көлеңкеде қалып, оның орнына “моңғол” деп қана жазылатыны бар. Қайткенде де, қият руы моңғол атанады. Өйткені… Шыңғыс ханың өзі моңғол. Жұмыртқа бірінші ме, тауық бірінші ме дегендей, Шыңғыс хан моңғол болған соң қият та моңғол бола ма, керісінше, қият – моңғол болғандықтан Шыңғыс хан да моңғол бола ма? Екеуі тығыз бірлікте сияқты.Түбін қаза келсек, күмән емес, тұманға жолығады екенбіз. Қият неге ешқандай дүдәмалсыз моңғол деп бекітілуі керек? Тек бұрын байланып кеткендіктен ғана ма? Онда найман мен меркіт, керей мен қоңырат… және басқалары неге сол “моңғол” қалыбынан айнып, түрікке шығып кетті? Бажайлап қарасаңыз, дәп сондай тағдыр – болмыстан емес, жаңылыстан қалыптасқан қатеге көз жетеді. Енді қараңыз.

Қият руының шығу тегі – Бөрі нәсілі және Ергене-қоң оқиғасы – ежелгі түрік әпсанасының бір тармағы болып табылады. Шыңғыс хан ұстанған тәңірі діні – түрік тайпаларының бағзы, дәстүрлі діні. Арғы замандағы моңғол текті жабайы шивэйлердің, бергі тарихтағы таңбасы мол қидандардың тәңірі дінін тұтынғаны жөнінде ешқандай куәлік жоқ. Бөрі нәсілінен жаралған, Көк тәңіріне табынған Шыңғыс ханның ата-бабаларының бәрінің де есімдері ескілікті, таза түрік негізді. Шыңғыс ханның әулеті “Алтын ұрық” атанады. Бөгде жұрт – “жад”, яғни “жат”. Ағайындас туыстар қашанда нақты түрікше, “аға-іні” (“ака ва ини” – Рәшид-әд-Дин, Жувәйни) деп белгіленсе, отбасындағы кенже ұлдың өзгеше талайы бар – жалпы түрік қауымы, оның ішінде кешегі hәм бүгінгі қазақ рәсімінде қалыптасқандай, қара шаңырақ иесі, яғни негізгі мұрагер.

Осы кенже ұл өзінің туасы есімімен қоса, “Отшыген” деп аталады. Бұл – Шыңғыс ханның арғы бабаларынан бері жалғасып келе жатқан рәсім екені көрінеді. Мәселен, Қабұл ханның алтыншы (кейбір деректе жетінші) , кенже ұлы – Таудан-отшыген. Екінші ұл Бартан-бахадұрдан туған Есугейдің інісі – Дәрітай-отшыген. Ал Темужіннің өзінің ең кіші інісі – Темуге-отшыген. Бұл Темуге Шыңғыс хан билікке жеткеннен соңғы заманда мүлде күшейіп, енді өз есімімен емес, әулеттегі айрықша құқығы бойынша Отшыген атағымен тарихқа енеді.

“Отшыген” атауының этимологиясына қатысты орнықты пікір бар. Шығыс пен Батыс зерттеушілері ғана емес, бүгінгі моңғол оқымыстылары да бір ауыздан мақұлдаған. Түрікше “от” және “тегін” дейтін екі сөзден құралған, кәдімгі, жанатын от hәм тегін – ханзада; орыс ғалымдары өз тілдерінде “принц огня” деп айғақтайды, яғни от (ошақ) иесі патшазада. Құдіретті Шыңғыс ханның өзінің әулетінде осылай екен. Моңғол тілінде «мұрагер ханзада” мағнасындағы “тегін” дейтін сөз жоқ, ал от – “гал”. Сонда, моңғол Шыңғыс ханның арғы аталары, бергі жұрағаты кенже ұлдың мәртебесін айғақтайтын атауды неге түрік тілінен алған? Бұл жағына ешкім бас ауыртпайды.

Шыңғыс хан Сартауыл соғысы кезінде, Бұхараға келіп кіргенде, әлемдік шаhардың басты адамдарын, ғұламалар мен бай-бағланын жинап, Хан мешітінің мінберінен сөз сөйлейді (Жувәйни, Рәшид-әд-Дин). Қай тілде? Бұхара жұрты түгел түрік, ондағы сарт-сауан да түрікше жақсы біледі. Ал Шыңғыс хан моңғол… Және Жихангердің өзінің тума тілінен басқа тіл білмегені тарихи жазбаларда нақты таңбаланған. Чжао Хуң айтады. Өкетей қағанның аузымен Жувәйни куәландырады. Ендеше, Шыңғыс ханың Бұхара мешітінде сөз сөйлеуі шындыққа келмейді деп шешеді Батыс білгірлері. Ал Шығыста, сол кезде және одан кейінгі заманда ешкім күмәнданбаған. Жазба, тарихи деректер өз алдына, осы ерекше көріністі бейнелейтін қаншама әсем сурет салынған. Яғни, өмірде болған, нақты оқиға саналады. Шыңғыс хан Бұхарада, Бас мешітте сөйлеген. Яғни, Бұхара жұртына да ұғынықты түрік тілінде. (Әлбетте, шығыстағы түрік тайпалары мен батыстағы түрік қауымының тілінде өзіндік диалектілік айырма бар. Бірақ тілдің негізгі сөздік қоры бірдей, сөйлемнің құрылым жүйесі ортақ. Есебі, екі тарап үшін де өзара түсінікті. Тіпті, туыстас лұғаттар арасы бұрынғыдан әлдеқайда алыстап, тайпа емес, халық тілдері қалыптасқан күні кешегі – ХХ ғасырдың бас кезіне дейін осылай болып келді. Бұл сыпат бүгін де біржола жойылып кеткен жоқ, қазақ пен татар, қырғыз бен өзбек аралық көпірсіз-ақ еркін ұғысады.)

Егер Шыңғыс хан Темужін кезінен бастап, керей Оң ханның ғұзырында болса, Оң ханның көмек, қолдауымен қорлықтан құтылып, әуелгі мәртебесіне жетсе, құдіретті өкіл әкесімен қай тілде сөйлескен? Бұдан соң тек керей ғана емес, найман, қоралас, оңғыт, ұраңқай және басқа да түрік тайпаларымен келісіп, жауласып, бірлесіп жатса, олардың басшы, қосшы, елшілерімен қай тілде қатынас жасамақ? Туған анасы Өгілен – қоңырат, бас бәйбішесі Бөрте тағы да қоңырат екенін араға тартпағанда. Ал Шыңғыс ханның өзінің ана тілінен басқа тіл білмегені туралы айттық.

Бәрін жинап қойғанда, бүкіл Ұлы Даланы ғұзырына келтірген Шыңғыс хан қарауындағы қаншама халық – ұлыстың, бүгінде мағлұм болып, нақты дәлелденгендей, түгелге жуық демесек те, басым көпшілігін құрап отырған түрік текті жұртымен, олардың басшы, қосшы көсемдерімен, мың сан әскерді үйірген бахадұр, нояндарымен қай тілде сөйлесіп, қалай ұғыныспақ, қалай патшалық құрып, қайтіп қол бастамақ? Жұмбақтың шешуі оп-оңай. Түрікше сөйлеседі, түрік тілінде басқарады. Өзінің ана тілінде.

Беріге тартсақ, Шыңғыс ханның немересі, Қытайды біржола қаратқан, әлемге әйгі Құбылай хан да жалғыз-ақ тілге жетік екен. Ана тілі – туған анасы, керей қызы Сұрғақтанның тілі. “Түрік-татар тілі” деп айғақтаған Марко Поло. Құбылайдан бұрын Алтын Орда тағына отырған Берке хан Мысыр-мәмлүк сұлтаны Бейбарыстың мемлекеттік араб лұғатымен жазылған жолдама-хатын “түрікше”, арнайы аударма нұсқасы бойынша, өз құлағымен тыңдайды және ордадағы ұлықтардың бәрі де бұл жағдайға, яғни жолдаманың түрік-қыпшақ тілінде оқылуына үлкен ризашылық білдіреді (Әбд-әз-Захир, Әл-Мүфаддал – Тизенгаузен бойынша). Ал Құбылай да, Берке де ортақ аталары Шыңғыс ханның көзі тірісінде дүниеге келіп, ержеткен тұлғалар. Қосалқы деректерге қарағанда, бұлардан жасы үлкен, қоңырат қызы Үкіден туған Бату ханның да ана тілі түрки болғаны күмән туғызбайды. Өкетейдан соңғы Күйік қаған да өлген, ұлыстың алмағайып кезеңінде Сұрғақтан-қатынның және басқа да “Алтын ұрық” өкілдерінің атынан барған жаушылармен арадағы әңгімеден аңғарамыз. Ал Карпиниді қабылдаған кезінде аралық тілмаш – құман, яғни қыпшақ екен. Алыстан келген елшімен қыпшақ тілі арқылы ұғысады.

Қарақорымға, ұлы қағанның дәргейіне бас ұруға келген бодан жұрт әмірлері, әрқилы дипломатиялық мақсатта алыс өлкеге аттанған Батыс елшілері өздерінің бар шаруасын арнайы тілмаштар көмегімен атқарғанын көреміз. Моңғол емес, түрік тілді аудармашылар. Мәселен, орыс кнәзі Ярославтың қасында Темер (Темір) деген қыпшақ тілмаш-қосшысы болады. Бұл қыпшақ, әрине, қиырдағы халха тілін қайдан білсін, қыпшақ тілінде сөйлейді. Темір сол сапарында Қарақорымға келіп жатқан Рим папасының елшілеріне де көп көмек жасайды. Плано Карпинидің мемлекеттік хатшы Шыңқай және басқа да ұлықтармен арадағы келіссөзінде, ақыр соңында Күйік қағанның қабылдауында тікелей тілмаш қызметін атқарады. Әлбетте, миссия құрамындағы, татар (моңғол емес!), яғни бұл ретте қыпшақ-түрік тілін біршама білетін Бенедикт Полон мен татар-түрік тілінде сөйлейтін ғұзырлы тұлғалар арасындағы қосымша дәнекер ретінде. Карпини келер жолда да, қайтар жолда да осындай, қыпшақ тілді аудармашылар арқылы бар қажетін тауып отырған. Ал Рубрук Бату ханның ұлы Сартақтың ордасында “түрікше және арабша білетін” армян священниктерін көреді hәм бұрнада Кипрде жолыққан, “сирия, түрік, араб тілдерін білетін” әлдебір танысымен ұшырасады. Рим папасының мәрбелі жолдауының араб және сирия тілдеріне көшірілген тәржіма нұсқалары бар екен. Енді Қояқ деген ұлық тиесілі хатшыларын әкеліп, жаңағы кісілердің көмегімен аударма жасатып алады. Әлбетте, ескі таныс пен армяндар жақсы білетін түрік тіліне. Сартаққа тапсыру үшін. Және Рубрук аталмыш армяндар Сартақпен арада дәнекер болғанын тағы бір тұста еске түсіреді. Өйткені, әуелден-ақ байқалып қалғандай, Рубруктың өзінің елден (сірә, Константинопольден) ертіп алған, әрине, тұманды түкпірдегі моңғол тілін емес, ашық іргедегі қыпшақ тілін біледі деп сенген, өзі айтқандай, құдай жолындағы арнайы тілмашы тіпті шорқақ екен. Қарақорымда, Мөңке қағанның алдында, барлық сөзін жеткізе алмай, әжептәуір қиындық көргенімен, көп ұзамай-ақ Рубрук осында діни сапармен Иерусалимнен келген, әрқилы амалмен Армениядан келген, жергілікті тілге жетік монахтар арқылы іздеген мағлұмат, деректерін түгел табады. Тек діни кісілер ғана емес. Бату ханның Батыс жорықтары кезінде тұтқын болып келіп, өнерімен, істің сәтімен жақсы орналасқан неміс, француз, мажар, орыс шеберлерімен де етене араласады. Олардың кейбірі турасында “құман тілін жақсы біледі” деп ескертіп отыратыны бар. Шыңғыс хан империясының шегіне енгеннен бергі ұзақ күндер мен қаншама айлар бойы өзі де тіл сындырып қалған Рубрук қыпшақ-түрік диалектісі мен татар-түрік диалектісінің арасында бөтендік бар деп білмегені, бәрін бір тіл санағаны көрініп тұр.

Көп ұзамай, бүкіл Батыс Еуропа үшін тақаудағы Алтын Орда ғана емес, қиырдағы Қытаймен, яғни империя орталығымен аралықтағы әрқилы қатынас – әдепкі жағдайға айналады, Жібек жолының шегіндегі екі-жақты сауда-саттық, еркін жүріс үйреншікті қалыпқа түседі. Бұл ретте Қырым, Азау аймағында Судақ, Кафа, Тана сияқты тірек шаhарлары бар Генуя мен Венеция жұртшылығы үлкен ұтысқа шығады. Басқа еуропалықтар да осы қалалар арқылы Шығысқа жол ашады. Соған орай түрік (түрік-қыпшақ, түрік-татар) тілінің мән-маңызы айрықша көтеріледі. Түрік тіліне жетік ағайындас үш Полоның Құбылай ордасында үлкен сый-құрмет көргені, ұлыстың әкімшілік қызыметіне дейін араласып, қажетті саудасы өрге басқаны белгілі. Батыстан шыққан жанкешті жиханкез, діндар уағызшы, пайдагер көпестер түрік тілін үйреніп, тануға тырысады, қажетті шаруасына орай тілмаш жалдайды. Бұл ретте флоренциялық Франческо Пеголотти арнайы жолбасшы кітап та жазған екен (1338). Кафаға түссеңіз, одан әрі Қытайға жету үшін 279 күн керек, дейді. Жолдың ерекшелігі мен қиындығы, қажетті жарақ-жабдық, ас-су жайын айта келе, ең маңызды мәселе – жақсы тілмаш жайына назар аударады. Бұл тілмаш және басқа да қызметшілер құман, яғни қыпшақ тілін жетік білуі шарт, депті. Есебі, Қырымнан тартып, Қытайға жеткенше – бүкіл Шыңғыс хан империясының шегінде түрік-қыпшақ тілі кеңінен қолданыста болған, Қытайдың өз ішінде де, тіпті, хан сарайына дейін, осы лұғат арқылы бар қажетіңізді өтеп, бар шаруаңызды бітіресіз.

Берідегі Мөңке мен Бату, Сартақ, Құбылай мен Күйік, Берке, арыдағы Шыңғыс ханның өзіне қатысты қаншама куәлік, нақты, тарихи деректер Ұлы Даладан өрбіген жалпы жұрт қана емес, билеуші әулет – қият нәсілі де түрік тілді болғанын айғақтайды. Түрік тілді ғана емес, түрік текті. Төрт тарапты бірдей қаптаған түрік руларының қақ ортасында отырған, жалайырмен ежелден аралас, қоңыратпен ғасырлар бойы құда-андалы, кейінгі заманда керейге одақтас-бодан болған қияттың басқаша тумысы мүмкін де емес. Қалғаны өз алдына. Осы орайда, қияттың моңғол тегіне қатысты алғаш рет күмән білдірген – Зәки Уәлиди Тоған болатын. Бірақ осындай түрікшіл тарихшының өзі қалыптасқан ұғымды толығымен мансұқтай алмапты. Сірә, қият – моңғолданған түрік тайпасы болса керек деп қана тоқтайды.

Қияттың, яғни Шыңғыс ханның өзінің моңғол тегіне қатысты куәлік-деректердің кейбірі моңғолшыл білгірлерді тығырыққа тіреген жағдайлары бар. Мәселен, найман Таян ханның мөрдары ұйғыр Тататұңғаның жайы. Тұтқынға түсіп, кеңшілік алғаннан соң Тататұңға Шыңғыс ханның балаларын оқытады. Өзі ұйғыр-түрік, сонда қай тілде? Әрине, моңғолша, өйткені Тататұңға найман-моңғол қызметінде болған, сондықтан моңғол тілін жақсы білген деп бекітіп еді. Ал ақыр түбінде найманыңыз моңғол емес, түрік болып шықты. Сонда Тататұңға моңғол Шыңғыс ханның моңғол балаларын қалай оқытпақ? Енді бұған да керемет қисын табылады. Найман хандығы Шүржен империясымен дипломатиялық қатынаста болды ғой, ал шүршіт қарауындағы біраз жұрт, оның ішінде мемлекеттік шенеуніктер де моңғол текті қидан, өзі де биік мансапты Тататұңға моңғол тілін осы, аралықта жүретін елші, келгінші қидандардан үйренген деп, қабырғалай тартып, әуелгі қате тұжырымды қайыра бекітеді. Нақты жазба, деректі тарихи нұсқаларда Тататұңғаның әуелі Қасармен, одан соң Шыңғыс ханның өзімен тікелей, ауызба-ауыз сөйлескені есеп емес. Бұл – бір ғана мысал. Эпикалық “Қастерлі шежіре” ғана емес, Жувәйнидің, Рәшид-әд-Диннің тауарихтарында, басқа да жәдігер-жазбаларда Шыңғыс ханның керей, найман, меркіт, жалайыр, қоңырат, ұраңқай, қоралас және басқа да ру-тайпа өкілдерімен аударма, тілмаш арқылы сөйлескені турасында ешқандай тұспал жоқ. Және, екі мәрте қайталадық, Шыңғыс хан полиглот болмаған. Қабілеті жетпегеннен, немесе уақыт тарлығынан емес. Төңірегі түгел түрік, ешқандай қажеттілік болмаған. Әлбетте, кейінгі заманда ұлыстың іргесі ұлғайды, империя көп ұлтты құрылымға айналды. Бұл кездегі жағдай басқаша. Араға аудармашы, тілмаштар кірігеді. Мәселен, Чаң Чуньмен кездесу. Оның да нақты дерегі бар. Дәнекерші тілмаш – кеңесші ұлық, қытай тіліне жетік Ахай (Ақай) деген кісі болады.

Біз ілкіде, “Шыңғыс ханның мөр-тамғасы” атты тарауда Еке Ұлыстың мемлекеттік мөрінің бетіндегі жазу – түрік тілді, демек, мемлекеттік тіл де түрік (әлбетте, бүгінгі анадолы түрігі емес, ежелгі түрік) тілі болды дедік. Дипломатиялық қатынас қағаздары және жарлық, нұсқаулар да әуелде түрік тілінде дайындалып, содан соң ғана, қажетті жағдайына байланысты басқа тілдерге аударылып, куәландырылған. Осы орайда, әрине, ұлыс ішіндегі қатынас та түрік тілінде болды. Басқаша мүмкін де емес. Ел билеушілердің ана тілі және мемлекет құрушы негізгі халықтың, жалпы жұртқа түсінікті, негізгі тілі. Бұрынғы соқыр түйсіктен айығып, Рәшид-әд-Дин, Жувәйни тауарихтарын бажайлап оқыған кісінің бұған көз жеткізуі қиын емес. Шыңғыс хан заманының түпнұсқа шежіресін қалыптаған, парсы тілінде жазған екі ғұлама да халықтар қатынасы, адамдар араласы, ресми және әдепкі оқиғаларға байланысты түрік тілді атаулар мен тіркес, ұғымдарға өте көп орын берген. Іріктеу, саралау нәтижесі емес, сол кездегі ақиқат жағдайдың нақты таңбасы.

Осы ретте ескерте кететін бір гәп бар. Түрік, моңғол тілдері ғылымда Алтай тобына жатқызылады. Яғни, арғы түбі туыс деген сөз. Шын мәнісінде, туыстық – көбіне-көп алмасу нәтижесінде қалыптасқанын көреміз. Мәселен, моңғол халықтары әуел баста тек қана аңшы, терімші болған. Заман оза келе, жанастық, араластық нәтижесінде мал шаруашылығын түрік қауымынан үйренген. Шаруашылық қана емес, мал атауларына қатысты лексиканы да түріктерден алады. Яғни бұл жерде тілдің туыстығы емес, алмасу үрдісі көрініс береді. Әлеуметтік және күнделікті өмірдің әрқилы саласында мұндай ауыс-күйіс ғасырдан ғасырға жалғасып жатқан. Және негізінен бір бағытта – қоғамдық дамудың жоғарырақ сатысында тұрған түріктен – тұрмыс-тіршілігі жөнтек моңғолға қарай. Мәселен, тәңірі діні және тәңірі ұғымы. Ұйымдасқан мемлекеттік құрылым ретіндегі “ұлыс” сөзі. Және басқа да ұғымдар. Біз бұл жерде, тиесілі орайына қарай, моңғол тілдеріне енбеген, тек түрік текті және көбіне-көп қазіргі түрік тілдерінде сақталып тұрған кейбір мәнді сөздерге ғана тоқталамыз. Ескілікті жазбалар мен құжаттар – Жувәйни, Рәшид-әд-Дин, “Қастерлі шежіре”, Тизенгаузен жинағы, қытай дипломаттарының жазбалары негізінде ғана.

Әуелі саяси өмір, әкімшілік қатынасқа байланысты ұғымдар.

Ханның, әміршінің қонып отырған орны, тоқтаған тұрағы – “орда” деп аталады (Пэн Да-я, Жувәйни, т.т.), “урга”, “хурэ” емес. Ұлыс басшыларының ең үлкен жиыны – “құрылтай” (Жувәйни, Рәшид-әд-Дин, “Қастерлі шежіре”, т.б. барлық деректе), “хурал” емес; бұл, ескілікті ешбір деректе ұшыраспайтын “хуралдың” түрки “құрылтайдан” шыққаны тағы көрініп тұр.

Ұлыстың екінші бір атауы – “ел”. Екі ел, екі топ, екі әскер арасында келіссөзге шыққан өкіл – «елші”. Іс жүргізуші хатшы – “бітікші” (битикчи), бас хатшы – “ұлұғ бітікші”. Төреші сот – “жарғышы” (йарғучи). Заң, низам – “жарғы”. Әдет-ғұрып – “жосын” (йусун). Шыңғыс ханның даналық сөздері – «білік”. Ақылды, кемеңгер кісі – “білге”. Көші-қон мәселесіне жауапты ұлық – “жұртшы” (йуртчи). Саят бегі – “құсшы”.

Әрқилы әскер бөлімдері – “жасақ”, “қарауыл”, “тұтқауыл”, “жасауыл”, “шығауыл”, “кептеуіл”, “қоршы”, “торғауыт”, “тұрғақ”, “қарұқшы”… – түрік тілді, түрік негізді атаулар.

Жувәйниде, әсіресе Рәшид-әд-Динде, парсы мәтінінің ішінде түрік тілді, елдің тіршілік-тынысына, күнделікті өмір, тұрмыс кебіне қатысты, сол қалпында алынған атау сөздер көптеп кездеседі. Солардың кейбірі:

Жалау, байрақ – “ту”, “туғ”; бүлік – “бұлғақ”, “ылаң”; мереке – “той”, азалы, еске алу дастарқаны – “ас”; атаулы,көлденеңге жабық орын-жай – “қорық”, жаздық қоныс – “йайлақ”, қыстық қоныс – “қышлақ”; береке, бақыт –“құт”, сый-сияпат – “сауға”, балаға, туысқа берілетін меншікті үлес – “енші” (инджу); некесіз, төсек-әйел – “құма”, мәйіт – “өлік”, нәсіл – “ұрық”, мәжіліс – “кеңес” (кәнкәч).

Тізе берсек, парсы тілді, араб тілді жәдігер-жазба беттерінен саяси,тұрмыстық, немесе әрқилы заттық атау: аманат, азық, айғақ, ылау, арқан (арғам), шылбыр, кекіл, кебенек, жақы, күрке, бұқа, бұғы, айғыр, бөрі, құлан, көл, шөл, сай… деген тәрізді ондаған, теріп түгендесеңіз, әлденеше жүз түрки сөз ұшырасады. Бұлардың кейбірін парсыға жетік маман аудармашылардың мүлде қате түсініп жататын жағдайлары да бар. Мәселен, “әскер сайға түсті” деген ақпар – “окоп қазды” болып кеткенін көрдік. “Қастерлі шежіре” мен “Алтын топшыдағы” түрік негізді, бүгінде жаңсақ аударылған сөздер жайы өз алдына бір төбе. Сондай-ақ, білгір оқымыстылардың өзі көшпенді түрік халықтарының ғұрып-салтына қатысты кейбір терминдерді қате талдаған реттері ұшырасады, мәселен, “шыралғы”, “енші” мен “сауға” дәстүрінің мән-мағнасы дегендей. Моңғолтанушы ғұламалар ауыр жұмыс арасында тым құрса түрік тілді, оның ішінде қазақша әдепкі сөздіктерге қарайласа, мұндай сорақыдан тыс болар еді.

Жувәйни тарихында, әсіресе Рәшид-әд-Дин шежіресінде әрқилы оқиға орайындағы баяндау барысында түрки атаулар ғана емес, тұтас тіркестер қолданылады.Ал Рәшид-әд-Диннің түрки етістікке парсы негізді “-и” жұрнағын және анықтауыш сөз қосатын тұстары жиі ұшырасады. Мәселен, [әскер] бастады – “башламиши кардэ”, және бір емес, әлденеше рет осы түрки етістікке жүгініпті. Сондай-ақ: “йайламиши микунанд”, “қишламиши кард” – жайлауда отырды, қыстады. “Қушламиши кардэ”, “қушламиши микардэ” – құс салды, құс аулады. “Туқра йағламиши кард” – туға [май] жақты. Және: “тамаджимиши” – араздасу, таласу, дауласу, “исирамиши” – есіркемек, “қақимиши” – қақымақ, яғни ашуланбақ, “джиламиши” – жылап-сықтамақ, “қанимиши” – қанбақ, “джирғамиши” – жырғанбақ, рақаттанбақ, “йасамиши” – жасамақ, “чидамиши” – шыдамақ, “кинкамиши” – кеңеспек… осылай кете береді.

Бұрнада, “Дерекнама” тарауында айтқанымыздай, “Жинақты тауарихқа” түпнұсқа болған түрік тілді “Алтын дәптердің” әсері, түрік-дүрмен руынан шыққан шежіреші ұлық Болат-аканың тікелей әңгімесінің нақты таңбасы, сонымен қатар, осы заманда үстемдік құрып отырған ұлы империяның негізгі қатынас құралы болған, бай, қуатты, мағналы түрік тілінің ықпалы. Бұл – Дәшті-Қыпшақ, мұсылман әлемі, Алғы Азияда бір күнде бола қалған жағдай емес. Түрік тілі ҮІ – ҮІІ ғасырлардың өзінде Жібек Жолы – Батыс пен Шығыс арасындағы негізгі қатынас құралы, халықаралық тілге айналған еді. Түрік халықтарының жалпағынан жайылған жағырапиялық орны ғана емес, бүкіл әлемдік деңгейдегі саяси беделі, әскери қуатына сәйкес қалыптасқан үрдіс. Ал түрік тайпалары бағзыдан мекендеген ордалы ұйықтардың бірі Ұлы Дала Түрік қағанаты дәуірінде біржола түріктенеді және бұдан соңғы кезең – зобалаң ХІ–ХІІ ғасырлардың өзінде ежелгі дәстүрінен айнымаған. Бұл замандағы қидан өктемдігі, шүржен зәбірі халыққа ауыр салмақ түсіргенімен, оның түріктік сыпатын өзгерте алмады, тілін, дәстүр-салтын жоя алмады. Қытай деректерінде “Цзубу” аталатын тайпалар одағы – саны мол, жауынгер керей руы бастаған жаңа қағанаттың жанкешті күресі нәтижесінде Ұлы Дала ежелгі түрік жұртының айнымас мекен-жайы болып қала бергені көрінеді. Бұл байтақ өлкедегі жергілікті, көшпенді қауым сырт елдердің танымында бұрынғыша түрік есімімен, сонымен қатар, кейінгі кезеңде бойы озып, үстем шыққан бір тайпа – атақ-даңқы асқан татар атауымен мағлұм болады. Нақтылап айтсақ, шығыс түріктері. Ибн әл-Асирдің жазғаны бар. “Ислам елдерінің шегіне басып кірген татарлар – Қытаймен іргелес Тамғаш таулaрын мекендеген аса үлкен түрік тайпасы”, – деп. Енді бірде: “Түрік тарабынан Хорезмге қалың жау шапты”, – дейді. Шыңғыс ханның жойқын соғысы “Татар шапқыны” деп аталады. Хорезм майданына жалғас Хорасан, Мазандеран, Гур аймақтарын жаулау, Жебе-ноян мен Сүбітай-бахадұрдың атақты жорығына қатысты тек қана “татар” атауы қолданылған және осы жолы бұларға тау сағалаған түрік текті бірталай жұрттың “туыстық жөнімен” қосылып кеткені, бұдан соңғы бір кезеңде осы татарлардың “Сендер мен біз – бір тайпа, бір халықпыз…” деп, қыпшақтармен де тіл табысқаны айтылады. Тағы бір тұста, Самарқанд шаhарын қорғауға бөлінген қалың әскер құрамындағы алпыс мыңдық түрік жасағы: біздің ру-тегіміз бір, зарар қылмауға тиіс деп, жау жағына шығып кеткені бар. Бұл – шетін жағдай емес. Көп жерде, көп ретте дәп осылай болған. Жәлел-әд-Диннің ғұмырбаянын жазған Нәсәуи: “Хорезм падишахтары түріктердің көмегімен дәл сол тайпаға жататын мәжусилерге қарсы күреспек болып, үлкен қате жасады”, – деп кесіп айтқан. Яғни, қыпшақ-түріктер және татар-түріктер. Нәсәуи қапысыз шешіпті. Кейінгі тарихшылар айтатындай, қыпшақтар алмағайып кезеңде хорезмшахты сатып кеткен жоқ, зорлықшыл, жат жұртты тәрік етіп, өздерінің қандас, тайпалас туыстарына қосылды. Өйткені, Шыңғыс хан құрған Еке Моғұл ұлысы – түрік тілді hәм түрік текті халықтардың әлемдік жаңа империясы болатын.

Жинақты сөз

Көшпенділер болмысы турасындағы барлық ескілікті, нақты дерек атаулыны, барлық толғам, байып, баға атаулыны Шамда туып, Самарқанда жетіліп, тағдыр талғамымен бүкіл Шағатай ұлысы және Алтын Орданы қапысыз таныған, ақыры өз жұрты Мысырда дүниеден өткен мұсылман тарихшысы Ибн Арабшахтың (1388–1450) Дәшті-Қыпшақ жұрты турасында айтқан жүрекжарды сөзімен түйіндеуге болар еді:

“Дәшті – түрік тайпалары жайлаған, малы қисапсыз, жері құнарлы әрі байтақ, ауасы кең, суы таза, аңы мен құсы мол, төрт тарабы берік, өзгеше өлке. Бұл түріктердің тілі – бай, шешен, өмірі – мейлінше ізгі, тұлғалары – келісті, сындарлы, түрлері – шырайлы, айрықша сұлу. Әйелдері – күн кейіпті, ерлері – ай кейіпті, патшалары – басты, бектері – кеуделі. Әскері – қайтпас жаужүрек, ғаламат садақшы. Бұл жұрттың арасында өтірік жоқ, алдамшы аярлық жоқ, арамдық, қулық-сұмдық және жоқ. Еркін көшіп-қонуды ата салтына айналдырған, өзіне сенімді, ештеңеден жасқанып, қорықпайтын бір халық”, – депті.

VIII т а р а у

ТАҚАУ КӨРШІЛЕР

Ұлы Даланы жайлаған түрік, моңғол текті байырғы тайпалардың ең жақын және құдіретті, әрі мәңгілік көршісі – қытай жұрты болатын. Көшпенді, еркін қауымның Шыңғыс хан заманына дейінгі, нақты таңбаға түскен мың жарым жылдық тарихы осы отырықшы, іргелі елдің сыртқы саясатына тікелей қатысты.

Әлбетте, жер бетін жайлаған халықтардың ешқайсысы да ғайыптан, орта жолда пайда болмаған. Бәрінің де түбі, арғы тегі бар. Мәселен, бүгінгі Халхадағы қазба зерттеулер Ұлы Даланың бұдан үш жүз мың жыл бұрын да адамзат мекені болғанын айғақтайды. Бағзыдағы Қытай қонысының шежіресі бұдан да арыға кетеді. Ауа райы жұмсақ, аңы көп, суы мол, құнарлы, жемісті өлке тіршілік үшін тым қолайлы екен. Соған орай Орталық Қытай – адам баласы өсіп-өнген ең әуелгі құт мекендердің бірі болғаны белгілі. Саналы тіршілік, өнімді, нақты еңбекке негізделген алғашқы қауымдық құрылым да Қытай жерінде алдыңғы кезекте бой көрсетеді. Тиісінше, өз дәуірінде ұйысқан патшалықтар тарихы да тым арыда. Әуелгі, есімі де, ісі де аңызға айналған әміршілер жасаған заман миләдиден бұрынғы үш мың жылға кетеді. Бәлкім шындық, бәлкім кейінде қалыптасқан лақап. Ежелгі Қытай мемлекетін негіздеген, Хуан-ди, яғни Алау атанған бастапқы патшадан кейін мың жыл өткенде өкім құрған Ся әулетінің шежіресі де бұлыңғыр. Қытай тарихындағы, ғылыми дәлелденген алғашқы ұлыс – Шаң патшалығы, тұспал бойынша м. д. 1553–1027 жылдар аралығында, тура бес ғасыр бойы дәурен сүрген. Бұдан соңғы үздіксіз тарих әр кезеңдегі, әрқилы тағы бір әулеттер арқылы жалғастық табады.

Бұл кезде, әрине, Ұлы Дала да иесіз болған жоқ. Тек тіршілік шежіресі хатқа түспепті. Көшпенді тайпалар турасындағы ең алғашқы жазба деректер м.д. IV ғасырға сәйкеседі. Әлбетте, Қытай мағлұматында. Ху, яғни дүңгене (жабайы, варвар) атанған бұл жұрт сол заманның өзінде әскери тұрғыда айрықша әлуетті болғаны көрінеді. Бей-берекет тобыр емес, өзіндік ұжымы бар жауынгер қауым. Енді алдағы мың жарым жылдың ұзына бойында Қытайдың солтүстік шекарасы тынымсыз майдан алаңына айналады.

Қытай жұрты әуелден-ақ өзін жер жүзіндегі ең таңдаулы халық санаған. Ал ол құрған мемлекет – әлемнің Орталық патшалығы, Аспанхақ – Аспан астындағы ең сәулетті, ең қуатты, бірегей ұлыс. Қытай емес алыс-жақын жұрттардың бәрі де кемшін. Бөгде халықтардың қайсысы болмасын, қытай тәртібі, қытай рәсімі, қытайдың дәстүр-салты артық екендігін сөзсіз мойындауға тиіс. Жай ғана мойындамай, кішілікпен бас ұрып, бұратана бодандығын айғақтауы шарт. Далалық көшпенділермен арадағы қатынас та осы орайда құрылады.

Басы бұла жағдайдағы, тіпті, кіріптар кептегі кез келген [есі түзу] халық өзін бөтен жұрттан артық санамақ. Өз дәстүрі, өз заңы, өзіндік әдет-салты бар. Шалқар даланы қоныстанған, мал баққан, ат үстінде өскен еркін көшпенділердің кеудесі тіпті жоғары болатын. Ал тұрмыс-ахуалы қытай тектілерге мүлде қарама-қайшы. Дүние-таным тіпті алшақ. Халқы көп қытай мен ерлігі басым көшпенділер кең дүниедегі күнделікті тіршілік қамы, болашақ ұрпақ ғұмыры үшін міндетті түрде қақтығысуға тиіс еді.

«Асыл текті» отырықшы жұрт «кемшін» көшпенділерді тоқтата алмайды. «Солтүстік дүңгенелердің» әрбір кезекті жорығынан соң шеткері аймақтары ойрандалып, егіні тапалып, халқы жапа шегіп қала береді. Он мың, жүз мың әскер шығарылған қарсы шабуылдар айтарлықтай нәтиже бермейді: көшпенділердің жері кең, атты аламандарының қимыл, қозғалысы жедел, бетпе-бет шайқаста саны басым жаудан ығысқан жағдайдың өзінде шегіне ұрысып, титықтатып барып алады, сақараға бойлап енген қытай әскерінің қайтар жолы жаппай қырғын-сүргінге ұласады.

Ақыры, бүкіл Қытайды біріктірген даңқты Цин Ши-хуанди (м.д. 221 – 210) түбегейлі соғыстар нәтижесінде көшпенділерді елдің ежелгі мекені, түрік қауымы Жасыл-өзен атаған Хуаңхэ дариясының алып иінінде тұрған, қонысы кең, малға жайлы Ордостан ығыстырып шығарады. Солтүстік беттегі басқа тарапта да ілгері жылжиды. Жалпы жұртын қырғынға ұшыратып, біржола құртуды ойлапты. Бірақ құрта алмайды, жуасыта да алмайды. Жыл аралатқан тынымсыз соғыстар одан әрі жалғасыпты. Ұлы дала түрік текті ғұндардың (хунну, сюнну) туы астына топтасып, біртұтас, қуатты ұлыс құрған кезде Қытайдың жағдайы тіпті қиындайды.

Міне, осы кезде ең ұтымды амал табылғандай көрінеді. Бүкіл солтүстік бет – Ұлы Даламен аралықты бекітіп тастау керек! Қытайдың Ұлы Қорғанын тұрғызу осындай қажеттіліктен туыпты. Шектеулі аймақ, бір, екі, отыз қала емес, бүкіл мемлекетті қоршаған, ұзындығы үш мың шақырымға тақау, сансыз мұнаралы, биік, орнықты берік қамал! Қорғаныш қана емес, тірек. Көшпенділерге қарсы бағытталған болашақ жойқын жорықтар үшін серіппелі тиянақ-тұтқа. Ең бастысы – далалық өлкенің қаншама жерін қоса қамтып, империя шегін кеңейткен жаңа шекараны біржола айғақтау. Алайда, көшпенділер Тұр-қорған атаған бұл ғаламат бекініс алмағайып, тайталас күресте Қытай жағына әуелде ойлағандай артықшылық әпермейді, ел іргесін мүлде қауіпсіз ете алмайды.

Көп ұзамай, ғұндар қарсы шабуылға шығап, ежелгі мекен Ордосты қайтарып алады. Бұдан соң, жаңада көтерілген Хән әулетінің тұсында шекаралық ұрыстармен қатар, бетпе-бет үлкен майданда айқын басымдыққа жетіпті. Аспанхақ империясы Ғұн империясының тепе-теңдік жағдайын мойындап, м.д. 198 жылы қалаусыз келісімге мәжбүр болады, соған орай Хэцинь – «Бауырластық негізіндегі бейбітшілік» аталатын жаңа саясат қолданысқа еніпті. Бұл өзгеше бітім шарты бойынша:

1. Ғұн мен Хән тең құқықты мемлекеттер деп танылады;

2. Тұр-қорған екі ел арасындағы ресми шекара болып белгіленеді;

3. Хән сарайы Ғұн патшасына қатындыққа тума ханшасын ұзатады;

4. Қытайлар ғұндарға міндетті түрде жыл сайын, келісімді мөлшерде шым жібек, астық және басқадай азық-түлік есебімен арнайы сияпат жасап отырады.

Шынында да, Ежелгі Қытай тарихында арғы-бергіде болмаған жағдай. Басқасынан бұрын теңдік дағуасы. Барлық жұрты 2 миллионға толмайтын Ғұн ұлысы жеме-жемде 54 миллион халқы бар, түп көтерілсе, бір миллион әскер шығара алатын Қытай-Хән империясын өктем, амалсыз келісімге мәжбүр етті деген сөз.

Қытай тарихнамасы ғана емес, кейінгі және бүгінгі Батыс зерттеушілері түгелге жуық, тіпті, ең саналы, білгір, ғаділетті дегендерінің өзі бір ауыздан көшпенді жұрттар қашанда жабайы болды, қарақшы, тонаушы ғана болды, өздері ешқандай заттық игілік жасамай, отырықшы, мәдениетті, еңбекші қытайдың арқасында ғана күн көрді деп біледі. Яғни ғұндардың, олардан соңғы басқа да далалық жұрттың бар ісі сорақы, және бұған керісінше, Ежелгі Қытай, ол тұрғылас бұрынғы-соңғы отырықшы қауым түгелдей жаңағы дүңгенелермен амалсыз соғысты деседі. Шын мәнісінде, зорлық-зомбылық та, шапқын мен қорғаныс та екі тарапқа бірдей жағдай еді. Қытай іргелі елдігін сақтап, мемлекетін одан әрмен күшейтіп, ұлғайта бергісі келсе, далалық жұрт та өз ордасы, ұрпақ болашағы үшін күресті. Ата мекен жерін, дәстүр-салтын қорғады. Бұл орайда «кім артық, кім кем» – нәсілдік сырқатқа сайса, «кім кінәлі» – мүлде мәнсіз сауал. Ең басты себеп – тіршілік заңы, әркімнің өз ошағы, өз босағасының қамын ойлауы. Өткен замандардан бүгінгі күнге көшкен, ешқашан толастамас өмірлік қағида.

Әлбетте, барлық заманда кез келген соғыс, қанды қырғын үстіне, талан-тараж, алым-албансыз болмайды. Сақараға бойлай енген қытай он мыңдап, жүз мыңдап (нақты деректер бойынша, кейде 1–1,5 миллион тұяқ пен ірі қара) мал айдап әкететін, қаншама жұртты тұтқындап, құлдыққа жегетін. Сондай-ақ, отырықшы аймаққа шабуылдаған көшпенділер де қарық олжаға батады: шым жібек, қажетті, қымбат бұйым, азық-түлік дегендей. Ал көшпенді көсемдер бaрлық заман, барлық уақытта дерлік тұрақты еншілеген жыл сайынғы міндетті салым тек билеуші әулеттің белгілі бір қажетін өтеуге ғана жарайды екен. Екінші мәселе – «отырықшы, сондықтан да тегі асыл, мәдениеті артық» жұрттар – біз қамтымақ заман, назар аударып отырған өңірдегі Таңғүт пен Қытайдың, тіпті екі Қытай: Түстік пен Терістік, және арғы, бергі, басқа да қытай текті патшалықтардың өзара майданында талау, тонаусыз, айып-албансыз іс болмаған. Бұрынғы, соңғы Еуропа тарихын айтпағанда.

Бүгінгі астам төрешілер ескермей жүрген ендігі бір жағдай – бағзы замандардан бастап жалғасып жатқан Дала мен Қытай арасындағы бар қатынас тек өмірлік кеңістік үшін күрес, тіршілік орайындағы қайшылық туғызған ұрыс-соғыстармен ғана шектелмеген. Бейбіт жылдар, бейбіт қатынас. Санамалап келсе, тыныштық жылдар есебі әлдеқайда басым түсер еді. Тіпті, соғыс жағдайының өзінде екі тарап адамшылық жөнімен келіспей, кездеспей тұрмас-ты. Шыңғыс хан заманына дейінгі мың жарым жыл орайында алыс-беріс те, аралас та мол болды. Өзара ықпал, ауыс, жұғыс та жетіп жатыр. Көшпенді жұрт негізінен қытай әсерімен егіншілік кәсібіне ден қоя бастайды. Қала тұрғызу, құрылыс ісінде тағылым табады. Күнделікті тұрмыстағы тұтыну заттарымен қатар, сән-салтанат бұйымдарын алып тұрады. Қытайдың рәсім-салтын қабылдамаса да, дүниеге көзқарасын, өзіндік ілімдерін жат көрсе де, құйтырқы саясатының астарын ұғуға тырысады, ел басқару ісінің ерекшеліктеріне ден қояды. Түптеп келгенде шет жұрттың игілікті үлгілерін пайдаға жаратып, өз тұрғысын одан әрмен бекітіп, өзіндік бет-бейнесін сақтап қалады. Ал қытай… бергенінен алғаны есесімен артық болса керек. Тынымсыз шапқын және еркін сауда кезінде түсетін мал өнімдері қаншама. Атқа міну, соған орай ат әбзелі, ертоқым салып, үзеңгі байлау және ықшам желең, белбеу буынып, қару-құрал асынып, етік пен шалбар киюден бастап, көшпенді жұрттан үйренгенін нақтылап, есептеп шығарудың өзі қиын. Он екі мүшелдік жыл қайыру үлгісінің өзі неге тұрады. Әйтсе де, ең бастысы – қару-жарақ жөні, соғыс өнері. Әлбетте, қытай бұл жағына ежелден-ақ мәттақам, десе де, көшпенділердің арыс садағы, бағзыда – қосар жылқы жеккен екі доңғалақты әскери арба, кейінде – ертоқымды, үзеңгілі ат үстіндегі жекелей ұрыс машығы, зор майдандағы кең көлемді әскери әдіс-тәсілдері күшке күш қосқан. Елдің қуатын арттырып, өрісін кеңейткен ең үлкен табыс екен…

Хош. Хән империясы Ғұн ұлысымен тепе-теңдік келісімін жасады дедік. Шынында да, тең көргеннен емес, амалсыздан. Жауынгер Ғұнның айрықша әскери қуатының нәтижесі. Өзін Әлемнің орталығы деп білген ел, әрине, мүмкін болса, мұндай тепе-тең – «теңшіл емес, кемшін» шартқа біржола көніп отыра алмайтын еді. Өз тіршілігін, өз ұлысын басқа жұрттан артық деп білген ғұндар да қытайдың сыртқа тепсініп тұрған астамшылығын көтере алмайтын. Бітім екі жақ үшін де мәңгілік шарт емес еді.

Қытай империясы барлық заманда да көшпенділердің өрісін қымтап, төңірегінен оқшауландыру, таршылықта қалдыру саясатын ұстанады. Мұның бір тармағы – орайлы сәттерде шекара аймағындағы екіжақты еркін саудаға тиым салу болатын. Көшпенділер көп ретте өздерінің тіршілік қажетін өтейтін базар үшін күресуге мәжбүр еді. Әлбетте, сөз өтпеген жерде қарудың күшімен. Шекара аймағындағы оқтын-оқтын қақтығыс, кейде үлкен майданға ұласып, ешқашан тоқталмапты. Мәселен, Қытай тарабы м.д. 133 жылы Хэцинь келісімін бұзып, зор майдан ашқан соң, екі жаққа да ауыр салмақ әкелген соғыс тұтас елу жыл бойына созылады.

Әйткенмен, екі халықтың ішкі, сыртқы әрекет, қимылында өзгешелік көп еді. Ғұндар тек өздерінің әскери қуатына сүйенеді, ал қытайдың астыртын, құпия қаруы тағы бар: көршілес, күндес тайпаларды айдап салу арқылы сырттан соққы беру, ұлыс құрамындағы бақталас, тақталас топтарға дем қосып, ағайынды ажыратып, өзара қырқыс арқылы іштен тоздыру. Қара күшпен астас зымиян саясат заманнан заман өткенде толығымен жүзеге асады. Ұлы Ғұн империясы ыдырады, асау жұрттың ең соңғы жарықшақ, бөлшектері бұрынғы күшінен айрылып, жаңа, басқа бір ұлыстар құрамына қосылды, ата мекеннен ауды, немесе біржола жойылды. Түрік текті ғұннан соңғы моңғол нәсілі сәнбилер, тіпті, жарым дүниені бауырына басқан Ұлы Түрік империясының өзі ақыр түбінде өміршең Қытай саясатының құрбаны болыпты.

Бірақ ұлан-байтақ Қытайдың өзі де барлық уақытта барқадар таппаған. Сыртқы тепкін, жат жұрттармен күрес өз алдына, империяның өз іші де үнемі тыныш болмайды. Патшалыққа талас, әрқилы әулеттер арасындағы күрес, ең бастысы – тынымсыз толқыныс, халық көтерілістері құдіретті Хән империясын да, одан соңғы даңқты Таң империясын да алып жеген ең басты кеселдер екен. Ғұн заманы, бүкіл Даланы біріктірген шаңғұй Мөде мен киіз туырлықты қауымды қайта көтерген Шыңғыс ханға дейінгі аралықтағы мың жыл бойы көшпенділер мен Қытай арасындағы жанкешті күрес ешбір толас таппайды. Ұлы Қытай неше рет бөлшектеніп, неше рет бірігеді, Ұлы Дала қаншама рет ту көтеріп, соншама рет қайта ыдырайды, бірақ ғасырлар бойғы қайшылық жойылмайды. Баз бір замандарда, шекаралық аймақ, Солтүстік Қытайда орда көтерген, билеушісі түрік, немесе моңғол текті, бодан жұртының басым бөлігі қытай нәсілді, үлкен-кіші, әрқилы мемлекеттік құрылымдардың өзі заты бөлек екі қауымның түсіністі, ынтымақтас болашығына жол аша алмағанын көреміз.

Алмағайып тайталас заманда екі жұрт ұстанған түпкі мақсат-мұрат та кереғар екен: көшпенділер Қытайдың зәрін қайтарып, ел іргесін бекіту, асса қосымша олжа табуды ғана көздесе, ойсырата жеңіп тұрған кездерінің өзінде жат жұртты басып алу – қажетсіз, бодандыққа түсіру тиімсіз деп таныса, Қытай – көшпенді қауымды түп тұқиянымен, біржола құртуды ғана ойлайды. Мың жылдық соғыс нәтижесінде ұстанымы берік, низамы қатал, жері жайлы, халқы қисапсыз Қытай бірте-бірте дендей беріпті. Ғұн империясы мен Түрік қағанатының дәуірі демесек, көбіне-көп Қытай тарабы басымдық танытып отырғанын көреміз. Ал Шыңғыс хан атқа мінген кезде Ұлы Даланың тынысы мүлде тарылған. Бағзыдағы алпауыт ұлыстар орнында бірнеше дербес хандық, жекелеген ру, тайпалар ғана бар, олардың өзі алты бақан алауыз, және көбіне-көп жат жұрт ықпалында. Рас, бұл кезде Хән дәуіріндегі, Таң дәуіріндегі Қытай да жоқ, бірі атаулы, бірі атаусыз екі патшалық болып отыр, алайда қуат-күші жетіп артылады, әрі ежелгі саясаты өзгермеген, тіпті, өрістей түскен. Керек десеңіз, дәл іргедегі, көшпенділердің барлық сырына қанық жаңа жұрты бұрынғылардан гөрі қауіптірек болып шықты. Арғы қауымы жер шалғайлығынан ғана бейбіт отыр. Бұл екеуіне қоса, тегі бөтен тағы бір жат патшалық бар. Жинақтап айтқанда, үш алып империя: Шүржен, Сұң, Таңғұт. Бірме-бірдің өзінде бытырап жатқан Ұлы Даладан әлдеқайда күшті. Сондықтан да көшпенді жұртты желкесінен басып ұстап отыр. Міне, тура екі жарым ғасырдан озыпты.

Шүршіт

Ұлы Дала қайта көтерілер қарсаңындағы ең қуатты көрші әрі айрықша қатерлі жау – Шүржен, немесе Цзинь империясы еді. Бүкіл Орталық-Шығыс Азияға өкім жүргізіп, ұзақ жүз жиырма жыл бойы салтанат құрып отырған мемлекеттің ұйтқы-тірегі болған негізгі халық – тұңғыс-мәнчжүр нәсілі шүршіттің арғы бабалары мохэ тайпалары қытай деректерінде VI ғасырдан мағлұм. Әуелде Амур (Хэйшуй, Хэйлунцзяң) дариясына құятын Суңгари, Уссури өзендерінің аңғарын мекендеген екен. Негізгі кәсібі аңшылық, балықшылық болған. Уақыт оза келе мохэ тайпасы түстікке қарай қанатын жайып, Мәнчжүр ойпатына кеңінен орнығады, терістікте ежелгі қоныс Амурмен шектелсе, түстік-шығыста Кореямен, түстікте – Қидан, түстік-батыста Қытаймен көршілес, терістік-батыста көшпенді, далалық теле, шивэй тайпаларымен беттеседі, ал бүкіл шығыс атырап Жапон теңізіне тіреліпті. Жетпіс екі рулы ел екен, дербес көсемі бар әр ру өзінше тіршілік кешеді.

VIII ғасырдың бас кезінде мохэ әулетінің түстік тармағы сумо іргелі Бохай патшалығын негіздейді. Алайда, туыстас жұртты түгел ұйыстыра алмайды. 926 жылы қидандар жаулап алғаннан соң бұл тараптағы аталас, ағайындас қауым түгелдей жат елдің бодандығына түседі. Осы шамада мохэ жұрты қытай деректемелерінде нюйчжи, нюйчжень есімімен белгілі болыпты, бұл – ілкіде қалыптасқан өзіндік шүржен этнонимінің бұрмаланған түрі екен. Ал түрік-татар жұрты түп тұлғасына сәйкес, шүршіт деп атаған. (Бұл «шүршіт» – әдепкі «қытай» атауының синонимі ретінде кейінгі қазақ арасында XVIII ғасырға дейін ұмытылмай сақтаулы – таң қаларлық жағдай.) Ежелден-ақ жауынгер болған, өз заманы үшін қарасыны мол халықтың қиданға бағынышты бөлігі «бейбіт шүржен», алыс аймақ, бoстан өмірдегі жұрты «беймаза шүржен» деп танылады.

Еркін шүржендер әрқилы тайпалық одақ құрамында, айбарлы көршілерімен кейде соғысып, кейде сөз жүзіндегі бодандық жағдайында өсіп-өне беріпті. Қайткенде де, өктем қиданмен жағалас тоқталмайды. Жекелеген көтерілістер кейде қарсы шабуыл, ауыр соғыстарға ұласады. Мәселен, шүржендер 973, 976 жылдары Ләуо шегіне басып кіріп, шекарадағы қидан иеліктерін талқандайды. Ләуо империясы шүржендерді біржола жаныштау үшін 983 жылы тұтқиыл аттанып, мыңдаған кісісін өлтіріп, қаншама жұртын Корея шегіне дейін тықсыра қуыпты. Ал 986 жылғы кең көлемді жорықта шүржен қоныстарына бойлай еніп, жұртын қиратып, 100 мың тұтқын айдап қайтқан екен. Соған қарамастан, шүржендер бағыныш атаулыдан бас тартады да, Сұң патшалығымен одақтасады. Бұдан соңғы 988–89 жылдардағы жаңа шапқынға осы түстік қытайлардың көмегімен тойтарыс беріпті.

Шүржен-Корей шекарасы да ешқашан тыныш болмаған. Бірақ бұл тарапта шүржендер дұшпанына дес бермейді. Ақыры, корейлер шүршіттен сақтану үшін, 1033–1044 жылдарда, Қытайдың ежелгі Тұр-қорғанының үлгісі бойынша, түбектің бүкіл терістік қапталын бекітетін шекаралық қамал орнатыпты, бұл алып қабырғаның биіктігі мен жалпақ ені 8 метрден, ал ұзындығы 500 шақырым екен. Әлі басы бірігіп үлгермеген шүршіттің қуат-алымын осыдан-ақ тануға болады.

Таң дәуірінен соң еңсе жазып, X–XI ғасырларда әуелгі орманды, таулы аймақтан етекке түсіп, Мәнчжүр өлкесін баураған, жаңа жер, жаңа жағдайда іргелес түрік ықпалымен әуелі малшылық кәсібіне машықтанып, уақыт өте келе егіншілік сырын игерген шүршіттер саны молығып, әскери қуаты артып, енді ұлыс ретінде орнығуға бет алады. Осы орайда хэйшуй мохэ тайпасының Уссури бойын жайлаған ваньянь табы бедел-күшке жетіп, «Отыз рудың одағы» аталатын жаңа жұрттың ұйтқы-тірегіне айналады. Ақыры, осы әулеттің жауынгер көсемдері XI–XII – екі ғасырдың шегінде шүржен жұртының басым бөлігін дербес ұлыс ретінде ұйыстырыпты. Ал әкелерінен, ағаларынан кейін билікке жеткен шешімтал Агуда ежелден жаулас Ләуо патшалығымен арадағы әлденеше жеңісті соғыстар нәтижесінде, 1115 жылы тәуелсіздік туын біржола бекітіп, өзін император деп жариялайды.

Жаңадан құрылған мемлекет ресми түрде Цзинь атанады (шүршіттің өз тілінде Аньчун), мағнасы – Алтын, яғни Алтын ұлыс. Қидан елінің ресми атауы Ләуо (Ляо) – «Темір» деген сөз, темір тотығады, тозады, ал алтын ешқашан ескірмейді, темірдің өзін алып жейді депті. Сөйтіп, Агуда бастаған Алтын империя соңғы тоқсан жыл бойы төңірегін түгел жайпап, шүрженді жаныштап отырған Темір империяға қарсы қатал соғыс ашады. Қидандар алғашқы кезеңнің өзінде бет қарамай жеңіледі. Айналасы алты-жеті жыл ішінде орталық қалаларының бәрінен айрылып, ыдырап тозады. Осы Агуданың заманында қидан тағдыры біржола шешілсе, мұрагер император Уцимайдың тұсында, 1125 жылы, тұяқ серіпкен соңғы ұрыста және жеңіліп, ақырғы императоры тұтқынға түседі – Қидан мемлекеті құлады деген сөз. Қидан жері, қидан иелігі түгелдей Шүржен билігіне көшіпті.

Алайда, шүршіттер Ләуо патшалығын алумен шектелмейді. Өздерімен уақытша одақтас болған, бірақ кең майданда айтарлықтай белсенді әрекет жасамаған Сұң-Қытай империясына қарсы соғыс ашады. Кореймен бітімге тоқтап, ту сыртындағы қауіпсіздігін қамтамасыз етіп, Таңғұтты сөз жүзіндегі бодандық шартқа мәжбүрлеп, ата жаумен одақтастық мүмкіндігінен айырған соң, 1125 жылы Хуаңхэ дариясынан өтіп, тегеурінді, жаппай шабуылға көшеді. Қытай әскері ауыр жеңілістерге ұшырап, қаншама кенті мен жерінен айрылады. Соғыстың екінші жылы ширек ғасыр бойы өкім құрған кәрі император, ілкіде ғана таққа отырған баласы, жаңа императормен екеуі қатарынан тұтқынға түседі. Жау жасағын қиратып, әуелгі мақсатына жеткен шүржендер соғыс қимылдарын тоқтатыпты. Әрине, уақытша ғана.

Терістік аймақтан біржола тықсырылған Сұң-Қытай мемлекеті енді Түстік Сұң – Нань Сұң аталады, ел билігіне ежелгі патшалардың басқа бір тармағы – жаңа әулет келеді. Ал Шүржен жаңадан басып алынған өлкеде қытай есепті, уақытша, қуыршақ өкімет орнатады да, іргесін бекіткен соң, көп ұзамай-ақ екінші дүркін соғыс ашып, тағы да үлкен табысқа жетеді. Ақыры, 1142 жылы бекітілген бітім шарты бойынша ежелгі Қытайдың қаншама уәлаятын өзіне қосып алады, Түстік Сұң патшалығы Шүржен өктемдігін мойындап, жыл сайын сом күміс, бума жібек түрінде қыруар албан төлеп тұруға міндеттенеді. Енді жаңа бөліс бойынша Цзинь империясы “Жер-ұйтқы жазығы” аталатын құнарлы Хуаңхэ алқабын түгел иеленіп, түстік шекара Янцзы дариясымен ортаңғы аралыққа жетіпті. Межелі жердің шығыс бөлігі Хуайшуй өзенінің негізгі арнасы бойынша белгіленеді және батысқа қарай сол ендік бойынша тартылады. Яғни, ежелгі қытайдың бүкіл Терістік және Орталық бөлігі Цзинь әулетіне қарасты болды деген сөз. Алтын патшалық жері байтақ, елі іргелі, айрықша қуатты және көп ұлтты мемлекетке айналады.

Шүршіттер Ләуо империясын жаулап алған соң мемлекеттік басқару жүйесінде бұрынғы қидан үлгісі – әкімшілік бөлініс, ішкі қызымет тәртібін сол қалпында сақтапты. Көп ұзамай, билік біржола орталықтандырылып, байырғы шүршіт рәсіміндегі ру көсемдерінің кеңесі таратылады. Заман оза келе, мемлекеттік құрылым қытай үлгісіне көшеді. Сарай рәсімі ғана емес, бүкіл әкімшілік жүйесі. Сонымен қатар ел басқару үрдісінде әрбір уәлаяттың, топ пен қауымның ұлттық сыпаты да үнемі ескеріліп отырған. Қидандар – қидан жорасымен, қытайлар – қытай рәсімімен. Шүржендер де өз тәртібін ұстанады, бірақ ұлысты ұйыстырушы қауым ретінде мемлекеттік үлкен саясат ауқымына түседі. Кейінде, бүкіл империя қытай нұсқасын қабылдағанда, мемлекет шегіндегі барлық жұрт қытай рәсімін қоса игеруге мәжбүр болады.

Қарудың күшімен орнаған байтақ елдің әскери әлуеті аса жоғары болған. Атаулы халық шүршіттердің еркек кіндікті азаматы 17 жастан 59 жасқа дейін әскери міндетті саналады. Сонымен қатар, бөгде нәсіл, басқа жұрт өкілдері де соғыс ісіне кеңінен тартылады. Мәселен, Сұң патшалығына қарсы алғашқы майданда одақтас далалық тайпалармен қатар, күні кеше ғана боданға түскен қидандар, тіпті, ілкіде қидан билігінде болған қытайлар да көптеп қатысады. Кейінде жаңа жерде жаңадан қосылған қытайлардың өзі Сұңға қарсы тынымсыз соғыстарда елеулі қызымет атқарыпты.

Шүршіт әскері қашанда сан жағынан толымды болған. Әлденеше жүз мың. Ал XIII ғасырдың бас кезі, Шыңғыс ханмен соғыс дәуірінде бір миллионнан асыпты. Қалың қолдың басым көпшілігі, әрине, қытай тектілер болған. Шүржен шерігінің негізгі қаруы – дәстүрлі үлгіден табылады: садақ, найза, қылыш, сауыт-сайман дегендей. Сонымен қатар, ол кезде әлемдегі басқа ешбір жұртта жоқ от қарулар қолданысқа енгізілген. Бұлар – бағзыда, Таң империясының заманы, IX ғасырдың соңында Ежелгі Қытайда ойлап табылған жарылғыш от-дәріге байланысты. От-жебе және отты бомбалар. От-жебе – кәдімгі садақ оғына бекітілген, от-дәрілі шағын жарылғыш екен. Жақпен атылып, жау ортасына түскенде от шашып жарылатын болған. Өлтіреді, өртейді. Ал отты бомба – ішіне от-дәрі толтырылған жұмыр құмыра түрінде жасалыпты. Серіппемен (катапульт) атып, әлденеше жүз қадам жердегі қалың әскер ортасына немесе қамал ішіне түскен кезде қатты дыбыспен тарс жарылып, елу-алпыс метр аумақты от-жалынға орайтын болған. Бұдан басқа, қамал бұзатын, қабырғаға шығатын әрқилы ұтырлы аспаптар. Уақыт оза келе, бұл қатарлы шабуыл және қорғаныс құралдарының барлығы да Шыңғыс хан әскерінде қолданысқа алынады.

Империя іргеленген, ел әбден орныққан заман – XIII ғасырдың бас кезінде жүргізілген санақ бойынша, бүкіл ұлыста 8 миллион 413 мыңнан астам шаңырақ, жиын саны 53 миллион 532 мыңның үстінде халық бар екен. Мұның екі пайызы қидан, бір пайызы туыстас бохай, 87 пайызы этникалық қытай (хән) екен. Ал ел иесі шүршіт – 10 пайыз шамасында ғана болған, яғни 5 жарым миллионға жетер-жетпес. Дербес отырса, сол заман үшін аса көп халық, бірақ 90 пайыз басқа жұрт арасында ат төбеліндей ғана дерлік. Ақыр түбі осы азшылық жағдай дарынды әрі жауынгер жұрттың бар артықшылығын жоққа шығарған.

Бұрынғы қиданнан бір айырма – әуел бастан-ақ шүршіттердің мемлекеттік ішкі саясаты шовинизмнен, нәсілдік шектеуден тыс болыпты. Империя ғұзырындағы барлық халық тең құқықты саналған. Әлбетте, шүршіт – билеуші әулет. Сонымен қатар, елдің тыныштығы, береке-бірлігінің ұйтқысы. Осыған орай ұтымды әрі епті саясат іске қосылады. Ел басқару ісіне, мемлекеттік қызымет саласына басқа ұлт өкілдері де көптеп тартылады. Әуелде бұл тарапта бұрында қалыптасқан жүйесі бар қидан жол-жорасы жетекші орынға қойылып, жаңа өкімді мойындаған қидан текті қызметкер, саясаткерлер іс тұтқасында қала береді. Бұдан соңғы заманда қытай текті жұртқа да кеңінен жол ашылыпты. Цзинь әкімшілігі жаңадан қосылған жердегі қытай атаулыны бұрынғы, өз жұртындағы барлық борыш-қарышынан құтқарып, тұтас үш жылғы алымнан азат етеді, ендігі міндетті салық бұрынғыдан әлдеқайда кем мөлшерде белгіленеді, басқа да әрқилы жеңілдіктер жасалады, нәтижесінде жауланған аймақта біршама тыныштық орнапты, тілектестік болыпты. Жалпы саны билеуші қауымнан тоғыз есе артық бодан жұрт өзін ұлыстың тең құқықты азаматы ғана емес, ел иесі сезіне бастайды. Ақыр түбінде Алтын патшалық шүршіт билігіндегі Солтүстік Қытай империясы ретінде қалыптасады. Шүршіттердің әлсіздігінен емес, қытайлардың өлшеусіз көптігінен. Жай ғана көптігі емес, мәдениетінің кемелі, халқының ұлттық санасы, айнымас дәстүр-салтының арқасы. Үш мың жылдық таңбалы тарихта қарауында қалғандар тұрыпты, Қытайды бағынышқа түсірген халықтардың бәрі азды-көпті заманнан соң ұлттығынан, дербестігінен айрылып, қытайланып кеткенін, Ұлы Қытай бодандық жағдайдың өзінен әманда ұтыс тапқанын көреміз. Жарым Қытайды билеп отырған шүршіттер де тарихи тағдырын аттап кете алмайтын еді.

Ілкідегі қидандармен салыстырғанда, шүршіттер жабайы (ху, варвар, дүңгене) қалыпта болды деп саналады. Мемлекеттік басқару жүйесі қалыптаспаған, мәдениеті кемшін, жазу-сызуы жоқ… дегендей. Алайда ұлттық санасы жоғары, өзіндік салт-дәстүрі берік. Айрықша жауынгер, әскери ұжымы нығыз, қуатты жұрт. Бір сөзбен айтқанда, тұғыры орнықты. Қалғаны қолайына байланысты. Мемлекеттік құрылым – әуелде қидан, кейінде қытай дәстүріне үйлесті дедік. Ал басқасы… тезінен жетіге бастайды. Алғашқы патша Агуда 1119 жылы қидан және қытай таңбаларының негізінде жасалған, кейінде «үлкен жазу» атанған жаңа жазуды қолданысқа енгізеді. 1138 жылы император Хэла жазылуы ықшам, оқылуы оңайырақ тағы бір жазуды мақұлдайды, бұл «кіші жазу» 1145 жылы іске қосылыпты. Ең басынан-ақ ұлттық жазу аясында, ұлт тіліндегі мектептер ашылады. Сонымен қатар, қытай тілін үйренуге, қытай мәдениетін игеруге айрықша мән беріледі. Десе де, ана тілін білу, жазуын тану, ұлттық мәдениетті дамытып, ежелгі дәстүр-салтты ұстану – бірінші кезектегі міндет болған. Ұлтты сақтау, оның өрісін кеңейту мәселесі ел билеушілер назарында тұрып, үнемі айрықша қолдау тауып отырған. Мемлекеттік тіл – шүршіт тілі болып, ішкі қатынас және іс қағаздары да осы ана тілінде жүргізілген. Тек сот ісі ғана жергілікті жерде қытай тілінде өткізуге мүмкіндік алады. Сонымен қатар, мемлекеттік қызыметтегі тұлғалар ұлт, нәсіліне қарамастан, шүршіттің тілі мен хатын білуге міндеттелген. Орталықтағы және шет аймақтардағы әкімшілік басқару саласында мемлекеттік тіл мен ұлттық жазудан шет кісілер қызметтен шығарылады, тіпті, тума шүршіттердің өзі сауатсыздық жағдайында биліктен ғана емес, мал-мүлкінен, мұрагерлік хақысынан айрылады екен. Шүржен текті жұрттың басым көпшілігі екі тілді қатар игеріпті, ал империя шегіндегі әрқилы халықтардың өзара қатынас құралы – негізінен қытай тілі болған.

Ұлттық мемлекеті қалыптасып, ұлттық жазуы қолданысқа еніп, ана тілі өркендеген шүршіттің ұлттық мәдениеті барлық салада бірдей дамып, биік өреге ұмтылады. Кұңфудзы, Мэң-цзы, және басқа да ойшылдардың туындылары, әрқилы философиялық еңбектер қытай тілінен аударылып, кітап болып басылып, кеңінен тарайды. Сонымен қатар, ұлт тіліндегі төлтума нұсқалар да қалыптасады, өлең, хикаят, драмалық, музыкалық шығармалар жазылады. Сұңғат және мүсін өнері дамиды. Архитектурада ұлттық нышандар пайда болады. Қидан, шүржен тарихын байыптаған жылнама, зерттеулер, этнографиялық сыпаттамалар, медицина, астрономия саласындағы еңбектер жазылады. Мұның бәрі де өз заманындағы ғылым, білім деңгейінде көрініс тапса керек. Өкінішке қарай, осыншама қыруар мұра кейінгі заманға жетпепті. Тек аты мен дерегі ғана қалған.

Қайткенде де, уақыт озған сайын қытай тілі мен мәдениетінің ықпалы артып, жаппай қытайлану үрдісі басталады. Әлбетте, ел-жұртының болашағын ойлаған қайраткерлер дабыл ұрады, халқының ұлттық бейнесін сақтауға ұмтылады, өткендегі, өзінің ұлттық сыпатын жоғалтпаған қиданды, көршілес, бар шаруасы ұлттық мүдде орайынан табылып отырған таңғұтты мысалға келтіріп, үлгілі өнеге ретінде ұсынады екен. Тақтағы әміршілер де бейтарап қалмайды. Осы орайда, біржола қытайланудан сақтық ретінде, 1187 жылы, шүржендердің қытай үлгісімен киінуіне, қытайша есім-сой алуына тиым салынған заң да қабылданған екен. Халықтың ежелгі ән-күйіне, рәсім, дәстүріне мән беріледі. Мемлекеттік тіл мәселесі туралы айттық. Алайда, соншама әрекет, шара, нақты жұмыстарға қарамастан, ұлтсыздану апаты тоқталмайды.

Көпұлтты жұртта жалпыға ортақ, мемлекеттік дін болмаған. Әйткенмен, Кұңфудзы ілімі жетекші қызымет атқарады. Сонымен қатар, буддизм кеңінен тараған, даосизм де белгілі орын алған. Қарапайым шүржен қауымы ата-баба рәсімін ұстанады, көкке, өзен, тау рухына табынады. Мұндай ала-құлалық та ұлыстың ұйысуына қызымет етпесе керек.

Әскери айбарлы Шүржен империясының сыртқы саясаты әуел бастан-ақ өктемдік, жаулаушылық орайында қалыптасады. Ұлыстың алғашқы заманындағы қуатты, іргелі көршілер – Таңғұт пен Сұң империялары болды. Кейбір кезеңдерде сөз жүзінде бодандық танытқанымен, дербес саясат жүргізген тәуелсіз Таңғұтпен арада оқтын-оқтын соғыс, көбіне бейбіт қатынас ауқымындағы тепе-теңдік орнайды. Алғашқы бетпе-бет майданның өзінде бірталай жерінен айрылған, түстікке ығысып, жаңа әулет билеген жаңа мемлекет есебіндегі Нань Сұң Шүрженнің жүз жиырма жылдық тарихының ұзына бойында үнемі соғыс ахуалында, қатер үстінде болады. Алғашқы жеңілістерден соң-ақ өзін бодан танып, жыл сайын міндетті, ауыр салық төлеп отырғанымен, шын мәнісіндегі тәуелсіздігін сақтайды. Уақытша бітім аралас, ұзақ, қантөгіс соғыстар жағдайында бақас екі тараптың ешқайсысы да айқын, түбегейлі басымдыққа жете алмапты.

Қабырғалы, іргелі, қуатты Цзинь империясының түп негізін шайқайтын ең үлкен қатер – сыртқы көршілер емес, ішкі жегі-дерт болғанын көреміз. Алтын патшалық біртұтас, ұлттық мемлекет ретінде қалыптаса алмады. Билеуші әулет шүржендер жалпы жұрттың шамалы бөлігін ғана құраса, империяның негізгі халқы қытайлар үшін мемлекет мүддесі екінші, төртінші кезектегі шаруа болып қалады. Сонымен қатар, бірте-бірте ұлт-аралық қайшылық та көрініс таба бастайды. Бұл ретте әуелгі кілтипан байырғы қиданнан шығыпты.

Империяның ішкі өмірінде этникалық қытай әсері күшейген сайын, бағзыда ел билеген қидандардың ықпалы азая береді. Бірте-бірте басқару жүйесінен, мемлекеттік қызыметтен шеттей бастаған, ішкі уәлаяттарда, жиын отырған жерлерінің өзінде азшылыққа айналған қидан жұртының наразылығы артады. Ежелгі еркіндігін ұмытпаған, бұрынғы ұлттық мемлекетін аңсаған қидандар 1161–1162, 1169 жылдары қарулы көтеріліске шығады. Тікелей майданда жеңіліске ұшыраса да, ішкі қарсылық тоқталмапты. Мәмле орнына қысымын күшейте түскен шүржендер 1191 жылы қидан аймағында мемлекеттік іс қағаздарын қидан тілінде жүргізуге тиым салады. Нәтижесінде қидан қауымы бетін біржола теріске бұрғанын көреміз. Кейінгі зерттеушілер қидан мен шүржен арасындағы ұғыныс, ынтымақ бұдан көп бұрын, 60-жылдардың өзінде жоққа сайған еді деп жазады.

Цзинь империясы терістік-шығыста кең дала – көшпенді түрік-татар тайпаларымен шектесіп жатқан. Бұл тараптағы саясат айрықша қатал болды. Яғни, ежелгі қытай жұртының ғасырдан ғасырға созылып келе жатқан үйреншікті зорлық-зомбылығы. Шүржен көтерілген кезде Ұлы Дала бытыраңқы болатын. Біртұтас ұлыс жоқ, жауынгер, саны да біршама көшпенді тайпалар әрқайсысы өзінше, дербес тіршілік кешіп жатқан. Шүржен ежелден қалыптасқан «бөлшектеп алып билеу» саясатын қолданады. Жай ғана бөлшектеп билемейді, ағайындас жұртты бір біріне айдап салып, «дүңгенелерді дүңгенелердің күшімен жуасыту» тәсілін ұстанады. Ауыр салық, езгі мен талан-тараж бұрынғы Ләуо кезіндегіден де асып түседі. Ақыры, керей, найман, меркіт тайпалары ұйтқы болған далалық жаңа конфедерация құрылады. Қытай тарихында «Цзубу» (шүршіт тілінде цзу – ру, бу – тайпа, яғни ру-тайпалар бірлестігі) атанған бұл қуатты орда бүкіл XI ғасырдың ұзына бойында, әуелде қиданға, одан соң Шүрженге қарсы күресте Ұлы Даланың еркіндігін сақтап тұрады, бірақ ақыр түбінде ауыр жеңіліске ұшырап, шүршіт билігіне түседі. Бірақ бұл да ең соңы емес екен. Арада жүз жыл өткенде ежелгі түрік-татар жұрты Шыңғыс ханның туы астында қайтадан ұйысыпты.

Міне, осы кезде, өткенін аңсаған, шүршітке кіріптар жағдай тұралатқан қиданның бірталай саясаткер, әскербасы азаматтары көшпенділердің жаңа ұлысына тілектес болып шығады, әрқилы жолмен Шыңғыс хан ордасына жетіп, кеңесші, көмекші болады. Цзинь империясының әлсіз сыпаттарын әйгілеп, қидан жұртының негізгі, көпшілік бөлігінің бодандық қалыптан бас тартуына, далалық ағайындарына қалтқысыз қосылуына мұрындық болады. Нәтижесінде ірі көтерілістер шығып, тұтас әскер жасақтары құрылып, шүршітке қарсы майданға түседі. Яғни, империя шегінде орын алған ішкі қайшылықтар дендей келе, сыртқы қатермен үйлестік тауыпты.

Шыңғыс хан қуат беріп, бағзыдағы рухы қайтып оралған көшпенді қауымның ғасырлар бойғы тайталас, ең қатерлі дұшпанына қарсы ұлы жорығы 1211 жылы басталады. Жеңістен жеңіс. 1215 жылы Цзинь империясының Орталық астанасы Янцзин (Пекин) басып алынады. Алайда, шүршіт-қытай жері ұлан-байтақ, қарулы әскері мол әрі айрықша қуатты болатын. Оның үстіне, Шүрженмен ең зор майдан көлденең бөгесінге ұшырайды. Шалғайдағы Харезм империясымен арада тікелей соғыс мәжбүрлігі туып, Шыңғыс хан 1219 жылы Сартауыл жорығына аттанады. Үзілмеген Шүржен-Қытай тарабында әскердің жалайыр Мұқалы бастаған қомақты бір бөлігі ғана қалыпты. 1224 жылы Батыс жорығынан оралған ұлы қаған ең алдымен әлі де күшінде тұрған Таңғұтты талқандайды. Осы Таңғұт соғысынан қайтар жолда дүние салған Шыңғыс ханның бүкіл әлемді бағындыру саясатын одан әрі жалғастырған Өкетай қаған 1230 жылы Шүрженге қарсы майданға бұдан біраз бұрын дүние салған Мұқалы-ноянның орнына бас қолбасы етіп Сүбітай-бахадұрды аттандырыпты. Сөйтіп, 1234 жылы, тұтас бір дәуір – ұзақ әрі тынымсыз жиырма үш жылдық соғыстан соң Цзинь империясы біржола құлайды.

Қытай қашанда өз орнында қалады дедік. Ал дербес мемлекеті жойылған шүршіттер бұдан соңғы кезеңде Еке Моғұл ұлысының құрамына енеді, одан кейінгі заманда Шыңғыс ханның немересі Құбылай негіздеген Юань империясының (1271–1368) шегінде жасайды. Юань әулетін Миң әулеті (1368–1644) алмастырды. Бұл кезде түстік өңірдегі шүршіттер түгелдей дерлік қытайланып кеткен екен. Яғни, тілінен де, ділі мен дәстүр-салтынан да айрылған. Тек шалғай терістік тарап – орманды алқаптағы және патшалық кезіндегі жиын жері – Ләуо-хэ аңғарындағы жұрт қана өзінің ұлттық кейпін сақтаған. Осы байырғы қоныстағы шүржендер Миң дәуірінде үш уәлаятқа бөлініп басқарылған екен. Сол үш аймақтың бірінің көсемі Нурхаци XVI ғасырдың соңында туыстас тайпалардың басын қайтадан біріктіреді де, 1616 жылы тәуелсіздік туын көтереді. Көне шүршіт жұртының ұрпағы бұл кезде мәнчжүр атанған. Ескі дәстүрінен айнымаған, бағзыдағы жауынгерлік рухы өшпеген, өжет әрі дарынды қауым. Бастапқыда ұлттық дербестік үшін күрескен ежелгі шүршіт әулеті өздерін жаныштауға шыққан қытай жасақтарын бірінен соң бірін талқандап, көп ұзамай түп көтеріле, қарсы шабуылға аттанады. Соғыс майданын ішкі Қытайға көшіріп, ақыры Нурхацидің мұрагер ұлы хуанди Абахайдың тұсында айқын басымдыққа жеткен мәнчжүрлер 1644 жылы Пекинді алады. Қытай тарихында тағы бір жаңа дәуір – Цин заманы басталады. (Жаңа империяның әуелгі атауы – Хоу Цзинь – Кейінгі Цзинь, есебі, бір кездегі Алтын патшалықтың жалғасы; Нұрхациден соң, өріс кеңейген, империя Ежелгі Қытай шегін түгел қамтыған кезде Цин (Таза, Пәк) деген атау рәсімге еніпті.)

Мәнчжүрлер билеген Цин әулеті – Нурхаци–Абахай ұрпағы 1644 жылдан 1912 жылға дейін, өте ұзақ заман – екі жүз алпыс жеті жыл бойы билікте болады. Цзиньге сабақтас Цин – байырғы шүршіт-мәнчжүр әулеті, бұдан бұрын Шыңғыс хан мен оның ұлы Өкетай, немерелері Мөңке мен Құбылай біржола біріктірген Ежелгі Қытайды одан әрмен кеңейтіп, бүгінгі шегіне жеткізді. Цин заманы Қытай тарихындағы даңқты, түбегейлі кезең болды. Бәрі анық. Бірақ… шүршіт-мәнчжүрдің ұтқаны не? Рас, әмірші әулеті байтақ елді билепті, қалған жұртының еңсесі биік болыпты, алайда ақырғы нәтижесі тек қана зиянға шыққанын көреміз. «Артық қайрат – жанға қас» деген кейінгі қазақ. Күші кемерінен асып, өз шекарасына сыймай, екпіндеген беті бүкіл Қытайды жаулап алған мәнчжүрлер тақи түбінде сол қытайдың арасында жұтылып кетіпті. Түгел емес, әйтеуір. Ата қоныстағы, басқа да шалғай тараптағы жұқана-жұрнақтары өздерінің ұлттық кейпін сақтауға тырысады. Селдіреген, сиреген, бөлшектенген жұрт XX ғасырдың екінші жарымы, тыныш болмаса да тікелей қырғынсыз, бейбіт заманда қайтадан өсіп-өне бастайды. Ежелгі Мәнчжүр өлкесі, бүгінде Қытай Халық республикасы ғұзырындағы Хэйлунцзяң, Цзилинь уәлаяттарында негізгі, тұрғылықты халық есебінде. Батысы бұрынғы Қидан қонысымен жапсарлас, шығысы Кореймен шектес, Алтын патшалыққа ұйтқы болған теңіз жағалығы қазір Ләуониң уәлаяты аталады, ресми есептегі мәнчжүр жұртының тең жарымы осы өңірде тұрып жатыр. Іргелес İшкі Моңғол автономиясында да әжептәуір жан тіркеліпті. Ал түстік тараптағы Хэбэй уәлаятындағы қауым бүкіл мәнчжүрдің бестен бірін құрайды екен, бірақ бұлар қалың қытайдың ең бір жиын ортасы. Басқа атыраптың да жетісіп тұрғаны шамалы. Қытайда 2000 жылы өткерілген ресми санақ бойынша, мәнчжүр халқының ұзын саны 10 миллион 682 мың болыпты. Өзінің байырғы ата-қоныс жерінде, 100, бәлкім 150–200 миллион қытайдың ішінде. Ұлттық мәнчжүр, мемлекеттік қытай тілдерінде сөйлейді. Қытай тілі алдымен аталыпты. Енді бірер ғасырдан соң не болары айтпаса да белгілі.

Өткен неше мың жылдық тарихқа қарап тұрсаң, мәңгілік халық жоқ екен. Бар екен – біреу ғана. Жер-ықылыммен бірге жасап келе жатқан қытай…

Таңғұт

Татар даласымен тікелей шектес екінші бір іргелі империя – Таңғұт (Си Ся) мемлекеті болды. Ел ұйтқысы негізгі халықтың өзіндік атауы – ми (минья); қытайлар – дансян, тибеттер – миняг деген, таңғұт – түрік тайпалары берген ныспы, орыс және Батыс ғылымына осы есіммен енді.

Таңғұттардың арғы бабалары – тибет-бирма текті цян тайпалары, Қытай тарихында тым ерте – миләдиге дейінгі IV-III ғасырлардан белгілі. Хуаңхэ өзенінің бастауы, Көкөнор көлінің төңірегінде қалыптасқан екен. Екі заман шегінде Хән империясымен соғыс нәтижесінде түстікке қарай ығысады, ал IV ғасырда сәнбилерден жеңіліс тапқан соң Көкөнорды тастап шығады да, Тибет етегі – Амдо таулы аймағын сағалайды. Осы біршама тыныш өлке – Хуаңхэ мен Янцзы өзендерінің бастау аралығында өсіп, өнген, ежелгі цян әулетінің бір бұтағы дансян қауымы арада екі-үш ғасыр озғанда қайтадан баба-мекен жұртына қарай жылжиды, ақыры, VII ғасырда Көкөнордан өтіп, ежелгі ғұнның ұйықты қонысы болған Ордосты алады, қанатын жайып, іргелес Алашань даласын баурайды. X ғасыр табалдырығында кейінгі үлкен ұлысқа қараған кеңбайтақ жұрттың басым бөлігін иеленген екен.

Бағзыдан бері қытай тізгінінде болған таңғұт халқының дербес орда құруы да осы X ғасырдың соңғы ширегіне сәйкеседі. Жаңа мемлекеттің ірге тасын қалаушы Цзи-цянь патшаның (982–1004) түп нәсілі – Солтүстік Қытайды билеген түрік текті ежелгі Тоба әулетінен екен. Аңыз бойынша, сүт тістері шығып туады. Кейінгі зерттеушілер болмыстағы ықтимал жағдай дейді, бірақ әпсананың негізгі мәнісі – патшалықты негіздеуші тұлғаның өзгеше жаралмысын айғақтау. Жас бала шынында да ересен болып шығады. Нақты таңбаланған бір оқиға – он бір жасында, аңшылық кезінде сай жебемен тарғыл шеріні атып жығуы. Осыдан соң-ақ болашақ күрескердің атақ-даңқы өз жұртында ғана емес, тақау төңіректе де кеңінен мағлұм болады. Ат жалын тартып мінгеннен бастап Қытай өктемдігін қабылдамаған Цзи-цянь он тоғыз жасында тәуелсіз ұлыс құру жолындағы арпалыс айқасқа кіріседі. Осы, сыртқы биліктен дербестік жарияланған 982 жыл жаңа Таңғұт мемлекетінің туған жылы деп саналады. Ұлыстың кейінірек орныққан өзіндік атауы – Да Ся, яғни Ұлы Ся, қытай рәсімінде Си Ся, мағнасы Батыс Ся демек; мұндағы Ся атауының төркіні – Таңғұт жұртының ежелгі ұйығы болған өңірде бағзы бір заманда Ся деген патшалық ірге теуіпті-міс, яғни жаңа ұлыстың жаңғырған есімі ежелден қалыптасқан елдік жораны айғақтамақ.

Ширек ғасырға жуық ел тұтқасын ұстаған Цзи-цянь Қытай-Сұң империясына қарсы сәтті қорғаныс және шабуыл соғыстарын жүргізеді, Қидан-Ләуо империясымен кейде жауласып, кейде одақтасады. Кейде екі тарапта да уақытша жеңілістерге ұшырап, сөз жүзінде Қытай бодандығын қабылдайды, Қиданға бағынышты кейіп танытады, сөйтіп, екі алып елдің ортасында шын мәнісіндегі тәуелсіз жағдайға жетеді. Ту көтерген алғашқы жылынан бастап Таңғұт жұрты өзіндік басқару жүйесі бар, тұрақты, жауынгер әскері бар дербес мемлекет ретінде қалыптасыпты.

Келесі патша, Цзи-цяннің ұлы Дэ-мин тұсында (1004–1031) ел іргесі беки түссе, оның ұлы Юань-хао заманында (1031–1048) Таңғұт мемлекеті өзінің күш-қуатының шырқау шегіне жетеді. Ұлыстың әскери ұжымын күшейте түскен, өз жұртында уцзу, қытайша хуанди, яғни император атағын алған Юань-хао жиын саны 150 мың, қаруы келісті, құрылымы берік, қуатты әскер жасақтаған екен. Шығыста Сұң, терістік-шығыста Қидан империяларымен ұтымды соғыстар жүргізеді, түстік-батыста тибет тайпаларын тықсырып, Көкөнор алқабын біржола баураса, батыс қапталдағы Ганьчжоу-ұйғыр патшалығын тақи-таза қиратады, қырғынға ұшыраған ұйғырлардың шамалы бөлігі Тибет тарабына ығысады, енді бір азғанасы Бешбалық-Кучадағы ағайындарына барып бас сауғалапты, сөйтіп, құнарлы алқап – Эдзин-гол өзенінің ұзына бойы Таңғұт иелігіне біржола көшеді.

Осы, айрықша дәуірлеген шағында, одан әрі, туы құлаған ақырғы сәтіне дейін Таңғұт мемлекетінің шекарасы шығыста Хуаңхэ дариясының төменгі иіні, Тұр-қорғанның ішкі бетінен – батыста Хами жазығына дейінгі, терістікте Гоби шөлінен – түстікте Көкөнор қыратына дейінгі ұлан-байтақ жерді алып жатқан екен. Бұл кезде бұрын отырықшы болған байырғы халықтың біраз бөлігі жаңа мекен, ондағы көшпенділер әсерімен шашырай қонып, малшылық кәсіпке жетігеді. Сөйтіп, ел ішінде қалалық мәдениет, ежелгі егіншілікпен қатар, өркендеген мал шаруашылығы, далалық дәстүрлі тіршілік қалыптасады. Ендігі заманда Таңғұт елінің ішкі ауқаты, сыртқы саудасында мал сүмесі мен егіншілік өнімдері қатарлас, астас қызымет атқарады.

Империя халқының басым көпшілігі таңғұт жұрты болады. Сонымен бірге, негізінен шекаралық аймақтарда хән (қытай) тектілердің үлес салмағы да әжептәуір екен. Түстік-батыста ежелгі тоғон және тибет тайпаларының жұрағаты, терістік-батыста бодан ұйғырлардың жұқанасы қоныс тепкен. Солтүстік бет – Ордос пен Алашань даласында түрік-татар текті тайпалардың бөлшек-бөліктері мал бағып тұрған. Мемлекеттік тіл – таңғұт тілі болған.

Ұлттық таным, ұлттық мүдде орайындағы түбегейлі саясат нәтижесінде таңғұт мәдениеті биік деңгейге жетеді. Император Юань-хао 1036 жылы ежелгі қытай иероглиф таңбалары негізінде қалыптанған жаңа таңғұт жазуын қолданысқа енгізеді. Ізінше, 1039 жылы таңғұт жазулы, таңғұт тілді ұлттық мектептер ашу туралы жарлық береді. Бұрнағы, қытай үлгісіндегі сауат пен білім енді ұлттық арнаға көшіріліпті. Ұлттық намыстың бір көрінісі – Сұң патшалығымен, әуелде Қидан, одан кейінгі Шүржен елдерімен арадағы дипломатиялық қатынас қағаздары қытай тілінде жазылғанымен, таңғұт тіліндегі нұсқалары қоса жолданып отырған екен. Әлбетте, әуел бастан-ақ таңғұт жұртына қытай мәдениетінің, қытай рәсім-салтының ықпалы аса күшті болған. Ел-аралық қатынас орайында, және жалпы мәдени үрдіс мақсатында, таңғұт тілді мектептермен қатар, қытай тілді мектептер қалыптасады. Әдепкі қытай үлгісі бойынша, ксилография тәсілімен кітап шығару және оның кеңінен таралымы жақсы жолға қойылыпты. Ұлттық дәстүр және қытай әсеріндегі өнер мен әдебиет өсіп-өркендейді.

Мемлекеттік дін – буддизм болған. Сонымен қатар, Кұңфудзы ілімі мен даосизм кеңінен таралады, халықтың біршама бөлігі аруаққа, тылсымға табынған ежелгі дәстүр-салтын ұстанады.

Таңғұт әскері, соғыс қабылеті ғана емес, әдіс-айла, жарақтану тұрғысынан Оңтүстік-Шығыс Азияда Қидан, Шүржен, Сұң армияларымен шендес, айрықша қуатты әскер саналған. Он бес пен алпыс жас аралығындағы еркек кіндікті түгел қару ұстауға міндетті болыпты. Соғыс стратегиясы ежелгі қытай негізді, ал тактикасы далалық тайпалар дәстүрімен жалғастық танытады. Империяның соңғы кезеңінде қарулы шеріктің жалпы саны 500 мыңға, енді бір деректерде, тіпті, 800 мыңға тартады. Қайткенде де аса мол жасақ.

Патшалықтағы халықтың жалпы саны туралы нақты дерек жоқ. Енді бір зерттеушілер әскер қарасынына (500 мың) орай, екі жарым миллион деп шамалайды. Ондай жағдайда бұл – тек негізгі халық таңғұттардың ғана мөлшерін көрсетпек. Құдыретті көршілерімен салыстырғанда ұзын саны шектеулі болса да, қуатты әскерінің арқасында Таңғұт елі ұзақ екі жүз елу жыл бойы ту көтеріп, салтанат құрып отырды.

Әлбетте, екі жарым ғасырдың ұзына бойында, тәуелсіздік сақтау жолындағы ұрыс-соғыстар, ара-тұра азғана тыным тапқанымен, ешқашан толастаған емес. Барлық уақытта да ең негізгі қарсылас – Қытай-Сұң патшалығы болды. Тынымсызына қоса, айрықша қантөгіс, ұзақ майдан, елдің еңсесін көтеріп, өрісін кеңейткен Юань-хао заманынан соң одан әрі жалғасады. Әсіресе, 1040–1044 жылдар, 1069–1072, 1081–1086, 1096–1099 жылдардағы соғыстарда екі жақтан да жүз мыңдаған адам құрбан болады. Таңғұттар баз-базында ішінара жеңілістерге ұшырағанымен, ұжымының беріктігі, рухының биігі, әскерінің қуаты, жерінің кеңдігі арқасында үнемі үстем шығып отырады, ақыр түбінде еркіндігін сақтап қалады.

Таңғұттар тек Сұң ғана емес, әуелде Қидан, кейін оған жалғас Шүржен империяларымен де көбіне-көп соғыс жағдайында болады. Мәселен, 1044 жылы күзде Қидан императорының өзі бастаған екі жүз мыңдық қалың қол үш лек болып шекарадан өткенде, жауынгер Юань-хао далалық көшпенділердің үйреншікті тәсілімен шегіне шайқасып, ақыры кең далада, қолайлы жағдайда бетпе-бет ұрыс ашады да, қидан әскерін тас-талқан қылып жеңеді; сондай-ақ Юань-хао өлгеннен кейін қидандар қайта аттанған, 1049–1053 жылғы жаңа соғыс та шабуылдаушы жақ үшін үлкен шығынмен, нәтижесіз аяқталады. Келесі тарихи дәуірде қидандардың орнын басқан шүржендер де баянды татулық жайын ойламапты. Екі империяның да күні батар қарсаңда, 1214–1224 жылдары, тұтас он жылға созылған қырғын шүржендердің де, таңғұттардың да титығына жетті деп саналады.

Жинақтап қарасақ, таңғұттар өзінің екі жарым ғасырлық тарихында төңірегімен түгел жауласыпты. Соған қарамастан, империялық саясат алмағайып кезеңдерде біршама көрегендік танытып отырғанын байқаймыз. Мәселен, Қидан–Шүршіт соғысы басталғанда таңғұттар бұрыннан жаулас қиданға көмекке шығады. Тікелей әскер аттандыру үстіне, Шүрженмен одақтасқан Сұң патшалығына қарсы кең көлемді, дүркін жортуылдар жасайды. Әлбетте, шүршіттің қатері басымырақ дұшпан екенін аңдап, өзімен тепе-тең жағдайдағы, үйреншікті Қидан ұлысы орнында қалса деген әрекет. Арада жүз жыл өтіп, енді Шүржен мен Сұң арасында зор майдан басталғанда азғана соғыс қимылынан аспай, екі жақты да үміттендіре отырып, ұтымды бейтараптық сақтайды, нәтижесінде Қытай тарабында да, Тибет тарабында да жерін кеңейтіп, алдағы елу жыл – XII ғасырдың екінші жарымында іргелес екі империямен де бейбіт жағдайда, жұртын тыныштықта ұстап, елінің күш-қуатын ғана емес, әл-ауқатын да арттырып, мәдениетін өркендетіп, ұлыс тарихындағы ең бір мамыражай дәуірін өткеріпті.

Таңғұттың ұзақ тарихында алып империялармен арадағы соғыстар тәуелсіздік кепілі, амалсыз ахуал болса, түстік, батыс және терістік өңірдегі жорық, жортуылдар – ұлыстың өрісін кеңейту, өзінен әлсізді жеміріп жеу бағдарында болғанын көреміз. Тибетпен, ұйғырмен арадағы ұрыстар жөнін шет жағалап айттық. Ал солтүстік тараптағы көшпенді түрік-татар тайпаларымен арадағы қатынас басқашарақ болды. Күш-қуаты артып, қаптай жайылған таңғұттар VII ғасырдың орта шенінде ежелгі ғұн қонысы Алашань мен Ордосты алған кезде, бұл жерлер мүлде иен емес еді. Сонымен қатар, тығыз қоныстанған деп айту да қиын. Оның үстіне, Ұлы Түрік қағанаты ыдыраған, өліара кезең. Қайткенде де, ордалы елмен екі арада Гоби шөлі тұр. Жаулап алу қиындыққа түспеген сияқты. Далалық көшпенді тайпалар таңғұт бодандығында қалады. Әуелден-ақ қарасыны толымсыз болғанымен, басып алу кезінде қырғынға ұшырамады деп, енді бір шамасы бас сауғалап, арғы бетке босқын таппады деп айту қиын. Бізге белгілі әдебиетте бұл тараптан мағлұмат ұшыраспайды. Бірақ өткен зорлық қарымтасыз кетпеген. Білге-қаған бітігінде 700 жылы көк түріктердің таңғұт елін шабуы, ойсырата жеңіп, мол олжамен қатар, қаншама жұртын тұтқындағаны, құлдыққа әкеткені туралы айтылады. Қағанаттан соңғы кезеңде түрік-татар тайпаларымен ара-тұра қақтығыс тиылмайды. Нақты белгілі мағлұмат – XI ғасырдың соңында, керейлер бастаған Цзубу конфедерациясының азаттық соғысында таңғұттардың қиданға қол жалғап, ту сырттан ұруы. Нәтижесінде, екі тараптан бірдей ауыр соққыға ұшыраған керей-қият-найман-меркіт-басымлы одағы жеңіліске ұшырап, бүкіл Татар Даласы ойран болады. Цзубу бірлестігінің далай-ханы керей Моғусы қазаға ұшырап, көшпенді жұрт қайтадан Қидан патшалығының табанына түседі. Бұл төтенше шапқын ұмытылмағанын, ұрпақтан ұрпаққа жалғасып, өшпенді кекке ұласқанын кейінгі оқиғалар айғақтаса керек. Кең көлемді жорық-майдан болмағанымен де, таңғұтпен арадағы қырғиқабақ жағдай, сөз жоқ, ішінара әрқилы қақтығыстар келесі, XII ғасырдың ұзына бойына созылғаны байқалады.

Ұлы дала Шыңғыс хан бастаған қуатты, жаңа ұлыс ретінде ұйысқан шақта түстіктегі Таңғұт – ежелгі дұшпан, Шүржен патшалығынан соң, екінші кезектегі қатерлі жұрт ретінде бағаланғанын көреміз. Шыңғыс хан ақ киізге көтерілер қарсаңда, 1205 жылы және жұрт біржола ұйысқаннан соң, 1207 жылы, ең алғашқы сыртқы жорықтар Таңғұтқа қарсы бағытталуы кездейсоқ емес. Таңғұттар 1209 жылы бағыныш білдіргенімен, 1219 жылы ашылмақ Батыс жорығынан бас тартады. Сірә, таңғұт саясаткерлері Шыңғыс хан құдіретті Харезмді жеңе алмайды, алмағайып майданда қирамаса да, әлсіреп бітеді деп шамаласа керек. Ең жаманы – қағанға дипломатиялық қитұрқы сылтау орнына өте дөкір жауап қайтарылады. Бұрынғы келісімдер бұзылды, Таңғұт Еке Моғұл ұлысына сөз жүзіндегі бодандықтың өзінен айныды деген кеп. Шыңғыс хан Батыс жорығын аяқтаған соң, қайта оралып, Таңғұтты біржола қиратуға серт етеді. Қайткенде де ұлы қаған жат әрі жау патшалықтың қақ желкеде тұруына жол бермейтін еді. Ақырғы нәтиже белгілі.

1227 жылы қаншама заман – екі жарым ғасыр бойы салтанат құрған, Орталық-Шығыс Азия тарихында өзіндік орны бар, тақау төңірегіне саяси ықпал-әсері мол болған, халқы ірі, мәдениеті жоғары, қуаты зор болған Си Ся патшалығы жер бетінен жойылады. Қисапсыз қырғынға ұшырап, ойсырай кеміген таңғұт халқының ең ақырғы бөлшек-жұқаналарының өзі қайғылы халге ұшырағанын көреміз. Бағыныш танытқан, аман қалған әскердің азғана бөлігі Еке Моғұл империясы қарулы күштерінің қатарын толтырады. Егінші, малшы жұрты қарасыны басым әрі үстем жағдайдағы көшпенділерге кіріптар жағдайда қалады. Біршама халқы астана байтақ, сақараға көшіріледі. Атқамінер билеуші әулет өкілдері, әсіресе қытай тілі мен саясатына жетік кісілері мемлекет қызметіне тартылады, Шүрженмен, Сұңмен арадағы дипломатиялық жұмыстарға жегіледі. Уақыт оза келе, бұл тарап қауымнан батыста Иран мен Алтын Орда, шығыста Юань империяларында белгілі әскери қолбасылар мен беделді саясаткер, оқымысты ғалымдар шығады. Әлі де ежелгі қонысында отырған, бәлкім, өсіп-өніп, көбейе бастаған таңғұттың соңғы сарқыны Юань заманында Қытайдың ішкі өлкелеріне біржола қоныс аударуға мәжбүрленеді. Ақыр түбі, елдігінен айрылған, бытырап, әр тарапта телімде жүрген таңғұт атаулының бәрі де өздерінің ұлттық бейнесін, ана тілін жоғалтып, саны мол басқа жұрттардың арасында жұтылып кетеді. Кейінгі бурят халқының құрамында таңғұт есімді шағын ру бар екен. Халха ішінен де елес береді. Әйткенмен бұл – арғы түбі таңғұтқа қатысты демесек, мүлде басқа жұрт – бурят, халха. XIX ғасырдың соңында ежелгі таңғұт мекені, кейінгі Гансу өлкесін саяхаттаған, Көкөнор, Амдо аймағын төңіректеген орыс оқымысты-жиһанкездері жергілікті тибет текті тайпалар арасында байырғы таңғұт жұртының әлдебір жұрнағы ұшырасатынын айтыпты. Аты сол, заты басқа. Есебі, жоқ десе де болады. Таңғұттың бар тарихы 1227 жылмен бітіпті.

Ал біз тарапқа келсек, Батысқа ауған түрік тайпалары тасқынының ішінде, аз ба, көп пе, таңғұттар да бар екен. Нақты тарихи жазбаларда Алтын Орда құрамындағы, Дәшті-Қыпшақ жеріндегі негізгі тайпалар санатында таңғұт руы да аталады. XV, XVI ғасырдың өзінде. Тіпті, XVII ғасыр деректерінде. Кейін іргелі, үлкен тайпалардың құрамына сіңісіп кеткен. Яғни, бүтін емес, бөлшектің бөлшек пайызы болса да, бүгінгі қазақ халқының нәсіл-тегінде ежелгі таңғұт жұртының да үлесі бар деп білу керек.

Қытай

Шыңғыс хан ту көтерген кезде қытай билігіндегі һәм қытай нәсілді және ежелгі Қытайдың жалғас мұрагері саналатын мемлекет – Нань Сұң империясы болатын. Ұлы Даламен тікелей шектеспейді. Екі аралық – түстік-шығыста Шүржен, түстік-батыста Таңғұт. Алайда, бүкіл Орталық-Шығыс Азиядағы тарихи ахуал, елеулі оқиғалардың бір ұштығы осы алып елдің сыртқы саясатына байланысты өрбіп, шешіліп жататын.

Ежелгі Қытай жерін түгел қамтыған және көршілер есебінен шекарасын кеңейткен, әскери қуатымен қоса, ұтымды, епті саясатымен жарым дүниенің тұтқасын ұстап отырған құдіретті Таң империясы (618–907) сыртқы шапқыннан әлсіреп, ішкі қайшылықтар нәтижесінде біржола құлағаннан соң, Аспанхақ тарихында «Бес әулет, он патшалық дәуірі» (У-дай) атанған бей-берекет заман орнайды (907–960). Бұл бес әулеттің үшеуін Таң заманында шаруалар көтерілісі мен бұлғаққа қарсы көмекке шақырылған шато түріктің әскербасы бектері негіздеген екен. Солтүстік Қытайдың билігін жиыны отыз жылдай ғана ұстапты. Басқа әулеттер мен патшалықтар да он-он бес жылдан артық тұра алмайды. Ақыры, осы қатардағы соңғы бір әулет дағдарысқа түскен кезде әскер қосындары өздерінің бас қолбасшысын, қарсылық білдіргеніне қарамастан, император деп жариялайды. Тай-цзу деген мәртебемен таққа мінген байырғы әскери Чжао Куань-инь ел билеуші ретінде де ерекше қабылет танытыпты. Алғашқы қадамынан бастап-ақ өз өкімін күшейтіп, бұлағай замандағы қуғын-сүргін, орынсыз қатал жазаға тоқтау салады, жұртын тыныштандырады. Содан соң түстіктегі «он патшалықты» жойып, бүкіл қытай жұртын қайтадан ұйыстыру тарабында батыл қадам жасапты. Ақыры, бір патшалық шегіндегі біртұтас Қытай мемлекеті қайтадан қалыптасады. Ал Тай-цзу Қытай тарихындағы жаңа әулет – Сұң империясын (960–1279) негіздеуші болып шығады.

Сұң патшалығы Таң заманындағы Қытай қонысын түгелдей иелене алмады. Бей-берекет кезеңде терістік атыраптағы он алты уәлаят Қидан өкіміне берілген еді. Қайтып алу түгілі, қолдағы шекараны ұстап тұрудың өзі оңай емес. Жаңа Қытай империясы Таң дәуіріндегі қуатына жете алмаған. Десе де, ұзақ ғұмыры үш жүз он тоғыз жылға созылған Сұң ұлысы Аспанхақ тарихындағы ең атақты әулеттердің қатарында саналады. Ежелгі Қытайдың тікелей жалғасы ғана емес, ұлтты ұйыстырушы, байырғы дәстүр-салтты сақтап, елдің алымын арттырып, өрісін кеңейтуші.

Сұң патшалығының терістігінде жауынгер Қидан, батысында ұжымы берік Таңғұт. Күштері тепе-теңге жуық үш таған арасында кейде ұрыс, кейде келіс жағдайда жүз алпыс бес жыл өтсін. Терістік түкпірден қатерлі жаңа жау шығады. Шүржен. Әуелде істің сәті туып, заман біржола оңала бастағандай көрінген. Бұрнада Сұң өкіметі тек әскер күшімен ғана емес, өздері мипаздап, «сияпат, тәбәрік» атаған, сом күміс, бума жібек түріндегі міндетті албан төлеп тұрған Қидан ұлысы енді осы шүршіт соққысына ұшырайды. Бірақ Сұң жұртына жеңілдік келмепті. Көп ұзамай Ләуо империясын алған Шүржен ізінше, 1125 жылы Сұң патшалығына қарсы тікелей соғыс ашады. Нәтижесінде Сұң қирай жеңіліп, астана қаласы Кайфын ғана емес, бүкіл Хуаңхэ алқабы, одан да ілгері, Янцзымен аралық, Хуайшуй өзеніне дейінгі ең құнарлы, ең бай өлке – жарым жерінен айрылып шыға береді. Тақтағы император, мұрагер ұлымен қоса тұтқынға түсіпті. Бұрынғы-соңғы Қытай тарихында болмаған апат. Әйтсе де, жарым жұрт орнында. Енді бейбақ императордың қатерден аман құтылған туған інісі Чжао Гоу өзін Гао-цзун есімімен хуанди деп жариялайды. Елдің жаңа астанасы болып Янцзы дариясының арғы беті, қатерсіз ұйықтағы сәулетті Ханчжоу қаласы белгіленеді.

Қытай бұрынғы, өзін жер-әлемнің орталығы, Аспанхақ империясы деп білген және төңірегіне де солай танылған салқар заман түске айналыпты. Шын мәнісінде тәуелсіздігін сақтағанымен, үстем ұлыс – Цзинь империясының ағалығын ресми түрде мойындайды, және бұрынғы Қидан еншісінен екі-үш есе артық албан төлеп тұруға міндеттенеді. Терістік атырап, жарым жерінен біржола айрылған байырғы Сұң енді Нань Сұң – Түстік Сұң атанады, соған орай, империяның әуелгі кезеңі кейінгі тарихта Терістік Сұң – Бэй Сұң (960–1126) деп танылады.

Өткенмен салыстырғанда қаусырала кеміді дегенмен, Түстік Сұң империясының (1127–1279) жері кең, халқы мол еді. Қазіргі Қытай Халық республикасының бүкіл оңтүстік-шығыс атырабы: терістікте Хуайшуй өзенінен бастап, қиыр түстікте Сицзяң өзенінің аңғары, Вьетнам шекарасына дейінгі неше мың шақырым жер – ұлы дария Янцзының жазыққа жайылған ұзына бойы, бүкіл шығыс пен түстік-шығысын Тынық Мұхит көмкерген, батыста Тибет-Туфань, түстік-батыста син-тибет текті Нань-Чжао елдерімен шектесетін ұлан-байтақ қоныс. Халқының саны да сол заман есебінде қисапсыз: Цзинь патшалығымен бөлістен соңғысының өзі 50 миллион екен, әлбетте, түгел қытай. Арада жүз жыл өткенде, 1223 жылғы санақ бойынша, 12 миллион 671 мың шаңыраққа жетіпті – әлде 65 миллион, әлде 70–75 миллион кісі, соншама көп жұрт. Жері – кеңдігіне сай құнарлы, қазыналы, халқы – көптігіне қоса өнерлі, еңбекшіл. Мемлекеттік құрылым – мың жылдық қалыпты дәстүр аясында. Тынысы тарылып, өрісі кеміді дегенмен, жаңа патшалық айрықша дағдарыс, төтенше қиындыққа ұрынбай, ежелгі тіршілік, үйреншікті дәстүрін одан әрмен жалғастырады. Оның үстіне, замана үрдісіндегі көптеген соны, жаңалықты өзгерістер тағы болыпты.

Түстік патшалық алғаш құрылғаннан бастап-ақ мемлекетті орталықтандыру мақсаты бірінші орынға қойылады. Әскер күшіне сүйеніп, әр тарапта жеке әмірге ұмтылатын, бәлкім, орталық өкіметті басып алуға ниет етпек қолбасы шонжарлар ел билеу ісінен мүлде шеттетіліп, бар ғұзыр императордың өзі басқаратын, саясат сырына жүйрік, шаруашылық жөніне жетік санаулы адамнан ғана құрылған Мемлекеттік кеңеске тапсырылады. Барлық уәлаяттар императорға тікелей бағынады. Жоғарғы деңгейдегі әкімшілік қызыметке іскер әрі айрықша білімді кісілер ғана тартылады. Мұндай дәрежеге жетудің екі түрлі жолы болған: арнайы сынақтан өткеннен соң, әлдебір биік мансапты қызметкердің ұсынысы бойынша, немесе, бұдан әлдеқайда қиын, соған орай құрметтірек саналған жора – саты-сатылы емтихан тапсыру арқылы. Емтиханға қатысу үшін таптық, мүліктік кедергі қойылмаған, керісінше, өкімет бар тараптағы жалпы жұрт өкілдерінің кеңінен қатысуына мүмкіндік жасап, шынайы ықылас білдіреді. Тек бір ғана кілтипан – мемлекеттік мансаптан үміткер жас азамат өзінің тұқым-жұрағатының ақ-адалдығын, ата-тегінде басбұзар қылмыскер болмағанын айғақтауға тиіс екен, бұған қоса өзінің қандай да бір күмән, шатақтан тыс, әрі ата-анасын сыйлайтын, үлгілі, тәрбиелі жас екенін куәландырған кепілдеме тапсырған. Мемлекеттік деңгейдегі мұндай емтихандар үш жылда бір рет, күз және қыс айларында астанада һәм уәлаят орталықтарында өткізіледі. Сұң дәуірінің алғашқы кезеңінде ұлан-асыр сынға ондаған мың талапкер қатысатын болса, кейінгі заманда олардың есебі жүз мыңдап саналған екен. Бар бөгесіннен абыроймен өткен жастар үлкен мансапқа жетеді, орта жолда қалғандар келесі емтиханға дайындалады, немесе төменірек дәрежедегі әрқилы қызыметке орнығады. Қандай жағдайда да басқару саласындағы үлкенді-кішілі қызымет атаулы үміткердің білім деңгейіне қарай шешілуі дәстүрге еніпті және бұдан соңғы әулеттер тұсында да міндетті рәсімге айналады.

Осыған орай, өз заманындағы тұрлаулы білім беру жүйесі қалыпқа түседі. Бала сегіз жастан он бес жасқа дейін үйде немесе мемлекеттік мектептерде білім алады. Елдегі мұндай мектептер жүздеп, ондағы оқушылар жүз мыңдап саналған. Және император атындағы университет болған. Жоғарғы білім ең мәнді саналған алты пәнге негізделіпті: Кұңфудзы еңбектері, «Тағдыр кітабы», «Көктем мен күз» шежіресі, тарих, поэзия және рәсім жөні. Сұң дәуіріндегі жалпы жұрттың сауаттылығы отыз пайызға дейін жетті деп шамаланады. Мұсылман әлемінен озбас, бірақ қараңғылық түнегіндегі Батыс Еуропадан өлшеусіз артық.

Ежелгі Қытай мәдениетін одан әрі дамытқан Сұң кезеңінде ғылым-білімнің үш жетістігі айрықша аталады.

Мұның біріншісі – ілкіде, 750 жыл шамасында ойлап табылған кітап бастыру ісінің кең көлемде жолға қойылуы. Әлбетте, бұдан бұрынғы, ғасырлар бойғы қолмен көшіру – ауыр әрі өнімсіз, һәм көп уақыт алады, ақырғы нәтиже – шиыршық бума, өзі жалғыз дана, сақтау да, пайдалану да қолайсыз. Енді ойып мөр жасау тәсілінің дамыған, кеңейтілген көрінісі – тізбекті жазуды тұтасымен таңбалау қолданысқа енеді. Белгілі мөлшердегі ағаш тақта және соған орай табақ қағаз. (Бұл қағаздың өзі де әлемде алғаш рет 105 жылы, Хән дәуірінде жасалыпты; III ғасырда Қытайдың өзінде кеңінен таралып, VII ғасырда Корея, Жапонияға жетеді, ал Еуропада XII ғасырда ғана мағлұм болған.) Тақтадағы кері таңбадан оң қалпында түскен мұндай жазулы беттер түптеліп, мұқабаланып, кәдімгі кітапқа айналады. Және бір-ақ рет жасалған қалып қаншама жаңа кітапқа нұсқа болып шығады. Әрине, әрқилы мазмұндағы жаңа кітап үшін әрқилы, жаңа қалып. Сөйтіп, ежелгі Қытайда кітап бастыру және оны қажетті мөлшерде кеңінен тарату ісі үйреншікті жағдайға айналады. Салыстырып айтсақ, Батыс Еуропадағы алғашқы кітаптан жеті жүз жыл бұрын. Иә, айтпақшы, Қытайда әуелгі, ксилография тәсіліндегі кітаптан соң көп ұзамай-ақ жылжымалы таңбалар (терім) арқылы қағаз басу ісі де ойластырылған екен. Бірақ иероглифтік жазу жағдайында жаппай қолданысқа енбей, қатардан шеттепті. Үйреншікті, кері таңбалы тақталар өміршең болып шығады. Түптелген, ұстауға да, сақтауға да, күнделікті пайдалануға да ыңғайлы кітап атаулы арзанға түседі, кеңінен таралып, жалпы жұрттың игілігіне айналады. Ескі деректерге қарағанда, XII ғасырда Түстік Сұң елінде ғана 173 баспахана жұмыс істепті, ал көпшілік кітапханалар әлденеше мыңға жетсе керек. Бұлардың ең үлкені – император Сарайындағы, 978 жылы ашылған Орталық кітапхана қорында 800 мың кітап жинақталған екен. Осы кітапқа жалғас, бұл кезде дүниеде болмаған тағы бір жаңалық – күнделікті баспасөз. Орталық қалаларда ағымдағы ақпарат, мемлекеттік жарлықтарды әйгілейтін таңбалы табақша қағаз, яғни бүгінгі тілмен айтқанда, көпшілік газеттер шығып тұрған.

Екінші, әуелде Қытайдың өрісін кеңейткен, кейінде бүкіл әлемді қайта ашуға септескен үлкен жаңалық – магнитті құбыланаманың (компас) қолданысқа енуі болды. Қалың тұманда да, қараңғы түнде де, дүниенің бар тарабында бағдардан айнытпайтын сырлы аспапты пайдалану, соған орай төс-табаны тиянақты кемелер жасау нәтижесінде Қытайдың қадамы ұзарады, екі тарабын мұхит қоршаған Сұң империясы өз заманындағы ең алымды теңіз державасына айналады. Кейін бұл құрал Еуропаға жетіп, дүние жүзінің этникалық және мемлекеттік картасын өзгертуге, бүкіл әлем қайта құрылып, Аспанхақ – Жер-жиһанның орталығымыз дейтін Қытайдың өзінің шеткері елге айналуына негізгі бір себеп болды.

Сұң дәуірінде алғашқы өрісін тапқан үшінші жаңалық, жай ғана жаңалық емес, ғаламат сұмдық – от-дәрінің кеңінен қолданысқа енуі деуге керек. От-дәрі (порох) Таң патшалығының соңғы кезеңі, IX ғасырдың ақырында ойлап табылыпты. Өз заманында әрқилы заттардың құпия сырын ашу, жоқтан бар қылып, бағалы металдарды қолдан жасау талабындағы алхимиктер еңбегі. Әдепкі селитра мен күкірт ұнтағын белгілі бір өлшемде араластырса, шұғыл, шалт жанатын жаңа бір құрылым шығады екен. Одан әрі жетілдіру, үгітілген ағаш көмірімен үстеп, қолайын табу нәтижесінде бұл өзгеше нәрсе ұтымды жабдыққа айналады. Қуатты жарылыс әуелде кен қазуға, өндіріс, құрылыс қажетіне жұмсалса, бірте-бірте қамал бұзу, соғыс ісінде қолданыла бастайды. Ақыры, Сұң дәуірінде әлемде жоқ жаңа жарақ ретінде қалыптасады. Әзірше қопарылыс құралы, отты жебелер мен құты бомбалар жемі. Жаңа әскери қару Сұңның жарым-жартылай еншілесі Шүрженге көшеді. Одан Шыңғыс хан әскеріне ауысты. Арада жүз жыл өтпей Еуропаға мағлұм болды. Ақырғы нәтиже белгілі. От-дәрінің қолданыс тәсілін одан әрмен жетілдіріп, қатерлі, қанды қаруға ие болған Батыс жұрты «бастыны еңкейтіп, тізеліні жүгіндіріп» қана қойған жоқ, жат жұрт атаулыны қанға бөктіріп, бүкіл жер-әлемді табанына салды. Жиһанға апат әкелген от-қарудың алғашқы құрбаны қанша, кейінгі кіріптары кім екенін түгендемей-ақ қоялық. Белгілі сөз. Екінші бір белгілі кеп – ықылымнан ықылым өткенде өзі де қорлық жағдайға, талан-таражға ұшыраған Қытайдың әупіріммен бұрынғы орнына қайта көтерілуі. Сол X–XI ғасырларда атом бомбасын ойлап таппағанына тәуба айтасыз. Әйтпесе, бүгін жер жүзінде жалғыз-ақ халық қалар ма еді… жоқ, ешкім де қалмайтын еді.

Заманынан озық Қытай өмірдің барлық саласында жер-әлемнің алдында болды. Кен қазу, металл өңдеу, геодезия, қолданбалы механика, агрономия, медицина мен фармакология, акупунктура және басқа саладағы жаңалықтарды санай берсек, тақырыбымыздан мүлде ауытқып кетеміз. Қытай мысалында біздің айтпағымыз – Орта ғасырларда Шығыстың Батыстан барлық тарапта да өлшеусіз жоғары тұрғаны. Ол кездегі Қытаймен тек мұсылман әлемін ғана белгілі бір мөлшерде шендестіруге болар еді. Түптеп келгенде, ол да Шығыс. Өткен мың жылға қарап тұрсаңыз, соңғы бес ғасырда дүниенің кері төңкерілген себебін ешбір міндетті заңдылық аясына сыйғыза алмас едіңіз…

Сұң дәуіріндегі Қытайдың ғылым-білім ғана емес, әлеуметтік ахуал, қоғамдық өмір, экономика, финанс саласында да үлгі көрсеткенін айта кету қажет. 1024 жылы алғаш рет қағаз ақшалар жаппай қолданысқа енеді. Егінші шаруалардың болашақ өнім есебінен несие алуына жағдай жасалады. Жоқшылық жылдарында астық жалпы жұртқа арзан бағамен сатылады. Тақыр кедейлерге тегін дәрі-дәрмек беріледі. Панасыз балалар жетімдер үйінде тәрбиеленеді. Жағдайсыз қарттар мен үйсіз жарлылар үшін арнайы баспаналар салынады. Кембағал, кемтар ауру-сырқауларды үйіне барып емдейтін тегін дәрігерлік көмек қалыптасады. Үлкен қалаларда көшелерге ат қойылады, қоғамдық тәртіпті қорғайтын милиция құрылады, жалпы жұртқа арналған моншалар ашылады, өрт сөндірушілер қызметі ұйымдастырылады. Осының бәрі – кісіні сыйлау, әлеуметті көтеру, түптеп келгенде, елдің айбынан арттырып, іргесін бекіту шаралары болатын. Қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған заман… емес, әрине. Онда кедей де, кемшін де болмас еді. Біз ел ұстаған өкіметтің игі ниетін, заманынан озған ұтырлы жаңалықтарын айтып отырмыз. Қайткенде де, мемлекетте жетекші идеология болған Кұңфудзы ілімінің негізгі бір ұстыны: «Билік – халықтың игілігі жолында қызымет етуге тиіс!» – деген қағиданың өзіндік көрінісі.

Елдің экономикалық ахуалы да биік өреге жетіпті. Ұзын, алып каналдар қазылып, астана мен уәлаяттар және ішкі жұрттың теңіз аймақтарымен еркін қатынасы, сауда және тасымал ісі жақсы жолға қойылады. Ауыл шаруашылығы айрықша дамиды. Тың алқаптарды игеру, өзен арналарын қалыпқа түсіріп, саз, батпақты құрғату нәтижесінде және таулы, белес, қыратты жерлерде сатылы баспалдақтар жасау арқылы егіс көлемі еселеп ұлғайтылады. Жер құнарын арттыру тұрақты шараға айналады, тоған тарту, шығырды ойлап табу және кеңінен қолданысқа енгізу нәтижесінде егіншілік жаппай суармалы жағдайға көшеді, дәнді дақылдардың жаңа, өнімі артық, ұтымды сұрыптары шығады, диқаншылық одан әрмен дамып, тұқым шашудан жинап алуға дейінгі аралықта агротехникалық жаңа тәсілдер қалыптасады. Кен қазу және оны пайдалану, өндіріс саласы да айтарлықтай көтеріледі. Металл өңдеу технологиясы өз заманының биігіне жетеді. Құрылыс, сәулет өнері өркендейді. Сырт елдермен бейбіт қатынас, алыс-беріс, тиімді сауда ісі де жан-жақты әрі қарқынды даму жолына түседі. Батыс пен Шығысты жалғастырған Жібек жолындағы жүргін өз алдына, заманындағы теңіз ісін жетік игеріп, бұл тарапта айрықша қуат танытқан Түстік Сұңның төс-табаны орнықты, ірі, сенімді желкен кемелері Тынық және Үнді мұхиттарының акваториясын еркін аралайды, бір жағы – Африканың терістік-шығыс жағалауы, Қызыл теңіз бен Парсы шығанағына дейін, екінші жағы – Жапония мен Корея, аралықта – Үндістан, Үнді-Қытай түбектері, Индонезия аралдарына дейін еркін қатынап, жарым дүниемен жалғасып, кең көлемді сауда-саттықпен қатар, мәдени және экономикалық байланыс орнатады, алыс аймақтар жалғасып, әлемнің тұтастануына, ұғым-танымның артып, алыс-беріс, әрқилы халықтар арасындағы қатынастың жандануына айтарлықтай үлес қосады.

Сұң дәуірі – өнер мен әдебиеттің де өркендеген заманы болды. Өлең сөз жаңа биіктерге ұмтылады. Таң дәуіріндегі классикаға жетпегенімен, Сұң дәуіріндегі қытай поэзиясы да үш мың жылдық әдебиет тарихында үлкен орын алады, бұл кезде әсіресе ән әуезіне арналған лирикалық жырлар жаңаша өріс тапты деп саналады. Сонымен қатар, проза жанры өсіп-өркендейді және сөйлеу тілінен бастау алған, әрқилы мазмұндағы әңгіме, хикаяттар халық арасына кеңінен тарайды. Сұң заманында Қытайдағы сурет өнері де жаңа бір деңгейге көтеріледі. Суретшілердің өнерге өзіндік көзқарас нәтижесінде қалыптасқан әлденеше ағым-мектебі болыпты. Әдепкі натюрморттан кең көлемді пейзажға дейінгі, жан-жануар, аң мен құстан мифтік айдаһар, космостық қиял-ғажайыпқа дейінгі көркем кейіпті – жанды бояу, өзгеше тәсіл, ұлттық нақышпен таңбалаған Сұң суретшілері бейнелеу саласында шеберліктің шыңына жеткен деп бағаланады. Сонымен қатар, кейінгі зерттеушілер Сұң дәуіріндегі өнер туындыларынан бүгінгі сюрреализм, абстракционизм белгілері ұшырасатынын айтады. Заманынан озып, соншама шығандап кеткен айғағы.

Ғылым, білім, өндіріс, өнер саласында алыс-жақыннан түгел артық Сұң патшалығы, әсіресе, екінші, Түстік кезеңінде әскери қуат тұрғысында төңірегінен биік бола алмады. Керісінше, әуелде Қиданнан ығысса, кейінде Шүрженнен жеңіліс тапты. Зерттеушілер Түстік Сұң қай жағынан алғанда да Шүрженнен еңселі, тіпті, соғыс ісінде де мүмкіндігі басым жағдайда болды деп жазады. Экономикалық қуат өз алдына, халқының саны артық, әскерінің қаруы кемел. Қолбасылары ұрыс тәсілін, стратегия мен тактиканы соғыс өнері туралы Ежелгі Қытайда жүйеге түскен трактаттар бойынша оқып, үйренеді. Алайда, шынтуайтына келгенде, қан майданда үнемі дерлік пұшайман болған. Зады, бар кілтипан жауынгер шүршіттің бетпе-бет ұрыстағы қайраты мен ерлігінде жатса керек. Сұң патшалығы тұрақты жеңілістердің есебін және алдағы тыныштық кепілін айып-албанмен өтеп отырады. Десе де, Сұң жұртының ұйықты орталығына бойлап енсе, Шүржен де ұтыс таппас еді. Өстіп, шын мәніндегі тепе-тең қалыпта тағы жетпіс жыл өтеді. Шыңғыс хан Терістік Қытай – Шүржен-Цзинь империясына қарсы тікелей аттанғанға дейін.

Солтүстік-батыс тараптағы көрші – Таңғұт болатын. Ол да үлкен Қытай әсеріндегі Таңғұт Сұңға қарсы, көбіне-көп, әуелде Қиданмен, кейінде Шүрженмен одақтасып отырады. Кезегінде екеуімен де соғысқан жағдайы бар, қажетінде Сұңмен тізе қосады, қайткенде де бірме-бірде ешқайсысына алғызбас еді. Бұл тарап Нань Сұң үшін біршама, әрине, салыстырмалы түрде, қауіпсіз саналған. Түстік империяның негізгі жауы – Цзинь болатын.

Сондықтан, Шыңғыс хан ту көтерген кезден бастап-ақ Сұң саясаткерлері терістік тарапқа айрықша назар аударады. Қатерлі, жаңа бір жау емес, іргедегі, ежелден бақас Таңғұт пен Шүрженнің сағын сындырар, ықтимал одақтас, ақыр түбі Түстік Қытайдың мерейін асырар қолайлы бетбұрысқа себесін деп қарағанын көреміз. 1215 жылы шүршіттің Орталық астанасы Пекин құлады, Цзинь империясы қиын-қыстау ұзақ соғыс жағдайына көшті. 1227 жылы Таңғұт қирады, Си Ся мемлекеті жер бетінен жойылды. Енді, Шыңғыс ханнан соң таққа мінген Өкетай қаған Шүржен тарабына темір түмендердің жаңа легін аттандырады. Бұл кезде Нань Сұң Еке Моғұл ұлысымен уақытша одақтасып, бағзыда Цзинь империясына кеткен байырғы қоныстың тым құрса бір пұшпағын қайтып алармыз деген есек-дәмемен, онсыз да қансырап, қалтырап отырған шүршітке ту сыртынан келіп тиеді. Ақыры, 1234 жылы Шүржен біржола қирады. Ендігі кезекте Сұң патшалығының нақ өзі тұрған.

Түстік Қытай жорығы келесі, 1235 жылы басталады. Еке Моғұл ұлысы біртұтас қалыпта, ең дәуірлеп тұрған шағында атқарған ең зор майдан болып шықты. Баяғы Харезм, Қыпшақ пен Орыс, күні кешегі Шүржен сияқты, бірден жапырып кете алмайды. Дүркін жорық ауыр, жылдан жылға созылған қантөгіс соғысқа ұласады. Енді 1251 жылы, Өкетайдан соңғы Мөңке қаған Қытай майданына әскердің жаңа легімен, бас қолбасшы етіп өзінің тетелес інісі Құбылайды жібереді. Ашық даладағы қасап, қорғанды қамал түбіндегі қырғын ұрыстар одан әрмен жалғасады. Түстік Сұң империясының басым бөлігін алған Құбылай, ағасы Мөңке қаған өлгеннен соң, 1260 жылы, осы Қытай майданындағы әскер күшіне сүйеніп, міндетті, жалпы құрылтайсыз, «Жасақ» заңын, ежелгі рәсімді бұзып, өзін Еке Моғұл ұлысының қағаны деп жариялайды. Жарым әлемді басқа кейіпке түсірген, ал біздің нәсіл үшін болашақ бұлдыр заманға жол ашқан, өзгеше оқиға болып шықты. Қарақорымда Арық-Бұқа ақ киізге көтеріледі. Оны көшпенді түрік тайпалары түгелге жуық жақтап шығады. Ақыры, Ұлы Даладағы қантөгіс Азамат соғысынан соң біржола бекіген Құбылай 1264 жылы ел астанасын Ішкі Қытай жері – Пекинге көшіреді. 1271 жылы өзін жаңа династия – Юань әулетін негіздеуші деп әйгілейді. Бұл – жаңа патшалық құрып, Ежелгі Қытайда біржола орнығам деген сөз еді.

Қайткенде де ақырғы нәтижесі айдан-анық, еңсерме соғыстың шешуші түйіні – 1276 жылы Түстік Сұң империясының астанасы Ханчжоу құлайды. 1279 жылы Құбылай Ши-цзун деген патшалық есім алады. Яғни, Қытай императоры. Далалық қаған мәртебесінен де бас тартпаған, бірақ одан іс мәнісі өзгермейтін. Қарақорым қирап қалған. Елдің көбі ата-жұртынан әрмен ауған. Сөйтіп, Шыңғыс хан дүбірлеткен, бұрынғы-соңғы тарихтағы ең зор, ең қуатты, ең ұлы мемлекетке ұйтқы болған байырғы Түрік-татар Даласы – енді Қытай империясының екінші де емес, үшінші, төртінші қатардағы шалғай аймағына айналады. Жетпіс жылдық майдандағы ғаламат жеңіс нәтижесі керісінше бітігіп, ұтыс атаулы түгелдей ұтылысқа шығады. Ішкі соғыстарда қалалары қираған, халқы қырылған, күйзелген және ығыса босқын тапқан, әлемдік базар, керуен жолдарынан тыс, экономикалық блокада нәтижесінде төңірегінен оқшауланған Ұлы Дала шын мәнісінде иесіз, қорғансыз қалады. Ата-баба салт-дәстүрін сақтаған көшпенді түрік қауымының ұйықты ордасы – батысқа, ежелгі Дәшті-Қыпшақ жұртына ауысады. Ал Ұлы Қытай соңғы рет және біржола бірігіпті.

Қытайдың ұлттық тарихы Құбылайды жаулаушы емес, орнықтырушы, негіздеуші, байырғы жұрттың Терістігі мен Түстігін қайта қосқан, империяны Хән, Таң дәуіріндегі құдірет-күшіне жеткізген, одан әрмен күшейтіп, қонысын кеңейткен, өрісін ұзартқан ұлттық қаһарман, ұлы әмірші деп санайды. Құбылай негіздеген жаңа нәсіл – Юань әулеті билеген заман (1279–1368) неше мың жылдық Қытай тарихындағы ең жарқын, еңселі кезеңдердің бірі саналады. Ал Құбылайдың үлкен әкесі, жарты әлемді жаңадан құрған Шыңғыс хан – Қытай жұртының қайта көтерілуіне және түбегейлі мерей-салтанатына жол ашқан ғажайып тұлға ретінде бағаланады. Шынында да. “Юань” атауы – “Әлемнің алғаш жаралуы» деген мағына беретін. Қытайдың қайта тууы, жаңадан құрылып, біржола еңселенуі – Шыңғыс хан және оның ұрпақтарының ұлы жорықтарының нәтижесінде ғана мүмкін болды.

Юань өкімін алмастырған Миң әулетінің (1368–1644) алғашқы императоры Чжу Юаньчжан өзінің таққа отыру салтанатында қадап айтқан екен: “Сұң әулеті құлдырап, тозған кезде Көктің жарлығымен сақараның Алып адамы Орталық патшалыққа кіріп, оның әміршісі болды. Бұл билік ұрпақтан ұрпаққа жалғасып, жүз жылдан астам уақытқа созылды. Бүгінде оның да ізгілікті күш-қуаты сарқылып біткен екен. Енді Көктің қалауымен бар өкім бізге көшті…” – депті. Яғни, беріден есептегенде, Сұң, Юань, Миң – тізбекті тарихтың өзара туыстас, жалғас кезеңдері. Бәрі де Ежелгі Қытай жұртының игілігі жолында қызмет еткен. Уақыт оза келе, Миң әулетінің өзі де барын түгесіп, тұңғыс-шүржен-мәнчжур текті Цин әулетіне (1644–1912) жол береді…

Әлбетте, мұның бәрі – кейінгі тауарих. Орайына қарай, әуелгі әңгіменің көлденең түйінін сызбақтап отырмыз…

* * *

Шыңғыс хан атқа мінген кезде Таңғұт та, Шүршіт те, Түстік Қытай да өз орындарында тұрған. Қаhарлы үш таған.

Аспан астында бізден басқа құдірет жоқ деп білген үш халық – үш патшалық. Кең даланы жайлаған беймаза, көшпенді жұрт үлкен есепте жоқ. Елу жылдан соң дүниенің асты үстіне түседі деп кім білген. Елу жыл тұрыпты, елу күн, ертеңгі сағатың беймағлұм. Өткен заманда ғана емес, күні бүгінде…

Бірінші кітаптың соңы.

12. ХІ. 2008 – 29. І. 2011,

Прага.

Мұхтар Мағауин. ШЫҢҒЫСХАН (жалғасы)

Бір күй бар…

ІV тарау

ҰЛЫ ДАЛАДАҒЫ РУЛАР МЕН ТАЙПАЛАР
Қиыр Шығыста – Үлкен Хиңган тау тізбегі және одан бастау алатын Сары-өзен – Шара-мурен мен Амурдың толымды тармағы Арғұн өзенінен тартып, Орталық Батыста – Днестр, Прут өзендерінің алқабы, Карпат баурайы, Түстікте – Ұлы Қытай қорғаны, Жасыл-дария атанған Хуаңхэ өзенінің ауқымды иіні Ордос, Гоби шөлі, Ерен-Қабырға, Алатау, Сыр-дария, Үстірт, Күзей Қапқаз, Қара теңіз, Терістікте – Байқал көлінің етегі, Сібір тайғасы, Орал тауының құламасы, Орыс орманымен шектелетін Шалқар Дала – негізінен жазаң, қырқа-белесті, аумағы әлденеше мың шақырымдық ұлан-ғайыр аймақ Ұлы Түрік қағанаты және соған жалғас дәуірлерде тамыры ортақ, тегі бір, тіршілік кебі ұқсас, әдет-ғұрпы орайлас, тілдері туыстас түрік жұртының орнықты қонысына айналған еді. Махмұд Қашғаридің (ХІ ғ.) тілімен айтқанда, Рұмнан – Машынға, яғни Батыстағы Византия империясынан Қиыр Шығыстағы Қытай патшалығына дейінгі бүкіл Далалық Еуразия – жарым дүние – түрік иелігінде болды. Әлбетте, саны мол, қуаты артық халықтың әлденеше ғасырға созылған әкімшілік, шаруашылық және мәдени-тұрмыстық үстемдігі кезінде жауланған, біріккен, бауырласқан үлкенді-кішілі қаншама қауым түріктенді, нәтижесінде азды-көпті аймақтық, жергілікті өзгешеліктер пайда болды, бірақ Шалқар Дала шегіндегі барлық жұрт өздерін бір нәсіл деп білді, үйлес тіршілік, тәріздес дәстүр-салт тума жалғастыққа ұйтқы болды, ал диалектілік қана айырымы бар ортақ тіл көршілес қана емес, шалғай алыстағы ағайындармен еркін түсінісуге жол ашты, туыстықтың ең үлкен көрінісіне айналды.
Түрік қаруының күші бүкіл Еуразияның саяси қартасын қайта жасаса, түрік мәдениеті мен тұрмыс кебі, дәстүр-салты терістік-шығыстағы моңғол, тұңғыс текті тайпалардың тіршілік кешуін жаңа арнаға түсірді, түстіктегі қытай халқына ықпал етіп, Алғы Азия және Еуропа жұрттарының әскери өміріне үлкен өзгеріс әкелді.
Жарым дүниені бауырына басқан, атақ-даңқты әлемді дабылдатқан Ұлы Түрік қағанаты Батыс, Шығыс болып қақ жарылған, ақыры біржола ыдырап, дербес ұлыс ретінде қатардан шыққан соң, ежелгі иелік шегінде ертелі-кеш жаңа құрылымдар шаңырақ көтеріп, ұрпаққа ұрпақ жалғасқанын көреміз. Ұлы қағанат дәуіріндей бір ту астында тұрмаса да, Шалқар Даладағы тіршілік-тыныс тоқталмаған. Түрік текті халықтардың саны өсті, қонысы кеңейді, еңсесі биік, жауынгерлік қабілеті жоғары болды. Белгілі, бұл кезде түрік қауымы Жәйқұн – Сырдан асып, Сәйқұн – Әмуден өтіп, бүкіл Хорезм, Хорасанға жайылған, Күнгей Қапқазды алып, Анадолы түбегіне бойлай кірген, бірақ біздің әзіргі сөз – Шалқар Далаға ғана қатысты. Осы Шалқар Даланың мәңгілік рухының, түрік халқының елдік мұрасы мен ерлік дәстүрінің ең айқын көрінісі – әлемдік Шыңғыс хан империясы тақыр тастан өндіген жоқ, ордалы жұрттар қонысында қалыптасып, өзіне дейінгі Ғұн, Түрік империяларының заңды мұрагері, табиғи жалғасы ретінде бой көтеруге тиіс еді.
Болашақ ұлы қаған ат жалын тартқан заманда Шалқар Даланың Алтай тауымен шектелетін бүкіл батыс бөлігі Дәшті-Қыпшақ атанды, бұл тараптағы түрік жұртының көршілері таныған ортақ есімі – қыпшақ еді. Өзара туыстас, қандас, бауырлас рулардың барлығы да саны мол, қуаты зор, жетекші тайпа – қыпшақ атына телінген. Ал шығыстағы, Алтайдан Шүржен патшалығына дейінгі аралық, бүгінде Моңғол ұлысы және Ішкі Моңғолия аталатын, әуелде Ұлы Ғұн империясы, одан соң Ұлы Түрік қағанаты бастау алған Ұлы Дала – Татан атанды, бұл өңірдегі түрік жұртының көршілері әйгілеген және өздері де мақұл көріп, қабылдаған ортақ, жалпы есімі – татар еді, яғни бұл тараптағы ең қуатты, жетекші ру – татар болған.
Сонымен, Шыңғыс хан дүниеге келер қарсаңда бүкіл Шалқар Далаға жайылып жатқан түрік нәсілі екі үлкен супер-этникалық топқа бөлінгенін көреміз: Батыста – Дәшті-Қыпшақта – қыпшақ жұрты, Шығыста – Татан даласында – татар қауымы. Осы орайда, сайыпқыран Шыңғыс ханның Ұлы Даланы ұйыстырып болғаннан соң, Батыс бағытындағы Сартауыл соғысы, соған жалғас Жебе-ноян мен Сүбітай-бахадұрдың зәңгір Қапқаз жотасын көктей өтіп, Батыс Дәштіні барлауы, ақыры Сайын хан Батудың Бұлғар, Қыпшақ жорығы – екі тараптағы бүкіл түрік халқын қайта біріктіру мұратынан туындағанын көреміз.
Жә, асықпайық, бәрі де рет-ретімен. Біздің әуелгі кеңесіміз – Шалқар Даланың шығыс бөлігіне қатысты. Соған орай бастапқы сөз – Татан аймағын мекендеген татар жүртының құрамындағы ру-тайпалар жөнінде.

Татар
«Татар жұрты ежелгі заманнан бері әлемге әйгі», – деп жазады Рәшид-әд-Дин. Қуатты болды, құдіретті болды, қаншама жұртты өзіне қаратты және өздерінен бөлінген қаншама қауымның түп атасы болды дейді.
Татар есімі алғаш рет Күл-тегін ескерткішінде (732) таңбаланған. VI–VII ғасыр, әуелгі қағандар заманында «отыз-татар» атаныпты. Бұдан соң, Күл-тегіннің әкесі Елтеріс қаған, ағасы Білге-қаған тұсында, яғни VIII ғасырдың алғашқы жарымында «тоғыз-татар» атанады. «Отыз» да, «тоғыз» да тайпалық одақ құрамындағы рулар санын айғақтамақ. Қағанат ішіндегі тоғыз-татар тоғыз-оғұзбен тізе қоса отырып, Білге-қағанға қарсы көтеріліске шығады, бірақ жеңіліске ұшырайды. Қағанаттан соң, Тоғыз-оғұз ұлысы кезінде басқа тайпалармен бірге билеуші әулет – ұйғыр қағанына қарсы көтеріледі, тағы да басылады. 842 жылғы қытай дерегінде қайтадан Тоғыз-оғұз ұлысының одақтасы ретінде аталады. Бұл кезде татар тайпасы өлкенің шығыс тарабы – Келүрен (Керулен) өзенінің етегі, Бұйыр, Құлын көлдерінің төңірегі, Хиңган тауларының батыс беткейіне берік ірге тепкен еді. Бұл – қазіргі Моңғол ұлысының қиыр шеті және Қытайдың Ішкі Моңғолия аймағының солтүстік-шығыс атырабы. Оты мол, суы мол, малға жайлы, қазыналы қоныс. Осы өңірде өсіп-өнген, саны көбейіп, күші толығып, қуатты жұртқа айналған татарлар IX ғасырда бұрынғы Түрік қағанаты, оған жалғас Тоғыз-оғұз ұлысына қарасты байырғы жерді, мекендеген халқымен бірге, өзіне қосып ала бастайды. Сөйтіп, қият, керей, жалайыр, оңғыт, меркіт, қоңырат, найман, рулары негізін құраған, нәсілі, тегі ортақ ежелгі түрік қауымының үлкен бір бөлігі енді Татар ұлысы (қытай деректерінде Цзубу) атанып, қайтадан ұйысу қарсаңында тұрады. «Татарлардың ұлылығы және айрықша құрмет, мәртебесі соншалық, барлық түрік тайпалары, өздерінің ішінара айырмашылығына қарамастан, түгелдей татар атана бастады; бұл әрқилы түрік рулары татар саналып, татар атану – ірілік белгісі, қастерлі мәртебе деп білді», – дейді Рәшид-әд-Дин. Махмұт Қашғари «татар» есімін Шын мемлекетімен шектес түрік тайпаларының жинақты атауы ретінде қолданған.
Көп ұзамай-ақ Татар ұлысы Ордостан Алтайға дейінгі аралықтағы байтақ Даланы біріктіреді. Таңғұтпен соғысады. Қытаймен елші алмасады, Орталық империяға ғана емес, Орталық Азияға да – Шын мен Машын, Тұран мен Иранға мағлұм болады. Мұсылман тарихшылары Алтай мен Днепр аралығындағы, түрік тайпалары жайлаған ұланғайыр өлкені Дәшті-Қыпшақ, яғни Қыпшақ-Даласы деп атаса, енді Терістік Қытай мен Шығыс Түркстан аралығындағы, мұнда да түрік тайпалары мекендеген байтақ атырапты Татар Даласы деп атайды, ал осы кездегі қытай тариханамасы бұл өлкеге Татан деген атау береді де, мұндағы халықтың жалпы ныспысы ретінде татан, да, дада атауын қолданады, яғни ел де, халық та татар атында. Сонымен қатар, қытай деректері татар атаулының өзін үш топқа бөледі, ақ татар, қара татар, және жабайы татар деп. Империя шегінен алыс – терістік бет, орман арасындағы «жабайы татарлар» – әдетте аңшылықпен ғана тіршілік айырған, бүгінгі тілмен айтқанда негізінен моңғол текті рулар екенін көреміз. Ал ақ татар мен қара татар – қытайлар қалыптаған емес, тек қана айғақтаған жіктеу екені байқалады. Ақ татарлардың Қытаймен іргелес, түстік өңірде, ал қара татарлардың одан әрі, орталық тарапта орналасуы өз алдына, ежелгі түрік ұғымында ақ – оңтүстік, қара – солтүстік мағнасын беретінін және ру, тайпа ішіндегі аталардың түстеп бөлінетінін (ақ, қара, сары, қоңыр, қызыл…) ескерсек, ақ татар, қара татар – сырттан таңылған емес, өзіндік атау екенінін аңдаймыз. Әу бастағы татар тайпасы – ақ татар тобына жатады (Шыңғыс ханның әулеті – қара татар болатын).
Татар ұлысының ұйықты ордасы тұрған Бұйыр-нор, Құлын-нор аймағы – Терістік Қытай (әуелде Қидан, кейінде Шүржен, яғни Ләуо және Цзинь) патшалығымен жапсарлас еді. Мың жылдық империялық мүдде дәл іргеден арыдағы Ғұн, берідегі Көк Түрік үлгісімен қуатты жаңа бір мемлекеттің көтеріліп шығуына жол бере алмайтын. Татар ұлысына қарсы тікелей соғыстар айтарлықтай нәтиже бермейді. Бірде империя татарды таптауға жүз мың әскер шығарыпты. Бірақ соншама жасақ ел ішіне бойлап ене алмай, жеңіліске ұшырап, кері шегінеді. Бұдан соң епті саясат іске қосылады. Ақыры Татар ұлысы ыдырапты. Толы мен Орхұн бойында отырған, бұрынғы тоғыз-оғұз, ендігі тоғыз-татар бірлестігінің негізгі бір жұрты Керей енді Цзубу бірлестігінде жетекші орынға шығып, жеке хандық болып бөлінеді. Терістік бетте саны мол меркіт пен батыстағы қалың найман да өз ордаларын тігеді. Аралықтағы қият, жалайыр, қоңырат рулары да дербестік табады. Оңғыттар қытай бодандығына толайымен өтіп, Ұлы Қорғанның сақшысына айналады. Әуелгі қонысында қалған татарлар өз атымен, Татар аймағы болып шығады. Бірақ бұрынғы дербестіктен айрылған, Шүржен (Шын) империясына жартылай тәуелді қалыпқа түскен. Енді шүршіттер Татар ұлысын Ұлы даладағы басқа ұлыстарға қарсы күресте жазалаушы, бағынышқа келтіруші күш ретінде пайдаланады, сонымен қатар, өздерінің бұрынғы үстемдігін әлдеқалай сақтап тұрғысы келген татарлар да Қытайға арқа сүйейді. Әйткенмен, Татар ұлысының да тым күшейіп кетпеуін қадағалаған Шын мемлекеті ара-тұра, бұл кезде ағайын арасында өршіген алауыздыққа орай, татарға қарсы күресте басқа руларды да кеңінен пайдаланып отырады.
Жан-жақты қысым, шүршіттің бүлдірме саясаты және ішкі алалық нәтижесінде Татар ұлысының өзі дербес алты тайпаға бөлініпті. Бәрі де мағлұм, бәрі де даңқты, әрқайсысының өз әскері бар, өз патшасы бар, дейді Рәшид-әд-Дин. Көбіне-көп бұл алты ұлыстың да басы сыйыспағаны байқалады. Мұсылман және қытай деректері IX–XII ғасырлар орайында Бейшань аймағында (қазіргі Ганьсу өлкесі) және Шығыс Түркстанда татар хандықтары болғанын айғақтайды. Яғни, ордалы жұрттан шалғай, дербес иеліктер. IX ғасырда Алтай-Ертісте Қимақ қағанаты болып ұйысқан жеті арыстың бірі – тағы да татар есімінде. Бұл да негізгі үйірінен бөлінген қауым. Әрине, реніш, араздық жөнімен. Ата мекенде отырған тайпалар ішінде де айтарлықтай бірлік болмайды. Татар қауымы қашанда қырқысқа бейім тұрды, өзара мәмле қиын, келісім аз болды деп атап көрсетеді Рәшид-әд-Дин. Саны мол, қуаты зор, жауынгер татарлар өзара жаулықта емес, бірлікте болса, қытай да, басқа жұрттар да бұлардың бетіне келе алмас еді дейді. Сондай берекесіздігіне қарамастан, бұл жұрт ағайын арасында айбарлы ғана емес, беделді болды дейді. Ел ішінде бастапқы татар атауының кеңінен тарағаны, біржола бекігені соншалық, бұрынғыша, байтақ өңір – Татан, немесе Татар Даласы атанып, ілкіде Татар ұлысының құрамында болған түрік рулары өздерінің ұлттық, үлкен есімі бойынша татар ныспысында қала береді. Бұл есімнің Шығыстағы бүкіл түрік қауымының жалпы атауы ретінде XIII ғасырға жеткенін, одан кейін де қолданыстан шықпағанын көреміз. Тіпті, Шыңғыс хан бүкіл Татанды бір ұлыс құрамына біріктірген, жаңа империяға басқа ат сайлаған кездің өзінде татар есімі еңселі, үлкен халықтың өзіндік, негізгі атауы болып қала береді. Шыңғыс хан бастаған жауынгер жұрт Еуропа және Қытай тарихына әуелде осы татар есімімен белгілі болды. Қолдан бұрмаланған емес, қолданыстағы нақты атау. 1221 жылы Оңтүстік Сұң (Машын) империясынан елші ретінде келіп, Қытай тарабындағы әскердің бас қолбасшысы және аймақ әмірі жалайыр Мұқалының Яньцзиндегі ордасында ұзағынан болған Чжао Хуң: «Мұқалы го-ваң өзінің әр сөзінде «біз – татарлар» деп отырады, қарауындағы ұлықтар мен әскербасылардың барлығы да өздерін солай атайды; бұлар, тіпті, өздерін мэн (моңғол) деп естімеген және бұл атаудың мағынасынан да бейхабар», – деп, нақты көрсеткен. Осыдан ширек ғасыр ғана бұрын Шыңғыс хан Татар ұлысын талқандап, қатты қырғынға ұшыратқан болатын, татар тайпасы Ұлы Даладағы жетекші орнынан айрылған, бірақ татар атауы бұрынғыша, байтақ өлкедегі түрік тектес барлық халықтың жалпы атауы болып сақталып тұрғанын көреміз.
Чжао Хуңнан соң сексен-тоқсан жыл өткенде тағы да сол Рәшид-әд-Дин: «Күні бүгінге дейін Қытай мен Үндіде, Келар (Полон, Польша) мен Башқырда (Мажар, Венгрия), Дәшті-Қыпшақ пен Терістік (Орыс) елінде, Арабстан мен Шам, Мысыр мен Мағрибте түрік тайпаларының барлығын да татар деп атайды», – деген куәлік беріпті. «Бұл тайпалар татар аталады, саны көп, құдіреті күшті», – деп жазады сол замандағы армян тарихшысы Давид Багишеци. Атақты араб тарихшысы Ибн әл-Асир «Татарлар – түріктің ең бір үлкен тайпасы, бұлардың патшасының аты Шыңғыс хан», – жазған, яғни Шыңғыс хан империясын түрік-татар мемлекеті деп біледі. Тіпті, Ұлы Даладағы Азамат соғысында жеңіліп, Жетісуға ығысып келген наймандардың өзі «татардың алғы легі» ретінде сыпатталады.
Татар этнонимінің осы мағынадағы қолданысы Еуразия тарихының екінші мың жылдығының ұзына бойына созылады. Ежелгі орыс жылнамалары «моңғол» атауын білмейді, тек «татар» деп қана жазған. XIX ғасырдың екінші ширегіне дейінгі бүкіл орыс тарихнамасы Шыңғыс хан дәуірі, одан соңғы Алтын Орда кезеңіне байланысты тек татар есімін қолданған. Орыс ғылыми әдебиеті бүгінгі «түрік халықтары» ұғымының орнына «татар халықтары» деген атауды айналымға түсірген. Яғни, қазақ пен қырғыз да, өзбек пен түркмен де, башқұрт пен ноғай да татар текті. Ал Қазан хандығын құрған, Ақ Еділ бойындағы татар жұртын баяғы татардың нақ өзі деп білген. Шын мәнісінде, қазан татары – ол да түрік текті ежелгі бұлғар жұртының тікелей мұрагері болатын, бағзыда, тіпті, күні кеше, XIX ғасырдың орта шенінде өздерін татар деп танымаған, Алтын Орда заманында, Шығыс беттен азды-көпті будандасқан жағдайы ғана бар, анығын айтсақ, ежелгі татар жұртына қазіргі қазақтан жақын емес (Советтік төңкеріс заманына дейінгі дәуірде татар этнонимін өзіне тиесілі санаған – тек қырым татары ғана болатын).
Сонымен, әңгіменің басына қайта оралсақ, XII ғасырдың соңы, Шыңғыс хан күшке кірген қарсаңда бұрынғы қуаты мен айбарынан айрылған татар тайпасы әлі де Ұлы Даладағы ең елеулі қауымның бірі болып саналған. Тек бірлігі жоқ, неше бөлек. Жай ғана рулық бөлініс емес, әрқайсысы дербес, жеке жұрт. Рәшид-әд-Дин бойынша, кесек-кесек алты ру: тұтұғұл-татар, алшы-татар, шаған-татар, қойын-татар, терат-татар, барқы-татар. «Қастерлі шежіре» татарды сегіз атаға бөледі: айрығұт, бұйрығұт, алшы, зұйын, ақ, тодағұт, алтын, алақай. Екі нұсқадағы шендес ақ пен шаған – бір ру, алшыға талас жоқ, тұтұғұл мен тодағұт та алыс емес, қалған бесеу – «Түгел тарихтың» дерек көздерінен түсіп қалған, немесе үлкен рулар құрамындағы кішірек аталар деп шамалауға болады. Қайткенде де, бұл кездегі татар тайпасы – бірлігі кем, алты бақан алауыз жұрт. Әлі де алдыңғы қатарда болуы – ежелгі жауынгерлік рухынан айрылмаған және ұзын саны да көп – жиыны жетпіс мың түтін екен. Бас құрап, түгел көтерілсе, кемі жеті түмен әскер жасақтай алады. Бірақ дәл осы қалыбында қайта құралуы неғайбыл жағдай. Ең жаманы – төңірегі түгел жау. Сыртқы, жат жұрттық қатер өз алдына, татардың бітіспес дұшпаны – іште, өз ағайындары тарабынан, ілкідегі салт-дәстүр бойынша өздерін татар атағанымен, рулық, тайпалық дербестігі бірінші орынға шыққан меркіт пен керей, жалайыр мен қоңырат және солардың ығындағы бүкіл көшпенді қауым болатын. Әйткенмен, ежелгі татар тайпасының бітіспес, қанды кекті, ең басты дұшпаны – қият болып шығады. Ақыр түбі ордалы жұрттың бар тағдыры осы, бабадан балаға ұласқан қастас жаулық орайында шешіліпті. Еке Ұлысты ұйыстыру кезеңінде негізгі бөлігі, тіпті, түгелге жуығы қырғынға ұшыраған татар тайпасының жекелеген бөлшектері үлкен рулар ішіне таратылып, біржола атаусыз кеткен. Тек сегіз арыс татардың бір бұтағы ғана сегіз ғасырлық тарих шеруінен аман өтіп, біздің заманға жетіпті: әуелде Жошы ұлысы Алтын Ордада жасап, кейінде Қазақ Ордасы, Кіші жүз құрамына қосылған алтын руы.

Қият
Қият – Шыңғыс ханның туған руы.
Аңыз бен шежіре бойынша, қият атауының түп төркіні – бағзыдағы қасап қырғыннан аман шығып, Ергене-қоңға жеткен екі жігіттің бірі Қиян есіміне барып тіреледі. «Қиян» сөзінің мағнасы – таудан құлаған сел, ағыны қатты, буырқанған, үлкен, күшті тасқын деп ұғындырады Рәшид-әд-Дин. Бұл – дәл осы қалпында қазақ тілінде, Алтайдан Атырауға дейін – батыста да, шығыста да қолданыста бар сөз (Қазақ тілінің аймақтық сөздігі, А., 2005, 411-б.), мәнісі – таудан аққан сел және екпінді, қуатты демек: қиян жүрді, қиян соқты, немесе қиян жүйрік, қиян мықты. Екі тарамның түйіні біреу-ақ: екпінді, ағынды, қуатты, пәрменді, қарқынды. «Қиян әулеті қайратты, қуатты, қайтпас ер болған себепті бұл тайпа қият есімімен әйгілі болды», – дейді Рәшид-әд-Дин. Қият – «қиян» сөзінің жиынтық нұсқасы.
Әуелде Ергене-қоңнан шыққан бүкіл Қиян әулеті, оның ішінде Бөрте-Шене тұқымы түгелдей қият атанады. Алайда, Добұн-Баян–Алан-Құбадан соңғы заманда ел өсіп-өніп, көбейіп, әрбір ата жаңа есіммен жаңа, дербес руға айналады. Қият ныспысы көмескіленіп, есептен шыға бастайды. Ақыры, Боданшардың жетінші ұрпағы Қабұл хан кезінде қият атауы қайтадан жаңғырыпты. Қияттардың көпшілік бөлігі осы Қабұл ханнан тарайды дейді Рәшид-әд-Дин.
Арғы да, бергі де қият туралы әңгіме Шыңғыс ханның тікелей аталарының шежіресіне ұласады. Аңыз бен наным – тарих пен шындыққа астас. Арыдағы қытай жылнамалары, ортадағы жазба тауарих пен далалық әпсана, жыр, кейінгі зерттеу мен айғақтау бұл тарапта бірталай мағлұмат береді. Соның кейбірін қайталайық.
Шыңғыс ханның оныншы бабасы – Алан-Құба ананың нұрлы құрсағынан жаралған саятшы Боданшар туралы айттық. Аңызда да, шежіреде де хан атанады. Әлбетте, бір ру, шектеулі қауым көлеміндегі билеуші. Бұл Боданшардың айттырып алған бәйбіше қатынынан туған жалғыз ұл, әулет мұрагері Қабышы-Бұқа-бахадұр – қият-бөржіген (қият-бөржігіт) руын негіздейді. Бұдан соңғы жерде қият хандары тек осы тұқымнан ғана сайланатын болыпты.
Боданшардың шөберелері тұсында қият пен жалайыр арасында қақтығыс туады. Әуелде тұтқиылдан тиген жалайыр жеңеді. Ақыры, Боданшардың шөпшегі, Шыңғыс ханның алтыншы атасы Қайду-хан қырғынға ұшырап, тозғындаған қиятты қайта көтеріп, жаулас жұртты бодандыққа келтіріп, үлкен күш-қуатқа жеткен екен. Қарауындағы халқы да іргелене түседі. Бұл заманда Қайдудың ордасы Байкөлдің (Байқал көлінің) орталық-шығыс тарабындағы Барғұжын-Тоқым жерінде тұрыпты, кейінірек ата-баба мекені Бұрқан-Қалдұн тұрғысына қайтып оралған сияқты. Қайду жақындағы ағайын жұртпен ұғысып, алыстағы бөтен жұртпен тіл табысады. Қайдудың ұлы Түмбине-хан тұсында ежелгі қият тайпасы жайыла қонып, жыпырлай өседі. Шежіре бойынша, Түмбиненің тоғыз ұлынан кейінде атаққа шыққан: маңғыт, ұрұт, жүрият, барлас, бесут, қадарқын, будат қатарлы рулар тарайды, ал Түмбиненің алтыншы ұлы Қабұл-хан әулеті қият-бөржіген атауын ұстап қалыпты. Қият (циотэ, киотэ) тайпасынан тарайтын рулардың ұзын саны оннан астам, оның ішінде билеуші әулет – бөржігіт атауында деп көрсетеді қытай деректері.
Аталарының орнын алған Қабұл-хан Қиян әулетінен бастау алатын барлық руларды дәргейіне келтірген сияқты. Бүкіл Татар Даласында үлкен атақ, абыройға жетеді. Зор денелі, кемел қайратты, таймас жүректі, салқам батыр екен. Бұл кезде киіз туырлықты жұртты алыстан арбап, жақыннан баураған Шүршіт патшалығы Қабұл-ханмен тікелей байланысқа шығыпты. Қажетті келісім, бейбіт қатынас райымен еженхан сарайына шақырып келтіреді. Еркін отырған, алдына қойғанның бәрін опырып жеген, ұсынған шараны түбіне дейін төңкерген Қабұл-хан ақыры, масаң көңіл ғана емес, тентек әдет, бұла мінез жетегімен, шікірейіп отырған қытай патшасын сақалынан алып, тартқылап ойнапты дейді. Ел иесі құрметті мейманының асына у қосып беріп отырғанын аңдаса керек. Сарай бектері дүрліккенімен, император қолында тұрған ханды ешқандай жазаға тартпайды. Онсыз да өліге санаған. Ал Қабұл-хан ара-тұра сыртқа шыққанда ішкен-жеген ас-суынан тазарып отырған екен. Сол беті, аман-есен, сый-сияпатпен қайтады. Бірақ мұндай кісіні тірі жібергісі келмеген шүршіт бектері патшасын көндіріп, батырдың соңынан шапқыншы аттандырыпты. Алайда Қабұл-хан: «Ас желінген, сөз біткен, ризашылықпен айрылыстық, қайта оралудың жөні жоқ», – дейді. Қуғыншылар еріксіз алып қайтқан екен. Бірақ Қабұл-хан жолай қашып, құтылып кетеді. Бұдан соң елге арттан жеткен, ауыр салмақ ала келген жасақты жаушыларды түгелімен қырып салады. Енді империя Қабұл ханның жұртын ойрандау үшін тұтас бір түмен әскер шығарыпты. Бірақ сайланып, қарсы аттанған Қабұл-хан жазалаушы қосынды қирата жеңіп, Хиңган қырқаларынан асыра қуып тастайды. Өткен ғасырдың бас кезінде еңбек еткен қытай тарихшысы Ту Цзи айымның нақты айғағына қарағанда, бұл оқиға 1137 жылы болған.
Қабұл-ханның бір ана – бас бәйбіше, қоңырат Құба-Күліктіден туған жеті ұлы бар еді. Тұңғышы – Үкін-Барқақ. Үкідей үлбіреген, қыздай қиылған бітіміне орай атапты. Көрікті, сұлу жігіт болған. Бұл Үкін-Барқақты әлдеқалай қолға түсірген татарлар өздері өлтірмей, шүршітке байлап беріпті. Зады, Қабұл-хан мен Шүржен арасындағы атаулы соғыстан кейін. Алтын-хан Үкін-Барқақты «ағаш-есекке», сірә, кергі тақтай, немесе ашамай ағаш болса керек, тірідей шегелеп өлтіреді.
Екінші ұл – Бартан-бахадұр, Шыңғыс ханның атасы.
Ендігі бір ұл – Қадан-бахадұр. Әкесі Қабұл-ханға тартқан алып күшті, қайтпас ер болған. Үлкен қият руының татарлармен, меркіттермен арадағы тынымсыз соғыстарында қаншама майданға түседі. Бетіне жан шыдамайды. Талай рет қарсы жақтың дара батырларымен жекпе-жекке шығыпты. Қаданның меркіт Бұртақ-бахадұрмен, татар Мөнен-бахадұрмен сайыстары туралы «Түгел тарихта» жазылған. Қадан-бахадұр ақыр түбінде шүршітпен соғыста қаза табады. Қабұл-ханның бұдан соңғы ұлдарының есімдері – Құтұқты-Мөңкір, Құтұла, Құлан және ең кенжесі, от, ошақ иесі Таудан-отшыген.
Ағайынды жетеу тегіс жаужүрек бахадұр туса да, Қадан мен Құтұла-ханның қайраты да, ерлігі де басым екен. Қадан туралы айттық, ал Құтұла көзінің тірісінде жырға қосылған, аңызға айналған дейді Рәшид-әд-Дин. Даусының зорлығы сондай, жеті қырдың астынан жаңғырығып естіледі, ал тұлғасы төбедей болып көрінген. Алақаны аюдың табанындай екен, қолға ілінгенді опырып, қарсы тұрғанды қирата жапырған. Қан майданда бетіне жау келмеген, жекпе-жекте ұрысына жан шыдамаған. Бір отырыста бір өзі құнан қойдың етін түгесе жеп, бір тегене қымызды басына төңкере ішіп жүре береді екен. Жеке батыр ретінде де, қолбасы ретінде де үнемі мерейі үстем болады.
Ұлдарының өскенін, жеткен, жетіскенін көзімен көрген Қабұл-хан өлерінде үлкен қият руының хандығын өз балаларына емес, шөбере інісі, тайжуыт Қамбағайға өсиет етеді. Қамбағай ханның тұсында қият әулеті тақау төңірегімен кейде бітімде, кейде соғыста болады. Қадан мен Құтұланың даңққа шығуы – осы заманда.
Қамбағай татар бектерінің сатқындығы нәтижесінде шүршітке тұтқынға беріліп, азаппен «ағаш есекке» шегеленіп өлгеннен соң хан көтерілген Құтұла бүкіл қият қауымын ұйымдастырып, Шүрженге қарсы жорық ашыпты. Үлкен ұрыста алтын-хан әскерін ықтыра жеңіп, біраз жерін ойрандап, мол олжамен кері қайтыпты. Сәтті жорықтан соң топ-тобымен тарап, елге беттеген көп әскерден бөлініп, саят құрған Құтұла-ханға дүрбен руы тұтқиылдан тиіседі. Нөкерлерінің біразы өліп, біразы бытырай қашқан Құтұла-хан шегіне ұрысып келе жатқан жолында қақ суы іркілген көлденең батпаққа кезігеді. Арғы бетке іліне бергенде, онсыз да болдырып келе жатқан аты тұралап жығылады. Құтұла-ханның өзі құрғаққа шығады. Арттан жеткен қуғыншылар: «Атың жоқ, енді қайда барасың? Қолға түскен деген осы!» – деп масайрапты. Құтұла дереу садағын сайлап, бірнешеуін атып жығады, қалғандары қорқып, кейін қашады. Бұдан соң Құтұла батпақтап жатқан атын жалынан сүйреп шығарып, жөніне кетіпті.
Арада бірнеше күн өтеді, Құтұланың хабары естілмейді, енді бахадұр-ханның жау қолынан өлгеніне күмәні қалмаған ағайындар ас әзірлеп, естіртуге келіпті. Сонда Құтұла-ханның бәйбішесі, ілкідегі бір жағдайларға қарағанда, қоралас болса керек, айтыпты дейді: «Қарымы қақсал аюдай, сүрені күркіреген аспандай Құтұла-хан жаудан өлді дегенге сенбеймін, өңімде болмаса да, түсімде көрдім, аман-есен келе жатыр!» – депті. Айтқанындай, азалы ас үстінде Құтұланың өзі де жұртына жетеді. Сөйтсе, мана, атын батпақтан шығарып, тура жолға түсе бере ойға келіпті дейді. «Қашып-пысып, азып-тозып ел бетіне қалай көрінем, олжасыз оралуым жөн емес екен», – деп кері бұрылып, сол дүрбеннің далада жайылып жатқан көп жылқысынан бір үйірін бөліп алып, айғырын ерттеп мініп, құлын-тайларымен қоса мама биелерін алдына салып айдап жеткені сол екен. Өліге берілмек ас аяғы тірінің тойына ұласыпты дейді.
Атаулы оқиға тұсында ағайынды жетеуден Құтұламен қатар Қадан мен Таудай ғана көрінеді, ал Бартанның орнын оның бел баласы Есугей басыпты. Ас жөнін алғаш қамдаған да осы Есугей екен.
Бұл кезде жеті ұлдың әулеті өсіп, өніп, үлкен күшке жеткен. Алысқа атақты, жақынға сыйлы. Ұжымы артық, қуатты, қарымды, ағайындас ұрық ежелгі қият есімін біржола иеленеді. Басы өсіп, байлығы артып, жайыла қонады, саны тым көп болмаса да, ағайындас рулардың ұштығын баураған, билеуші әулетке айналады. Уақыт оза келе қарасыны молығып, жеке-жеке атаға бөлінеді, әйткенмен, қият түбірін сақтайды: қият-жұрқын, қият-шаншығұт, қият-жасар, қият-қоралас, қият-бөржіген. Шыңғыс хан қият-бөржіген ұрқына жатады; бөржіген сөзінің мағнасы – «бөрі нәсілі, бөрі текті ханзада», таратып айтсақ, «бөрі» және «тегін» атауынан туындаған: бөрітегін, немесе бөржіген (түрік нәсілі, тіпті берідегі Қабұл-хан әулетінде шаңырақ иесі кенже ұл «отшыген» – от тегін, яғни от иесі, шаңырақ иесі ханзада атанғаны белгілі).
Шыңғыс ханның билігі және оған жалғас заманда күрт көбейген қият тайпасы бүкіл империя шегіне таралады. Әсіресе Алтын Ордада айрықша күшке жетеді. Ұлыс бектері, қолбасылар шығарады, хандық өкіметтің сенімді тіректерінің біріне айналады. Тоқты ханнан соңғы бұлғыр кезеңде төңкеріс жасап, заңды мұрагер, Бату хан нәсілі Өзбекті таққа отырғызған – осы қият бектері болатын. Алтын Орда ыдырағаннан соңғы кезеңде де қарашы қият өз орнын табады. XV–XVI ғасырларға қатысты жазба тауарихта қият – «тоқсан екі баулы өзбек», яғни киіз туырлықты көшпенді түрік тайпаларының бел ортасында көрінеді. Уақыт оза келе тілі бір, қонысы орайлас туысқан халықтардың арасына сіңісіп кеткені байқалады. Ал қият-бөржіген, яғни Шыңғыс ханның тікелей тұқымы билік басында қала берген.
Осы орайда аталуға тиіс, үлкен қияттың тағы бір тармағы – шаншығұт руы. Рәшид-әд-Дин тарихында арнайы сөз болмапты. Бірақ тым елеусіз қауым емес. Саны біршама, іргелі ру. XIII ғасырдың бас кезінде Бартан-бахадұрдың үлкен ұлы, Есугейдің ағасы Мүңгету-Қиянның қарауында болыпты. Шыңғыс хан ту көтерген кезде анау-мынау қарсылық танытпаған сияқты. Қайткенде де қырғынға, қудалауға ұшырамаған. Заман тыншығанда, сірә, басым көпшілік бөлігі – төрт мың жан тағы да үлкен ұл Жошының еншісіне беріледі. Яғни бұдан соңғы Алтын Орда жұрты, Дәшті-Қыпшақ. Бұрнадағы И.Березин, Н.Аристов сияқты зерделі орыс ғалымдары қазақтағы шанышқылы осы шаншығұттың тікелей жалғасы деп есептеген. Алаш құрамындағы іргелі рулар қатарында. Абылай заманында айрықша жауынгер болған ежелгі жұрттан XVIII ғасырдағы атақты қолбасы батырлардың бірі Шанышқылы Бердіқожа шыққан.
Қазақ ұғымы, қазақ халық әдебиетінде ежелгі қият – қыпшақпен туыстас және одақтас ру ретінде жүреді. Қазақтың ұлы жазушысы Мұхтар Әуезов өзінің тарихи шығарма, әдеби зерттеулерінде «қият-қыпшақ елі» деп жазады. Қазақ арасында қият өзінің жалпы атымен шанышқылы руының құрамына енген. Бүгінгі шанышқылы – бағзыдағы қият-шаншығұттың тікелей жалғасы деп білсек, мұндай ауыс – азайған үлкен ата мен өскен кіші атаның орын алмасуы – түсінікті жағдай. Сондай-ақ, адай келімберді мұңал ішіндегі бір бұтақ ежелгі қият есімінде. Мұндағы “мұңал” – “моғұл”, “мұғал” атауының басқашарақ дыбысталған нұсқасы. Яғни, бүкіл мұңал осы қияттың төңірегінен табылады деген сөз.
Қият-бөржіген (бөржегін, бөржігіт) яғни Шыңғыс хан әулеті – «төре» атанды, Алтын Ордаға жалғас Қазақ Ордасының барлық ханы – Жәнібек пен Керейден бастап, Кенесарыға дейінгі аралықтағы, Алаш жұртының аруағын көтерген ұлы тұлғалар: Бұрындық хан, Қасым хан, Тоғым хан, Хақ-Назар хан, Тәуекел хан, Еңсегей бойлы Ер Есім хан, Салқам Жәңгір хан, Әз-Тәуке хан, Абылай хан, кейінгі, İшкі Орданы негіздеген Бөкей хан – түгелімен осы тұқымнан. Ел қорғаған, қол бастаған атақты батыр сұлтандар: Қамбар, Еренші, Жаныш, Таныш, Ұзын Оқты Ондан, Шах-Мұхамед, Көшек, Қанішер Абылай, Көкжал Барақ, Наурызбай, Сыздық… өз алдына бір төбе. Беріге келсек, XIX ғасырдағы ұлы ғалым Шоқан, күйші Дәулеткерей, әнші Мұхит, XX ғасырдың бас кезіндегі ұлттық көсем Әлихан Бөкейхан, күні кешегі, қазақ тарихы үшін жапа шеккен Сәнжар Аспандияров пен Ермұхан Бекмаханов, бүгінгі белгілі архитектор Шота Уәлихановқа дейінгі қаншама ірілер түгелдей осы қият-бөржігіт әулетінен тарайды.
Өткенге қайтып оралсақ, қият руынан шыққан алып тұлға Шыңғыс ханның ұрпақтары Еке Моғұл атанған ұлы империядан бастау алатын төрт ұлыстың тізгінін түгел ұстаған еді. Төле – Құбылай тұқымы байтақ Қытайда билік құрды. Төленің тағы бір ұлы Құлағу Иран және онымен шектес аймақтарда Елхан ұлысын негіздеді. Шағатай әулеті Орта Азияда орнықты. Ал үлкен ұл Жошының нәсілі Алтын Орда және оған жалғас хандықтарда өкім етті. Бұлардың бәрі де, тарихи тағдыр, замана шеруі нәтижесінде алды жүз-жүз елу жыл, кейіні төрт-бес ғасырдан соң биліктен тайғаны, басқа әулет, басқа бір құрылымдарға орын бергені мәлім. Шыңғыс хан нәсілінің ел билігінде ең ұзақ жасауы – Алтын Ордадан соңғы Қазақ Ордасында. Туған халқының бостандығы жолында, 1847 жылы шәйіт болған Кенесары – Еуразия кеңістігінде алты жүз елу жыл бойы ту көтеріп тұрған Алтын ұрықтың ақыры – Шыңғыс әулетінен шыққан ең соңғы хан екен. (Еуропа тарихшылары қалыптастырған ұғым бойынша, Шыңғыс ханның билік басында болған ең соңғы ұрпағы – 1920 жылы Советтер тақтан тайдырған Бұхар әмірі Әлімхан; шын мәнісінде Әлімханның Шыңғыс тұқымына мүлде қатысы жоқ, XVIII ғ. соңында Бұхар хандығында билікке жеткен Маңғыт әулетінен; Алтын ұрықтан тыс болған себепті, осы маңғыт руынан шыққан билеушілер “хан” емес, “әмір” атанған.)

Тайжуыт
Тайжуыт – Қиян жұрағаты, оған жалғас Бөрте-Шене нәсілінен таралады, яғни үлкен қият тайпасының бір бұтағы, шежіре бойынша, Шыңғыс ханның алтыншы атасы Қайду-ханның ортаншы ұлы Шарақа-Лингүмнің тұқымы.
Қайду-ханның тұсында Шүржен патшалығымен арадағы күрделі қатынастың ақыры бейбіт бітімге ұласқан тәрізді. Шарақаның қосымша, айқындауыш есімі Лингүм – қытайша лауазым, дұрысы «лин-гүн», ұлұғ әмір мағнасында. Сірә, әкесі Қайдудан соң жұрт ұстаған. Шарақаның үлкен ұлы – Сұр-Құтұқы-Шене. Екінші ұл – Сенгүм-Білге, бұл «сенгүм» де қытайша лауазым, «сен-гүн», әскербасы мағнасында, ал Білге – таза түріктік атау, білгір, дана демек; есімнің құрамындағы екі сөз де мәртебе екенін көреміз, бірақ Шарақа-Лингүмнің ортаншы ұлы шежіреге осы есімімен енген. Сұр-Құтұқы-Шене мен Сенгүм-Білге және Таудай және аты сақталмаған тағы бірнеше ұлдың әулеті және оларға кейіннен қосалған жанас, бодан қаншама жұрт – саны мол, қуаты зор тайжуыт руын құраған.
Шарақа-Лингүм ағасы Байсұңқар өлгеннен кейін жеңгелей алған үшінші әйелден туған екі баланың аттары – Генду-Шене және Өлекшін-Шене, яғни, Арлан-бөрі мен Өлекшін-бөрі, мұның соңғысы – қыз екені күмән туғызбайды, бірақ бұл қыздың ұрпағы да осы әулетке қосылып, екі Шене, қос Бөрінің тұқымы шөнес атанады, әке тарабынан алғанда тайжуытқа жататын, бірақ әуел бастан-ақ дербестік танытқан шөнес руы кейінгі, өзара соғыс, билікке талас кезінде тектес тайжуытты емес, арғы аталары ортақ, бергі аналары бір бөржіген-қият Шыңғыс хан жағында болған. Әрине, мәселенің түбі туыстықта емес, мақсат-мүдде бірлігінде жатқан.
Сұр-Құтұқы-Шененің ұлы Қамбағай шөбере ағасы, бөржіген Қабұл-ханның өсиеті бойынша, бүкіл қият руының ханы болғанын айттық. Қамбағайдың он ұлы бар екен. Таңбада қалғаны – Адал-хан мен Қадаған-тайшы және Темір-жүрек. Осы замандағы қият–меркіт, қият–татар соғыстарында қол бастаған Қадаған-тайшы кешегі Қабұл-ханның бахадұр ұлдарымен үнемі бірлікте болады. Кейінгі Темужін–Шыңғыс заманындағы қырғын шайқастарға жол ашқан алауыздық пен қантөгіс ұрыстар осы шамада етек алыпты. Рәшид-әд-Дин «Түгел тарихта» сондағы кейбір соғыстар туралы нақты деректер қалдырған.
Қадаған-тайшы мен меркіт бегі Тұдұр-Білге-отшыген анда болған екен. Сірә, татарға қарсы қабаттаса аттаныс үшін, Қадаған-тайшы Тұдұр-Білгеге елші жіберіпті: «Биік тауға бірге шығайық, байтақ далада бірге қарыштайық, ынтымақпен ұғысып, барлық істе ұжымдас болайық!» – дейді. Есебі, уақытша әскери одақ қана емес, ұзағынан жалғасқан туыстық қатынас. Елшілер қият бектерінің осындай сәлемін жеткізген көріс кезінде Тұдұр ешқандай жауап қатпай, қанжарын қынабынан суырып, қайраққа білей бастады дейді. Сонда елшілер: «О, анда, бізге нақты жауап орнына қанжарыңды қайрағаның не?» – деп сұрапты. Сонда Тұдұр: «Қайрағаным – осы қанжармен Қадаған анданың қалған жалғыз көзін ойып алмақпын!» – дейді. Қадаған-тайшы бұрнадағы тынымсыз соғыстар кезінде бір көзінен айрылған соқыр екен. Яғни көрсоқыр қылам ғана емес, тақа құртам. Елшілер осы сөзбен кейін қайтады. Сонда Қадаған-тайшы айтыпты дейді: «Мынау жосықсыз сөз жойқын ұрысқа жол ашып отыр. Біз тыныштық тілеп едік, меркітке соғыс керек екен!» – деп тұрып, өзінің керқұла атының кекілін шорт кесіп, уыстай лақтырыпты. Оң қанаттағы жасақты бастауға аталас ағасы Құтұла-бахадұрды, сол қанаттағы жасақты басқару үшін өзінің құдасы Арық-Шенені шақыртты дейді. Орталық қолға Қадан-бахадұрды бекітеді.
Үш күн ішінде бар әскерін жинақтап, тура аттанып, тұтқиылдан басып, Тұдұр-Білге-отшыгеннің жұртын ойрандап, өзін қолға түсіріпті. Қалың меркіт, Тұдұрдың ұлы, тоғыз жерден жараланған Тоқтай бастаған оң қанат босқын тауыпты. Сонда Қадаған-тайшы Тұдұрды алдына келтіріп тұрып айтты дейді: «Сен кеше менің бір көзімді сөзбен ойып алып едің, енді мен сенің екі көзіңді қолмен ойып аламын!» Сөйтіп, өз қолымен Тұдұрдың екі көзін қатарынан ойып алып, содан соң қырқа шауып өлтірген екен.
Арада үш жыл өткенде, жарасы жамалып, қайта ұйысқан меркітпен арадағы соғыс үлкен майданға ұласады. Қадаған-тайшы қияттың басты кісілерін түгел жинап: «Әкем Қамбағай-хан мені әскербасы сайлағанын білесіңдер, бәріңнің тізгінің менде. Мен қалай айтсам, солай болады. Меркіттерді ел шегіне жеткізбеу керек. Үй-жай, қатын-балаға қарайламас үшін алдын алып, жау жерінде соғысамыз!» – дейді. Әуелгідей, әскердің оң қанатын Құтұла-бахадұрға, сол қанатын Арық-Шенеге тапсырып, орталыққа Қадан-бахадұрды бекітіп, өзіне бас қолбасылық міндет алады. Үдере аттанып, бұл жолы да Тоқтай бастаған меркіттерді қирата жеңіпті.
Бұл кезде татармен арада бөрі-бітім, яғни арнайы келісім шартсыз бейбітшілік орнаған сияқты. Нәтижесінде, түбі бір, ағайындас тайпалар алыс-беріс, құда-анда, аралас жағдайда тұрып жатқаны көрінеді. Әйткенмен, көп ұзамай, ежелгі жаулық қайта тұтаныпты. Оған Қамбағай ханның қайғылы тағдыры себеп болады.
Қамбағай өзінің Темір-Жүрек деген ұлына Бұйыр-нордағы шаған-татар Қайрақұт бектің қызын айттырып қойған екен. Енді тиесілі жасау-жабдығымен келінін алуға аттанады. Қосшы ретінде бірге жүрген Қабұл-хан ұлы Таудан-отшыген мен Шынтай-Қиян дейтін ноян сапар үстінде бірде астындағы аты жығылған, бірде ошақтағы қазаны жарылған төтенше жағдайды жаман ырымға балап, кері қайтуға кеңес берсе де, Қамбағай онда тұрған не бар деп, құлақ аспапты. Ақыры, қыз ұзатпақ дастарқан басында құдалары қорғансыз ханды азғана нөкерімен бірге тұтқынға алады да, байлап-матап, Шүрженнің алтын-ханына өткізеді. Басқа бір ауылда той тойлап отырған Шынтай-Қиян мен Таудан-отшыген аман-есен қашып құтылады және күтпеген жағдайдың хабарын елге жеткізеді.
Қамбағай хан өзін өлтіруге апара жатқанда Бұлағашы деген бір нөкері арқылы шүршіт әміріне соңғы сәлемін айтыпты: «Сен мені ерлігің асып, қан майданда қолға түсірген жоқсың. Көлденең біреулер қапыда тұтып, алдыңа келтірді. Енді бір ұлыстың ханын қорлықпен, азаптап өлтірмексің. Райыңнан қайт. Егер мен өле қалсам, артымда батыр інілерім мен балаларым бар, өшпес жаулыққа ұшырайсың. Менің қаным өтеусіз кетеді деп ойлама!» – депті. Сонда алтын-хан кекете күліп: «Осы сәлемді маған жолдаған кісі әлгі айтқан батырларына өз барып хабарласын», – дейді. Содан соң қатал үкімді бекітіп, Қамбағай ханды «ағаш-есекке» шегелеп өлтірген екен.
Қамбағай арада жүрген нөкеріне соңғы аманат сөзін айтып үлгеріпті. Шөбере ағасы Қабұл-ханның көзі тірі балалары Құтұла-бахадұр мен Таудан-отшыгеннің, Бартанның орнын басқан Есугей-бахадұрдың және өзінің ұлы Қадаған-тайшының есімдерін арнайы атап, тұрып: «Менің қаным сұраусыз кетпесін! Бес саусақтың тырнағы көбесінен сөгілгенше, он саусақтың буыны тарамысынан үзілгенше соғысып, жаудан кегімді алыңдар!» – деген екен.
Алтын-хан қият қауымын біржола айдындырып, қорқытып қою үшін қаралы хабаршы ретінде, тұтқыннан босатылған Бұлағашы нөкердің өзін жіберіпті. Бірақ үркіту орнына ұжымдастырған екен. Қабұл мен Қамбағай әулеті жұмыла бас қосып, келісіп, кеңесіп, Қамбағайдың бел баласы Қадаған-тайшыны емес, Қабұлдың бахадұр ұлы Құтұланы хан сайлайды. Яғни, әуелде ағадан ініге өткен билік қайта айналып сол ағаның баласына оралады. Ежелгі түрік дәстүрі.
Енді Құтұла-хан бастап, бүкіл қият болып, шүршітке қарсы түп көтеріле аттаныпты. Қарсы шыққан жасақты тоздыра қуып, Шүржен патшалығының бірталай жерін ойрандап, мол олжамен қайтады. Иә, бұл жорықтың жай-жапсары туралы өткен тарамда, Қабұл-хан ұлдарына қатысты сөзімізде айттық.
Осы жорықтың қарсаңында Қадаған-тайшы дүниеден көшкен еді. Кекті жеңістен соң көп ұзамай Құтұла-хан да өледі. Бұдан соңғы жерде қият бірлігі ыдырағанын көреміз. Қабұл-ханның немересі Есугей-бахадұрға толымды билік жетпейді. Қамбағай хан ұрпағы түгел ірі, әрқайсысы өзінше болып, ешкім ешкімге жол бермейді. Саны біршама, боданы көп тайжуыт руы береке-бірліктен айрылады. Шыңғыс хан атқа мінер қарсаңда Қамбағай ханның немересі, Адал-хан ұлы Тарғұтай-Қырылтұқтың мәртебесі көтеріледі, бірақ оның өзі бүкіл тайжуытқа емес, үлкен рудың бір бөлігіне ғана өкім жүргізген екен. Ел билеген туыстас бауырлардың менмен алауыздығы ақыр түбінде қуатты тайжуыт руының азып-тазуына себеп болды деп түйіндейді Рәшид-әд-Дин өзінің бұл тараптағы сөзін.

Қатаған және қарындас қауым
Шыңғыс хан шежіресі бойынша, оныншы ата Боданшардың емшектес ағалары – Алан-Құбадан туған Бұғы-Қатағы мен Бұқаты-Салжы бар еді ғой. Бұғы-Қатағыдан қатаған руы, Бұқаты-Салжыдан салжығұт руы бастау алады дегенбіз. Әлбетте, тарихтың ұзақ шеруінде билікке, байлыққа жақын кейбір тұлғалардың әулеті өсіп-өніп, уақыт оза келе, тікелей ұрпақтарға жөнекей тағы қаншама жұрт қосылып, рулы елге айналуы – әдепкі құбылыс. Мәселен, Рушид-әд-Диннің нақты деректеріне қарағанда, Шыңғыс хан және оған жалғас заманда, айналасы екі-үш ата өтер-өтпесте, Есугейден тараған кейбір ұлдардың еркек кіндікті тұқымының өзі жеті жүз, сегіз жүз шаңыраққа жеткенін көреміз. Яғни, рудың түп атасы саналатын тұлғаны мүлде теріске шығаруға болмайды. Сонымен қатар, киіз туырлықты көшпенді жұртта ұлыстың ұжымы, елдің тұтастығы үшін қатарлас, қанаттас ағайындардың басын қосақтап, бір атаға тели салу, тіпті, мүлде алыс, әйтеуір нәсіл, тегі жақын руды емшектес деп, қыздан туған деп ортақ ұжым құрамына енгізу – үйреншікті жағдай болған. Осы орайда, аталмыш салжығұт руының түп төркіні оғыз нәсілді селжүктен бөтен емес дер едік. IX–X ғасырларда Сыр бойына ірге тепкен, одан әрі Кіші Азияға қарай ойысқан селжүктің ертеден бөлініп, ата мекенде қалған бір бұтағы Бұқаты-Салжы атануы, кейінгі ұрпағы қият құрамына тіркелуі ғажап емес. Ал қатаған руының атауы Селеңгінің төменгі ағысында оң жағалықтан келіп құятын Уда өзенінің Хатаға тармағына қатысты деп шамаланады. Яғни, әуелде сол аймақта тұрған.
Дәстүрлі шежіре бойынша бір ата, бір анадан тарайтын, туыстас салжығұт пен қатаған руларының жұбы жазылмаған. Қоныс-мекені татармен жапсарлас, Құлын көлінің арғы жағы, Арғұн өзенінің бойында болған. Терістік Қытай патшалығымен шекаралық аймақ. Қалған қияттан шалғай, үнемі татармен бір топта. Ежелден-ақ шүршітпен жағалас. Сол замандағы саны біршама, атақты, беделді рулардың есебінде болған. Алғаш әскер жиып, ту көтерген тайталас заманда Шыңғыс хан салжығұт пен қатағанға арнайы елші жібереді. «Жақын ағайын тұрыпты, алыс жұрттың өзі бізге қосылып жатыр, қанымыз ортақ, ағалы-інілі туыспыз, енді тізе қосып, достасайық!» – дейді. Қатаған мен салжығұт нояндары келісімге көнбегені өз алдына, қазандағы қуырдақты шөмішпен бетіне шашып, елшіні қорлап, қаншама қатты сөзбен кейін қайтарады. Және көп ұзамай, Шыңғыс ханға қарсы қауым қатарынан табылады. Нәтижесінде, ағайын арасындағы жаулық ымырасыз сыпат алыпты.
Бастапқыда тайжуытпен, кейінде жүриятпен бір одақта шайқасқан екі ру да ауыр жағдайға ұшырайды. Айрықша қырғын тапқан салжығұт болады. Әуелгі қат-қабат жеңілістен соң амалсыз бағынышқа келеді де, көп ұзамай қайта көтеріліп, Шыңғыс ханмен жанкешті соғыс ашқан наймандарға барып қосылады. Ойсырай жеңіліп, тағы да қырылады. Бірақ мүлде құрып кетпеген. Саны азайып, қарымы қайтқан салжығұттың қалған бөлігі ертелі-кеш жаңа ұлыстың құрамына қосылады, қатарластар ішінде кемшін саналғанымен, ежелгі жора бойынша, туыс есебінен шығарылмайды, оның бір белгісі – қиятпен құдаласпайтын рәсім күшінде қалған екен. Бұдан соңғы дәуірлерде, таңбалы тарихта Ноғай Ордасы және Сібір хандығындағы рулар қатарында аталады, ал Ноғайлы мен Сібір – Алтын Орданың бөлшек мұрагері екені белгілі, яғни салжығұт – Жошы ұлысының құрамында болды деген сөз. Мұның тағы бір айғағы – кейінгі башқұрт халқының ішіндегі, өзінің түп атауын сақтаған шағын ру. Тағы бір дерек – ежелгі салжығұт (сальджак) бүгінгі туыстас тыба халқының құрамында да жүр екен.
Егіздес қатаған қауымының тағдыры басқаша қалыптасады. Әлденеше майданда ойсырай жеңілгенімен, кейінгі, найман соғысынан тартынып қалған, ең бастысы – үлкен бір бөлігі әлейім-тәлейімде керей Тоғрыл (Оң) ханға қосылып, одан Шыңғыс ханға өткен қатаған көп ұзамай қайта оңалады. Жошы ұлысы мен Шағатай ұлысы, оған жалғас хандықтар құрамындағы белді рулардың бірі болады. Әсіресе Қазақ Ордасында айрықша күшке жетеді. XVII ғасырдың басында Оңтүстік өңірде ту көтеріп, Ташкент, Сайрамға бекінген Тұрсын хан ең алдымен осы, саны көп, жауынгер қатаған руына арқа сүйепті. Қатаған Тұрсын хан атанған. Ақыры, Тұрсын хан Еңсегей бойлы Ер Есім ханнан күйреп жеңілгенде, қатаған руы жаппай қырғынға ұшырайды, қалған азғанасы басқа рулардың арасына таратылады; бірқаншасы босқын тауып, Бұқар хандығының шегіне қашады. Бұдан біраз бұрын қатағанның үлкен бір бөлігі Шығыс Түркстанға қоныс аударған еді, олар Есім ханның осы өлкедегі соғыстарында тозғынға ұшыраған болатын, ал Бұқар хандығында пана тапқан қатаған кейінде өзбек халқының құрамына қосылады. Бұл тараптағы қатағанның басым көпшілігі Солтүстік Ауғанстанда орнығып, XIX ғасырдың орта шеніне таман Құндыз аймағында үлкен билікке жетіп, бүкіл уәлаят, тақау төңірекке әмірін жүргізеді. Ал қатағанның қазақ арасындағы, өзінің тума есімін сақтаған шағын бір тобы қаңырат тайпасы, жетімдер руының құрамына еніпті.
Қазақ шежіресінде баяғы қатағанның бір тармағы шанышқылы есімімен сақталған деген ұғым бар. Шын мәнісінде, айттық, шанышқылы – ежелгі қият тайпасының құрамында болған шаншығұт руының жалғасы. Саны аз, немесе әрқилы себеппен азайған аталардың басқа, үлкенірек ру құрамына енуі – қалыпты жағдай. Бәлкім, қатаған дербестігі кезінде шанышқылы осы тайпаға кіріккен шығар. Елдің есінде қалғаны – содан. Алаш шежіресі шанышқылы, қатаған, қаңлы үшеуін бір ата – Қоғамнан таратады. Тарихи деректерге қарасақ, қаңлы – мүлде басқа тарап – Қыпшақ Даласында қалыптасқан тайпа. Иә, айтпақшы, қаңлының құрамындағы бір ата – шанышқылы есімінде, ал кәдімгі шанышқылының өзінің бір тармағы – қият екен. Міне, осындай жағдайлардың барлығы да рулық, тайпалық бірлестік тек аталық-жүйе, аналық-жүйе ғана емес, саяси, әлеуметтік негізде және құралатынын айқындаса керек.
Осы ретте, Рәшид-әд-Диннің «Түгел тарихы» және «Қастерлі шежіреде» нирун бірлестігіне тіркелген қият негізді рулардың кейбіріне тоқтала кетейік, атап айтқанда: барын және арулат, кенегес қатары…
Шежіре бойынша, барын руының түп атасы – Боданшардың құмадан туған бел баласы Бағрыдай. Барын қият әулетінде екінші қатар саналса да, құрметтен қалмаған. Байкөлдің түстік-батысы, Аңқара өзенінің сол жақ қабағында қоныстанған екен. Ұлысты ұйыстыру кезеңінде, бастапқыда кейбір таптары қайшы келгенімен, көп ұзамай түгелдей Шыңғыс хан жағына өтеді. Бұдан соңғы жорықтар кезінде қол бастаған нояндар көп шыққан. Шыңғыс хан барын руын Боданшар тұқымының бөржігеннен соңғы аталы әулеті санап, көз көрген құрметті ақсақалдарын төрдің төбесіне отырғызады екен. Алтын Ордадан соңғы Қазан және Қырым хандықтарында барын бектері орданың төрт тірегінің бірі саналып, қашанда билік басынан табылған.
Барын табынан Шыңғыс ханның туы астында болған, қол бастаған Барынтай-қоршы-ноян, Мұңқал-Тұрқан-ноян, ағайынды Наяқа-ноян мен Алақ-ноян есімдері белгілі.
Рәшид-әд-Диннің айтуынша, барынмен жақын туыс рулардың бірі – дүрбен. Шыңғыс ханның бастапқы кезеңінде тайжуыт жағында болған, көп қарсылық жасаған. Ақыры жеңіліп, кешу алып, үлкен ұлыс құрамына қосылған. Кейіннен Дәшті-Қыпшаққа, татар атының тұяғы жеткен басқа аймақтарға да кеңінен таралыпты. Тарихи деректерде Алтын Орда мен Шағатай мемлекеті ыдырағаннан соңғы хандықтар құрамындағы рулар қатарында аталады. Дәшті-Қыпшақтағы дүрбен қауымының басым көпшілігі XV ғасырдың соңында Шәйбани ханмен бірге Орта Азияға ауады да, кейінде дүрмен атымен өзбек халқының құрамына қосылады.
Кезінде атақты Рәшид-әд-Динге Шыңғыс хан тарихы және бүкіл Еке Ұлыс шежіресіне қатысты мол мағлұмат берген ұлұғ әмір Болат-әка осы дүрбен руынан.
Ежелгі шежіре қият-нирун табының басым көпшілігін Боданшардың шөпшегі Қайду-ханнан таратады. Үлкен ұл Байсұңқардан бастау алатын Шыңғыс ханның тікелей әулеті туралы айттық. Екінші ұл Шарақа-Лингүмнен тайжуыт руы өсіп-өнеді дедік. Кенже ұл Шаужын-Құқұр – ірілі-уықты сегіз рудың атасы саналады. Бұлар: «Түгел тарих» бойынша – қартақан, сижуыт, «Қастерлі шежіре» бойынша – қонқотан, арулат, оронар, сүнит, қабтұрқас және кенегес.
Сижуыт туралы нақты дерек – бұл рудың Мүңгеду-ноян бастаған үлкен бір бөлігі әуелде Жошы ханға еншіге беріледі, одан соң Бату хан әскерінің құрамында болады, Алтын Орда шегінде тұрақтайды және кейбір өкілдері биік мансапқа жетіпті.
Рәшид-әд-Дин өз тарихында қонқотан мен арулат екеуін нирун-қият әулетінен тысқары, үрәуіт руының екі тармағына жатқызады. Қайткенде де қонқотан – қиятпен қоңсы қонған, қарындас ата екені көрінеді. Ал арулат – Шыңғыс хан дәуірі және одан соңғы заманда қолбасы ноян, белгілі бектер шыққан іргелі ру болған. Үрәуіттің үшінші тармағы үлкен ата есімімен, үрәуіт-келеңгіт аталады. Сүнит руы да осы арулат қатарлас, үлкен тұлғалар шыққан байырғы аталардың бірі. Қабтұрқас пен кенегес дәл осы таңбада «Түгел тарихта» аталмайды, бірақ жазылуы үйлес, «қабтарун», «келенгит» деген атаулар бар, нақтылап оқысақ, қабтұр, келеңгі болар еді; мұның бірі – сүниттен бөлінген ата, екіншісі – үрәуіттің кіші тармағы. Кейінгі деректерде манағы қартақан, осы қабтұрқас атала қоймайды, ал кенегес – Дәшті-Қыпшақтағы белгілі рулар санатында жүреді. Кейінде өзбек, ноғай халықтарының құрамына енген. Қазақта найман саржомарт ішіндегі шағын ата.
Ал осы қатардағы сижуыт, арулат (арлат), сүнит, үрәуіт рулары Жошы ұлысында да, Шағатай ұлысында да берік ірге тепкенін көреміз. Ұлұғ ұлыстар ыдырағаннан соңғы кезеңде киіз туырлықты көшпенді жүрт құрамында қала береді, уақыт оза келе кейінгі қазақ, өзбек, қырым-татар, ноғай халықтардың құрамына сіңісіп кеткен.
Аталмыш рулардан Шыңғыс хан заманында айрықша белгілі тұлғалар: қонқотан Көкеші бақсы, арулат Бауыршы-ноян, үрәуіт Бадай мен Қашлық, сижуыт Мүңгеду-ноян, кенегес Құнан-ноян, сүнит Қадан-кебтеуіл және бұдан кейінгі кезеңдегі тарихтан да танымал сүнит Шормаған-ноян болды.
Рәшид-әд-Дин осы қатардағы, Түмбине тұқымынан тыс, бірақ нирун әулетіне жататын тағы екі руға орын берген. Бұлар – суқан және күнғият, соңғы атаудың төркіні қият сөзінен туындағандай. Бұл екі ру шындығында да қият тайпасының шағын аталары екен, бөржіген тұқымына тым жақын болса керек, Шыңғыс хан тайжуытпен ашық күреске бекініп, әскер жинай бастағанда жұрттың алдымен жетіп, ақырына дейін серттен таймайды, бастап келген күнғият Дәки-бахадұр екен. Бұл екі атаның дерегін кейінгі тауарих, шежірелерден ұшырата алмадық. Бірақ жойылған жоқ, туыстас көптің ішінде кетті деген сөз.

Маңғыт, жүрият қатары
Рәшид-әд-Диннің «Алтын дәптерге» негізделген ата-тек шежіресі бойынша, Боданшар әулеті Қайду-ханның немересі Түмбине-ханның тоғыз ұлы болыпты. Тоқалдан туған төртеудің үлкені – Шыңғыс ханның бабасы Қабұл-хан дедік. Қабұл-ханның нәсілі ежелгі қият атауын ұстанып қалады. Алдыңғы-соңғы сегіз ұлдың тұқымы тағы қаншама руға ұйтқы болады. «Қастерлі шежіренің» айтуынша, бұлардың кейбірі Түмбинеден емес, арыдағы Қайду-ханның әкесі Қашы-Күліктің аға-інілерінен бастау алады. Біз аңыздық эпосқа емес, деректі тауарих куәлігіне бейімбіз; қайткенде де бір әулет, бірге тумаса да, тұрмыс, тіршілік, тағдыр туыстырған қарындас жұрт.
Шежіре Түмбиненің үлкен ұлы Жақсыдан үш арыс – ұрұт, маңғыт, нұяқын руларын таратады. Татан даласындағы азамат соғысының әуелгі кезеңінде бұл үш атаның да көпшілік бөлігі тайжуыт одағында болған. Ұрұт пен маңғыттың бірді-екілі тармағы ғана Шыңғыс ханды жақтапты. Әскері аз болса да, Құйылдар-шешен, Кәктай-ноян сияқты жеке батырлары үлкен күш берген. Шыңғыс ханның мыңбасы әмірлерінің қатарында Жадай-ноян мен Мөңке-Қалжа-нояндар аталады. Кейінде маңғыт әулеті Алтын Ордада айрықша қуатқа жетеді. Қыпшақ ұлысын қайта көтерген тарихи тұлға әрі эпос қаһарманы Едіге бидің сүйегі осы маңғыт болады. Ұрұт руы да белгілі тайпалар қатарында аталады. Дүние өзгеріп, заман ауған шақта бұл екі әулет, ұзақ тарихи кезеңдегі басқа да туыстас жұртпен бірге, Алтын Орда мен Шағатай ұлысынан тараған хандықтар және осы орайдағы түрік-татар текті халықтардың құрамына құйылғанын көреміз. Және елеусіз кетпеген. Маңғыт руы жетекші қауымға айналған Ноғай Ордасы баз-базында Маңғыт ұлысы атанғаны белгілі. Ал кейінірек, басым көпшілігі Дәшті-Қыпшақтан ығысып, Шәйбани ханмен бірге, жорық жолымен түстік тарапқа жылжыған маңғыт уақыт оза келе, Бұқар хандығында үстемдікке жетіп, ел билеуші Маңғыт әулетін (1753–1920) негіздейді. (XX ғасырдың басында Бұқар хандығында тоқсан тоғыз мың маңғыт болған екен.) Маңғыттардың бұл тобы бүгінде руын жоғалтып, өзбек арасына сіңісіп кеткен. Ал қазақ ішінде қалған маңғыт өзінің атаулы есімімен (маңғытай) қоңырат, жалайыр тайпаларына және әлімұлы бірлестігінің шөмекей, қарасақал руларына қосылған екен.
Түмбинеден тараған, маңғытпен қатарлас шыққан тағы бір рулар – барлас, қадарқын (адарқын), будат, бесут (йисут). Ұсақ ата емес, бәрі де іргелі, белгілі.
Бесут – кенже ұл Қытатайдың әулеті деп саналады. Шындығында, XII ғасырдың бас кезіндегі тарихи әдебиетте таңбаланған бесуттың түп-тамыры тым әріде екені байқалады. Рудың түп атасы саналатын Қытатайдың туасы есімі – Жошы-Нақы-отшыген, Қытатай атануы – қидан (қытан, қытай) жұртымен арадағы, сірә, бодандық қатынасқа байланысты, яғни сол бір кезде бесут руын билеген бек деуге тиіспіз. Шүршіттер қидан жұртын Солтүстік Қытай патшалығынан күшпен ығыстырған кезде бесут бұрыннан үйреншікті әулетті жақтаған белгілі рулар қатарында көрінеді және біршама бөлігі Елүй-Дашымен бірге Шығыс Түркстан Жетісу тарабына қарай ауып кетіпті. (Бүгінгі Қытай тарабындағы кейбір қазақ ғалымдары арғын бәсентиін осы бесуттің жұрағаты деп есептейді.) Ата-жұртта қалған бесуттің қарасыны да біршама болған сияқты, арада алпыс-жетпіс жыл өтіп, Шыңғыс хан атқа мінгенде Ұлы Даладағы жауынгер рулардың алдыңғы сапында бой көрсетеді. Бастапқы кезеңде Шыңғыс ханға айрықша қарсылық танытқанымен, көп ұзамай дәргейіне келіп, күш қосқан және ақырына дейін айнымапты. Бесут руынан Шыңғыс ханның айдынын асырған, тарихқа әйгілі Жебе-ноян шыққан. Бесут тарихи әдебиетте Алтын Орда құрамындағы ру-тайпалар санатында көрінеді.
Будат – руы да үнемі үлкен есепте болған, Шыңғыс хан ту көтерген сәтте қарсылық танытқанымен, шешуші кезеңде елеулі күш қосады, сондықтан да кейінгі әулеті ұлыста құрметке жетеді.
Барлас – өскен, өнген аталардың бірі. Шыңғыс ханның бас қолбасыларының қатарындағы Құбылай-ноян шыққан. Шағатай ұлысында айрықша көтеріледі, әйгілі Әмір Темір осы барластан. Бұл барластың көпшілігі XV ғасырдың басында Бабұрмен бірге Ауғанстан асып, одан соң Үндістанды жаулаған; Ұлы Моғол империясында еркін жасап, өзінің атымен XIX ғасырдың соңына дейін жетіпті.
Ал қадарқын – Алтын Ордада әйгілі болған; қазір бұлардың көпшілігі Дәшті-Қыпшақта, Ноғайдың жасағында жүр, деп жазады «Түгел тарих». Алайда, дара билікке ұмтылған Ноғай ұлыс ханы Тоқтыдан жеңіліс тапқаннан соң қадарқын руы да тозғындап, бұрынғы қуат, беделінен айрылған екен. Шыңғыс хан заманында Мұқұр-Құран деген басшысы болыпты.
Осы қатардағы жүрият (жаджырат, жадаран, жұрат) руының өзгеше тағдыры бар. Бұл жағдай осы рудан шыққан, әуелде Шыңғыс ханның андасы, кейінде ең басты қарсыласы болған, тіпті, елдің екінші бір тарабында қабаттаса хан көтерілген Жамұқа-шешеннің күрес жолына байланысты.
Рәшид-әд-Дин тауарихы бойынша, жүрият руы манағы Түмбине-ханның Қабұл-ханға тетелес жетінші ұлы Ұдұр-Баяннан тарайды. Ал «Қастерлі шежіренің» айтуы мүлде басқаша.
Баяғы нұрдан жаралған Боданшар Түңгелік қорығында отырған бағымсыз жұртты бодандыққа келтіретін еді ғой. Осы шабындыдан түскен, төркіні ұраңқай бір келіншекті өзі алады. Әйел жүкті келген екен, одан туған ұлдың атын, жат рудың баласы ғой деп, Жаджырадай қояды. Кейін одан жадаран (жүрият, жаджырат) руы таралыпты. (Бұл әйел кейін Боданшардың өзінен тағы бір бала көтереді, құмадан туған соң, атын Бағарын (Бағрыдай) қояды, одан барын руы таралған екен, мұны айттық.) Әйгілі Жамұқа-шешен сол, жаттан туған олжабай ұлдың тікелей ұрпағы деген кәулік беріледі. Санамалап айтқанда, Жаджырадайдан Түгүдай, одан Бөрі-Бұлжыр, одан Қара-Қадаған. Қара-Қадағанның ұлы – Жамұқа. Яғни, Жаджырадай – Жамұқа-шешеннің бесінші атасы. Өгей әке Боданшар тұстас белгісіз кісі – алтыншы ата болады.
Бұл Боданшар, біз білеміз, Шыңғыс ханның оныншы атасы. Шыңғыс хан мен Жамұқа-шешен құрбылас, ал Боданшар заманына дейін біреуі – он ата, екіншісі небәрі алты ата. Бұлай болмайды. Белгілі әулеттен тараған, тұстас кісілердің ата саны, арада оншақты буын өткенде бір, асса екі ата ғана айырымда болуға тиіс. Әкеден бала ертелі-кеш туып жатады, бірақ буыннан буын алмаса келе, аталардың жалпы есебі теңдікке жақын болады. Он ата, ғылымда қалыптасқан есеп бойынша, шамамен үш жүз жыл десек, Жамұқаның аталары орташа, отыз жыл емес, үнемі елу-алпыс жыл аралатып туған болады. Яғни, қисынсыз. Рәшид-әд-Дин куәландырған Түмбинеден бастап таратсақ, Шыңғыс хан бесінші ұрпақ болады екен. Егер рулы елге есімін берген Жалжырадай – манағы, осы әулеттің түп атасы саналатын Ұдұр-Баяннан таралады десек, Түмбине Жамұқаның да бесінші әлде алтыншы бабасы болып шығады.
Бүкіл жүрият руын, оның басшысы Жамұқаны жолдыбай жасаудың себебі айқын. Жүрият – қатардағы қарсылас емес, хан шығармақ болып отырған ру, ал Жамұқа тек Жүрияттың ғана көсемі емес, бүкіл нирун әулетінің ғұзырлы әмірлерінің бірі және үлкен таққа талас тұлға. Сондықтан да «Қастерлі шежіредегі» дерек – жай ғана жаңсақ емес, саяси һәм қарулы күрес кезінде ойдан шығарылған лақаптың бір ұштығы. Ата-тегі белгісіз кісінің хан сайлануға хақысы жоқ демек. Жамұқаның ақылы мен қабылетін атап көрсететін Рәшид-әд-Дин оны әрі аяр, әрі зұлым адам ретінде бейнелейді, бірақ туасы тегін бұрмаламаған. Жамұқа да «нұрдан жаралған Боданшар» әулеті екенін куәландыра отыра, оның жеңіліске ұшырау себебін басқа тараптан іздейді, ақыр түбі Шыңғыс ханның үстемдікке жетуі – жазмыштан ғана емес, өзінің жеке басының қасиетінен және ұлыстағы жұрттың ортақ мүддесінен туындады деп біледі. Жамұқаның анық Боданшар әулеті екендігінің тағы бір дәлелі – сол «Қастерлі шежіренің» өзінде, Темужіннің әзірге тату андасына қарата айтатын: «Біз екеуіміз бір атаның баласы, қандас туыспыз» деген сөзі.
Жүрият руының саны тым көп болмағанға ұқсайды. Қарсы соғыстар кезінде қырылғаны, талауға түскені өз алдына, жеңіліп, жан сауғалаған азғана бөлігі босқын үстінде меркіттердің тосқауылына ұшырап, біржола қирайды. Шыңғыс ханнан соңғы деректерде жүрият (жұрат) руы әредік аталғанымен, ұлыс өмірінде ешқандай ықпал, әсері болмағаны көрінеді. Шыңғыс ханның қызметіне кірген көрнекті тұлғалар қатарында тек Ұлұғ-бахадұр деген кісі ғана бар екен.
Түмбине әулеті есебіндегі рулар қатарында дулат та аталуы – шетін жағдай. Дулат (дуқлат) – сегізінші ұл Бурұлджар-Дуқланнан тарайды деп көрсетілген. Ұлы Далада шағын екі топ болғаны аңдалады. Біріншісі – баяуыт-дуқлат, сыңайына қарағанда, баяуыт ішіндегі кіші ата; бұрнада, Қамбағай ханға тілектестігі үшін татар шапқынына ұшырап, түгелімен қырылып кетіпті. Ал екінші, негізгі топ – Азамат соғысына дейін жетеді. Тайжуыттармен тайталас кезінде Шыңғыс хан жағында болды дейді Рәшид-әд-Дин. Бірақ бұдан соңғы кезең, өз тұсындағы дулат туралы ешқандай мағлұматы жоқтығын айтады. Бұл дуқлат, әлбетте, арғы түбі Ұлы Далада өсіп-өнген үлкен дулат тайпасының тым әріде, үйірінен бөлініп қалған бір бөлшегі екені күмәнсіз.
Дулат туралы ең ескілікті мағлұмат – Ұлы Ғұн империясының ыдырау кезеңіне сәйкеседі. Миләди ІІ ғасырда, қытай, сәнби тепкінімен ата жұрттан ығысқан басқа да рулармен бірге, кейінгі Қазақ Даласына келіп қоныстаныпты. Бұл ежелгі Ғұнның бір пара жұрты жаңа бірлестік құрамында одан әрмен жылжи келе, Еділден асып, ақыры ІV–V ғасырларда Еуропаны жаулағаны белгілі. Атақты Аттила осы қатардағы дулат тайпасынан шыққан. Аттиладан соң Қара теңіз жағалауына қайтып оралған ел әуелде Түрік қағанаты құрамына енеді де, кейінірек, ҮІІ ғасырда Бұлғар қағанаты болып ұйысады. Билеуші әулет – тағы да дулат тайпасынан екен, Бұлғар хандары өздерін Аттиланың тікелей ұрпағы санаған. Көп ұзамай, бұл тараптағы халықтың негізгі бөлігі Хазар қағанатына қосылады, одан кейінде – Қыпшақ ұлысы, ақыры Алтын Орда құрамына құйылған. Ал қазіргі қазақ жерінің шегінде қалған дулаттар V ғасырда Теле қауымдастығының қатарында көрінеді. ҮІІ ғасырда – Батыс Түрік қағанатындағы негізгі, үстем тайпалардың бірі. Батыс қағанат құлағаннан соңғы дәуірдегі тарихи әдебиетте нақты атала қоймайды, әйткенмен, әлденеше ғасыр бойы үлкен есепте болған ордалы жұрт қанды-бұлғақ, әлейім-тәлейім заманда үлкен шығынға ұшырағанымен, жоғалып та, жойылып та кетпеген, ілкідегі қоныс ыңғайына қарағанда, күре жолдардан шалғай, Алатаудың етегі, Ыстықкөл төңірегінде көшіп жүрсе керек. Шыңғыс ханның Сартауыл жорығына қатысты деректерде ұшыраспайды. Айттық, тек Ұлы Далада қалған шағын бір тобы ғана Рәшид-әд-Дин тауарихына ілініпті.
Қалың дулат арада жүз елу жыл өткенде Шағатай ұлысынан дербестенген Моғұлстан мемлекетіндегі басты рулардың бірі болғанын көреміз. Моғұлстан ыдырағаннан соңғы жерде көпшілік қауымы Қазақ Ордасының құрамына енген. Қазақтағы дулат – саны мол, іргесі берік жұрт. XVIII ғасырда жасаған атақты Үйсін Төле би, Абылай заманындағы қазақтың бас батырларының бірі Мүйізді Өтеген, Кенесары ханмен ақырына дейін бірге болған Байзақ батыр, XIX ғасырда жасаған Майкөт ақын, XIX–XX ғасырлар шегінде жасаған ақын, жыршы Қазанғап Байболұлы, Герман-совет соғысында атаққа шыққан Бауыржан Момышұлы осы, ежелгі дулат нәсілінен.
Сонымен, біз арыдағы қият әулетінің бергі, Алан-Құбаның нұрлы құрсағынан жаралған нирун тайпасына тиесілі барлық ата – бөржігіттен бастап, тайжуыттан өтіп, қатаған, салжығұттан маңғыт, жүриятқа дейінгі аралықтағы, түбі бір саналатын руларды түгел адақтап, әрқайсысы туралы шағын ақпар бердік. Ендігі кезектегі әңгіме – нирунмен қанаттас дәрлекін табы және Шыңғыс хан дәуірі қарсаңында үлкен санатта болған жеке рулар мен дербес хандықтар құрып отырған аталы, ірі тайпалар турасында. Оған жалғас – Татар Даласының шеткері аймақтарында және одан сыртқары өңірде күн кешкен ойрат текті жұртқа тоқталатын боламыз.

Ұраңқай һәм дәрлекін тобы
Шежіре бойынша, баяғы Ергене-қоңнан шыққан Нүкүз бен Қиян әулетінің нирун табынан сыртқары барлық руы дәрлекін аталады. Түстеп санасақ: ұраңқай, қоңырат, үрәуіт, қаушын, сұлдұс, ілдүркін, баяуыт, кеңгіт. Бұлардың ішінде қоңырат туралы сөз кейінірек, өз алдына. Ұраңқайдан бастайық.
Ұраңқай руының түп тарихы VI ғасыр, Теле тайпа бірлестігінен бастау алады. Ежелден-ақ Ұлы Даладағы елеулі оқиғалардың бел ортасында болған қауым. Аты өшпеген, қалыбынан жазбаған. «Түгел тарихтың» айтуы бойынша, ұраңқай Ергене-қоңнан шығар жол – темір тауды еріту кезінде жетпіс ошақ жағып, жетпіс көрік басқан мықтылардың қатарында болыпты, яғни өз тұрғысындағы атақты, іргелі рулардың бірі. Саны толымды, жауынгер қауым. Әуел бастан-ақ Шыңғыс хан жағында болған, көп күш қосқан, және шешуші қызмет атқарған тайпалар қатарында. Ұраңқайдан әлемдік соғыстар тарихындағы ең ұлы қолбасы атануға тиіс Сүбітай-бахадұр шыққан. Шыңғыс ханның ең сенімді әмірлерінің бірі Желме осы ұраңқайдан. Желменің ұлдары Есу-Бұқа-тайшы мен Есун-Туа-Тарқы Шыңғыс хан әскерінде мыңбасы болған.
Рәшид-әд-Дин ұраңқайдың ағайындас тайпалар ішінде кейбір әдет-ғұрып өзгешеліктері болғанын айтады. Мәселен, бүкіл қият қауымы, көшпенді көп жұрт күн күркіреп, найзағай ойнағанда қатты қорқып, үйде тығылып отырады екен, ал ұраңқайлар сыртқа шығып, көкке, бұлтқа қарап айқайлап, сес көрсетеді, солай қаһарланса, жай түспейді, күннің күркірі тоқталады деп білетін көрінеді. Сондай-ақ, басқа жұрт сияқты, құрбандық ретінде жерге ақ төкпейді, ақ төгілсе, малға пәле келеді деп есептеген. Бұл тайпада зікір ойнап, жын шақыратын және сол жындармен сөйлесіп, әрқилы кеп шығаратын бақсылар бар, әсіресе ұраңқайдың шет жұрты Барғұжын-Тоқымда бақсы көп дейді. Қалың ұраңқайдың бөлшек бір тобы – орман ұраңқайы аталады екен. Бұлардың тұрмыс-тіршілігі өзгешерек. Киіз үй, көтерме шатыр жоқ, аң терісі, қабық, бұтақтармен жабылған ағаш күркелерде тұрады. Киімдері де аң елтірісінен. Сиыр, қой-ешкі дегенді білмейді. Мал бағуды ең үлкен қорлық санайтыны сонша, шешелері қыздарына ренжігенде сені қой бағатын жұртқа ұзатам деп қорқытады екен. Сарлық ұстап, бұғы үйреткенімен, негізгі кәсібі аңшылық болған. Қыста қар қалың түскенде аяқтарына шаңғы деп аталатын ұзын тақтайша байлап, сырғанап жүріп аң аулайды екен. Бірақ бұл – кәдімгі ұраңқайдан мүлде басқа қауым дейді Рәшид-әд-Дин. Салты бөлек, атауы ортақ бұл екі ру – ертеректе бөлінген бір тайпа екені күмәнсіз.
Бүгінде ұраңқай есімді үш жұрт белгілі.
Бірі – ұраңқай-сақа, орысша таным бойынша якут, Совет империясы құлағаннан соңғы жерде сақа атауын бекітіп алды. Сол ескі замандардан бастап, Байкөлдің (Байқалдың) сыртымен, Лөнә (Лена) өзенін бойлай отыра терістікке қарай тынымсыз жылжыған ұраңқай-сақа ақыры ұлы дарияның және оның үлкен бір саласы Вилүйдің ұзына бойына орнығады, бірақ кейінгі тарихи дәуірде бүкіл түрік қауымынан оқшау қалғанымен, өзінің тегін ұмытпаған. Орыс өктемдігі заманында христиан дініне еніп, ежелгі сойларын өзгертсе де, байырғы салт-дәстүрін, ана тілін сақтаған, қазір Ресей құрамындағы автономиялық республика.
Екіншісі – ұраңқай-тыба, орысша тува, ол да Ресей құрамындағы автономиялық республиканың байырғы жұрты, өздерін ресми түрде тыба атайды. Ежелгі ата қонысы – Кем (Енисей) өзені және оның бастапқы тармақтары бойында отыр, дәстүр-салтын, тілін сақтаған; орыс билігіндегі Сібір шегінде қалған, азып-тозып, азайған, құрып бітуге жақындаған алтайлық, сібірлік басқа ағайындардан мүлде өзгеше, қарасыны біршама, орнықты, толымды түрік халықтарының қатарында саналады. (Баяғы Рәшид-әд-Дин даралап көрсеткен орман ұраңқайы (ойн-ұраңқай) бүгінде осы тыба халқының құрамында.)
Ұраңқай есіміне жалғас үшінші қауым – Қазақ Алтайының арғы беті, ендігі Моңғол ұлысының батыс аймағындағы аты бар да, заты жоққа жақын, саны шектеулі, қалмақ ұраңқай руы; бұрынғы орыс оқымыстылары бұл тәжі-ұраңқай – әуелгі тобынан бөлінген, негізі түрік текті, кейіннен ғана, жаңа ортада моңғолданған жұрт деп таныған. Кейініміз, әрине, Шыңғыс хан заманы, ұлы қағанның немере-шөберелерінен соң, Түпкі хандық – Еке Ұлыстың астанасы да, тірлік-тынысы да Қытай қойнауы, Пекинге ауысқан себепті ел екіге жарылып, әуелде Арық-Бұқа мен Құбылай, оған жалғас, Құбылай мен Қайду арасындағы қырық жылдық қырғын кезеңінде, бұрын алды қозғалған ежелгі жұрты енді түп көтеріле, Батыстағы ұлы мемлекеттер шегіне қоныс аударып, байырғы Татар Даласы ежелгі түріктік кейпінен айрылған заман, яғни XV–XVI ғасырлар. Ежелгі түрік қауымының күшті, қуатты және саны мол басым көпшілігі Шалқар Даланың шығыс бөлігін тастап шыққаннан соң, бұл тараптағы моңғол тектілердің үлес салмағы еселеп артқан еді және босап қалған, оты мол, суы мол, байтақ қоныста, уақыт оза келе, берік орнығып қана қоймай, қарқынмен өсіп-өнуіне жағдай туды. Нәтижесінде, аталы, айдынды түрік тайпаларының өзінің тым ары – Қытай ішінде, мемлекет құрушы қауым және оны сақтап тұрушы қарулы күш ретінде қоныстанып отырған жекелеген топтары мен бөлшектері, әртүрлі себеппен баба жұртынан шықпай қалған әрқилы ата баласы бірте-бірте түгелімен түріктік тегін ұмытады, дәстүр-салтынан да, ана тілінен де айрылады. Бұл – жалғыз тәжі-ұраңқай ғана емес, бүгінде Ішкі Моңғолияда аймақ атауы ретінде ғана қалған найман, ілкіде және кейінде торғауытқа сіңіскен керей және кейбірінің аты ғана бар, көбінің елесі де жоқ тағы бірқанша ру, тайпалар. Керек десеңіз, біздің тараптағы туыстас өзбек, әзірбайжан, башқұрт, татар халықтарының ішіне кіріккен ежелгі рулардың өзінің жөн-жобасы тек тарихи дерек ретінде ғана аталады. Арғы баба – ежелгі түрік ру-тайпаларының даңқты есімімен қоса, өзіндік құрылым, бар болмысын күні бүгінге дейін сақтап қалған – қазақ қана.
Хош. Күренімізге қайтып оралайық.
Рәшид-әд-Дин шежіресі бойынша дәрлекін табындағы үрәуіт, одан тарайтын қонқотан, арулат туралы азғана деректі өткен тарамда айтып кеттік. «Қастерлі шежіре» бұл руларды Түмбине әулетіне жатқызады, біз «Түгел тарихты» мақұл көргенімізбен, сөз орайына қарай, ілгері салыппыз.
Баяуыт руы Селеңгі, оның бір саласы Жадай (Джида) өзендерінің аңғарында қоныстанған екен. Көпшілік қауымы әуел бастан-ақ Шыңғыс хан жағынан табылады. Болашақ қаған алғаш атқа мініп, тайжуыт одағына қарсы жасақ жинағанда, он үш күрен әскердің бір күрені, яғни бір мыңдығы осы баяуыттар болған. Сондықтан да кейінгі кезеңде үлкен құрметке жетеді. Алтын Орда заманында Дәшті-Қыпшақтағы белгілі тайпалардың қатарында саналған.
Темужін алғаш күрес жолына түскен тайталас кезеңде оның ерекше қасиетін көпке әйгілеп, болашағын болжаған, сөйтіп, жұртты үйірген, кейінде Шыңғыс ханның өкіл әкесі болып танылған баяуыт Сорқан деген ақсақалдың есім-жөні мағлұм. Шыңғыс хан әскеріндегі мыңбасылар қатарында Оңғұр-ноян аталады.
Кеңгіт туралы мағлұмат жоққа тән. Бар дерек – Жошы ханның еншісіне берілген әскер ішінде болуы. Бұдан соңғы жерде Жошының үлкен ұлы Орданың ғұзырындағы жұрт қатарында. Мыңбасы әмірінің аты Қотан екен. Беріде Ноғай Ордасының құрамында жүргенін көреміз.
Сұлдұс – сол заманда, Татар Даласындағы көрнекті рулардың бірі екен. Түп қонысы – Селеңгінің бастауы. Тайжуыттарға тәуелді болған. Әуелгі соғыстар кезінде тайжуыт шебінен кете алмайды, бірақ түбінде Шыңғыс ханға қосылған. Бұдан соң құрметке кіріп, белгілі бахадұр, нояндар шығарған. Ақыры төрт ұлысқа түгел тарайды. Шағатай дәуірінен соңғы Ақсақ Темір жасағында ең негізгі жауынгер күштердің бірі болған. Кезінде тайжуыт тұтқынынан қашқан Темужін баланы ажалдан құтқарған Сорқан-Шира және оның кейіннен жетілген ұлы Жылауқан-бахадұр осы сұлдұс руынан.
Сұлдұстың бір тармағы, дербестенген ілдүркін руы әуелгі соғыстар кезінен бастап Шыңғыс хан төңірегіне ұйысқан екен. Басты кісілері сенімге кіріп, елшілікке жүрген.
Қаушын руы да ішкі соғыстар кезінде Шыңғыс хан жағында болған, әскер бастаған нояндарының аты тарихтан белгілі. Кейінде көпшілігі Шағатай ұлысына енген және негізгі жасақтар қатарында саналған. Алтын Ордадан соңғы Ноғай Ордасы, Қазақ Ордасына қатысты деректерден қаушын атын ұшырата алмадық. Шыңғыс ханның заманында қаушыннан Борағұл-ноян шыққан. Және де Жошының қарауына берілген, кейінде Бату хан әскерінің оң қанатын басқарған Қаушын-Байқы есімі белгілі.
Сонымен біз қияттан бастап, ұраңқаймен тәмамдап, Рәшид-әд-Диннің «Түгел тарихында» нирун және дәрлекін аталатын барлық ру, тайпаларды түгендеп шықтық. Ендігі сөз – осы санаттағы қоңырат турасында.

Қоңырат
Рәшид-әд-Дин қоңырат руын Ергене-қоңнан шыққан Нүкіз бен Қиян әулетіне жатқызады, бірақ нақты қайсысынан таралатынын ашып айтпаған. Әйтеуір нирун емес, оған дейінгі қауымнан. Жетпіс жерден ошақ жағып, жетпіс көрік басқан негізгі атаның бірі. Алайда, темір тау еріп, кең дүниеге жол ашылған сәтте, сірә, алдыңғы қатарда тұрған қоңырат қауымы ағайындардың кеңесін күтпей тұра ұмтылып, қалған жұрттың ошағын баса-көктеп, ең алдымен шығып кетіпті. Нәтижесінде қоңырат пен басқа рулар арасында реніш туып, ел іші бұзылған екен және көпшіліктің ұғымынша, қоңырат қауымында жиі кездесетін тобан аяқ дерті де осы, туыстардың ошағын тапаған орайсыз қылықтың нәтижесі көрінеді. Бұл аңыз ескі заманда қоңырат пен қият арасына сына қағылған әлдебір оқиға – жолы кіші рудың аға баласына тізгін ұстатпауынан туындады деп санауға керек. Шындығында, барлық заманда да, әсіресе Шыңғыс ханның бергі аталарының тұсында қият пен қоңыраттың бірлігі күшті болған. Ағайын-туыс, құда-анда жұрт. Екі рудың арасында қыз берісіп, қыз алысу – дәстүрлі салтқа айналған. Қоныстары қатарлас, егер қият аймағы – Кентей – Бұрқан-Қалдұндағы үш дарияның бастауы, Онан өзенінің бойы, Селеңгінің етегі, Келүреннің жоғарғы жағы болса, қоңырат – үстірттің терістік-шығысы, орманды далаға ірге тепкен еді. Татар тайпасы жайлаған аймақтың түстік беті, Қалқа өзенінен Тұр-Қорғанға, нақтылап айтсақ, Оңғыт қонысы Иньшань тауларына дейінгі аралық, ал шығыс өңірі Шүрженмен шектесіпті.
Қоңырат атауының төркіні туралы екі түрлі болжам бар. Әуелгісі – қоңыр ат, яғни тотемдік, киелі жануар есімінен туындаған. Ықтимал. Дегенмен, бұл – халықтық этимология. Енді бір пікір – осы ру қоныстанған шығыс аймақтағы Қоңыр өзенінің атауынан. Ежелгі ру-тайпалардың көпшілігінің есімі өздері әуелде отырған, өсіп-өнген жер, өзен-су, тау, қырат атауына байланысты болып келетінін ескерсек, әбден қисынды.
Өзіндік шежіре бойынша, исі қоңыраттың арғы тегі – алтын-күбіден туған үш ұлдан бастау алады екен. Деректі келтірген Рәшид-әд-Дин әлдебір қуыс ыдыстан адам жаратылуы қисынсыз нәрсе, бұл сөз, сірә, асыл текті, нәсілі таза деген мағна берсе керек дейді. Шындығында, «алтын-күбінің» («алтын-күдүке») астарында рудың түп атасының ғажайыптан жаралмысы туралы ескілікті әпсана жатқанын аңдауға болар еді. Бұл ерекше туған үш ұлдан іргелі тайпа – кейінгі қоңыраттың қаншама атасы тарайды екен. Үлкен ұлдың аты – Жарлұқ-мерген. Қазірде қоңырат атанып отырған қабиланың басым көпшілігі осы, мейірбандығын әйгілеу үшін құралайды құлағаннан тесе атқан мерген батырдың ұрпағы дейді «Түгел тарих». Екінші ұл – Құбай-Шері. Одан іңкәрас, олқұнұт аталары бастау алады. Үшінші – Тұс-Бодауыт, бұл кенже ұлдан қаранұт, күнгілүт рулары тарайды, ал кейiніректе күнгілүттен қоралас руы бөлініп шыққан.
Қытай деректерінде «ақ татар» тобына жатқызылатын қоңырат ежелден-ақ саны мол, қуатты рулардың қатарында болған. Қонысының бір шалғайы Ұлы Қорғанмен іргелес, яғни қытай жұртына тақау болғандықтан, арыда Қидан, беріде Шүржен патшалығымен алыс-беріс қалыптасады, әрқилы қарымта, сарымта шапқыншылық жағдайлар да ұшырасып тұрады. Мәселен, тіпті кейінде, 1196 жылы қоңыраттар шүршіт жеріне жортуыл жасапты. Әуелде олжаға кенелсе керек. Бірақ мол әскер топтап, қарсы аттанған алтын-хан әскері қоңырат қоныстарын шауып, жаныштап қайтқан көрінеді.
Қоңыраттың ұлдары батыр, мерген танылса, қыздары қас сұлу деген даңққа шыққан. Ару ғана емес, ақылды әйел, ошақтың құт-берекесі ретінде өлең, жырға қосылған. Әдетте, қоңырат қыздары мәңгілік құда қият жағына ұзатылыпты. Ұрпақтан ұрпаққа жалғасқан дәстүр. Үлкен әке Бартан-бахадұрды айтпағанда, Шыңғыс ханның өзінің қоңырат қызынан туғаны белгілі. Қағанның ел ұстаған, қол бастаған төрт ұлы – Жошы, Шағатай, Өкетай, Төленің нағашысы тағы қоңырат. Шыңғыс ханның жихангер, данагөй немересі Бату ханның да анасы қоңыраттан. Құбылай хан және одан соң біртұтас Қытайды билеген Шыңғыс әулеті бас бәйбішелерін үнемі қоңыраттан алатын салт болған.
Шыңғыс хан атқа мініп, күрес жолын бастағанда қоңыраттың бір бөлігі қалтқысыз жақтаса, басым көпшілігі қарсыластар одағына қосылған. Түптің түбінде бәрі де құрықтан оза алмаған. Ақыры, нағашы, құда-анда ғана емес, айрықша жақын жұрт есебінде үлкен құрметте болады. Шыңғыс ханның күйеу баласы, қолбасы Тоғышар-ноян, балдызы Алшы-ноян осы қоңырат руынан.
Шыңғыс хан және оның әулеті Батыс тарапқа аяқ басқанда қоңыраттар төрт ұлыстың шегіне түгел таралады. Әйткенмен көбірек ұйысқан жері – Алтын Орда. Бұдан соңғы заман, біртұтас, үлкен ұлыс ыдыраған кезде негізінен қазақ, ноғай, қарақалпақ халықтарының құрамында болып шығады. Қырғыз бен қырым-татар ішінен де көрінеді. Қоңыраттардың үлкен бір тобы XV ғасырдың соңында, Шәйбани хан бастаған Дәшті-Қыпшақ руларының қатарында Орта Азия шегіне өтеді, бұлар уақыт оза келе отырықшыланып, туысқан өзбек халқының бір бөлшегіне айналыпты. (Әйтсе де, күні кешеге дейін ескілікке жетік ақсақалдары: «Біз қазақ жерінен, Арқадан келдік», – дейді екен.) Ежелгі қоңыраттың бұл тараптағы әулеті 1804 жылы Хиуа хандығында билікке жетіп, Орта Азия тарихында белгілі Қоңырат династиясының негізін салады (1920 жыл, Совет өктемдігіне дейін тұрған).
Қазақтағы қоңырат жаңа ұлыс шегінде ұйыса отырып, өзінің тума есімін сақтайды және қашанда үлкен ұлт ішіндегі саны мол, беделді де белді арыстардың қатарында болып келген. Ал атағы, абыройы зор жеке тұлғаларға келсек, XX ғасырдың бас кезіндегі белгілі саяси қайраткерлер Сұлтанбек Қожанов, Нәзір Төреқұлов, жазушы Саттар Ерубаев, ғасырдың орта тұсында көрінген қоғам қайраткері Нұртас Ондасынов, Совет заманындағы белгілі әдебиет тарихшысы Бейсенбай Кенжебаев ежелгі қоңырат тайпасынан шыққан болатын.
Байырғы қоңырат қауымының ежелгі замандардан өткеріп, жаңа дәуірге жеткерген ең ұлы рухани мұрасы – әлемдік деңгейдегі “Алпамыс” жыры. Бүгінде өзбек және қазақ эпосының таңдаулы үлгілерінен саналады.

Қоралас
Қоралас – арғы бір заманда қоңыраттан бөлінген ру.
«Алтын күбіден» шыққан үш ұлдың кенжесі Тұс-Бодауыттың Мисар-Өлік деген немересі болыпты. Жаужүрек батыр екен және бір қасиеті – ұйқысы тым қатты, кемінде қатарынан үш күн ұйықтап, әрең оянады және ұзақ ұйқы кезінде өлген кісіден айырмасы жоқ, сондықтан да тума есіміне сондай айқындауыш ныспы жалғаныпты. Бірде, шаршап, көл жағасында осылай ұйықтап жатқанда, арқасына шағала жұмыртқалап, балапан басқан екен дейді. Міне, осы Мисар-Өлік батырдың Қоралас деген ұлы кішкентай кезінен тентек болады да, өсе келе туған ағаларымен, жақын ағайынмен сыйыса алмай, бөлек қонып, шет жайлайды. Нәтижесінде, түбі бір болса да, қалың қоңыраттан бөлінген бүкіл әулеті қоралас дейтін дербес руға айналған көрінеді. «Түгел тарих» жеткізген әпсана осындай.
Қоралас жалпы қарасыны тым көп болмаса да, киіз туырлықты жұрт ішінде өз орнын алып отырған жауынгер ру болған. Санының аздығына қарамай, шығысындағы татар, батысындағы меркітпен соғыстан тайынбаған реттері бар. Кейде ағайын жұрт қиятты көмекке шақырады екен. Алтын құрсақты Алан-Құбаның төркіні – қоралас, сол себепті қоралас руы Боданшардан тараған бүкіл қият әулеті, оның ішінде бөржігеннің түп нағашысы саналған. Шыңғыс ханның әуелгі соғыстарында түгелімен қолдап, тайжуытқа қарсы аттанған. Бастаушысы Жаруқа-ноян екен. Кейініректе жекелеген топтары Жамұқа жағына ойысқанымен, қайта айналып үйірін табады. Шыңғыс хан тұсында қоралас руынан түменбасы Еке-Есүр-ноян айрықша құрметті болған.
Қораластың Батыс тараптағы жорықтарға қатысқаны және қопарыла қоныс аударғаны байқалады. Алтын Орда мен Шағатайдан соңғы көшпенді ұлыстар, оның ішінде Моғұлстан құрамында болған. Бүгінгі қазақта дулат тайпасының ботбайдан тарайтын бір тармағы есебінде тұрған қоралас осы, Моғлұстан шаңырағынан. Үлкен шежірелерде қыздан туған кірме, ауызекі әңгімелерде қорадан тауып алған олжа баланың ұрпағы делінеді. Құдыретті Шыңғыс ханның өзінің төрінде отырған қораластың дулат құрамына тіркелуі – Ақсақ Темірдің Моғұлстанға қарсы тынымсыз, дүркін жорықтары кезінде ойсырап, азайғаннан соңғы кезең деп шамалауға болады. Қайткенде де өзінің тума атауымен қазақ халқының құрамына құйылғанын көреміз. Ал түпкі жұртта қалған бір бөлік қоралас Юань дәуірінде Ішкі өлкеге көшіріледі. Шыңғыс ханның туған інісі Қасар ұрпақтарының иелігінде болған. Келе-келе біржола моңғолданып, ру есімі Горлос деген аймақ атауы ретінде ғана сақталып қалған екен.
Айтпақшы, Шыңғыс хан шежіресінде «Қият-қоралас» бар. Бұл – қияттанған қоралас, немесе қиятпен біріккен қоралас емес, кейінгі қияттың Қабұл-ханнан бастау алатын қият-бөржіген, қият-жұрқын, қият-шаншығұт, қият-жасар руларымен аталас, түп есіміне ежелгі бір дәстүр орайымен ана төркіні – қоралас ныспысы тіркелген дербес ру, қисынына қарағанда, Қадан-бахадұрдан, немесе Құтұла-ханнан, бәлкім, осы екеуінен астаса тарайтын әулет. «Түгел тарихта» қоралас руының татармен соғысында Қабұл-хан ұлдарының көмекке келуі – арыдағы нағашы-жиендік жөнімен қатар, берідегі құда-андалық орайымен деуге тиіспіз.
Қазақтағы, дулат тайпасының құрамында саналған қоралас руы Абылай хан заманында сыртқы жауларға қарсы күресте атаққа шығады. Қырғызға, қытайға қарсы соғыстарда көзге түскен Жауғаш батыр осы ежелгі қоралас руынан.

Күрлеуіт
Күрлеуіт – қоңыратқа тым жақын, үнемі өзара бірлікте болған ру, бұлардың таңбалары да ортақ деп жазады Рәшид-әд-Дин. Қатар көшіп, іргелес қонған, құда-андалы жұрт, яғни өзара қыз алысып, қыз берісу тұрақты дәстүрге айналған берік әскери одақ. Жұңғырқын және оймауыт деген екі атаға бөлінеді екен. Әуел бастан-ақ Шыңғыс ханға келіп қосылыпты, айнымапты, алалыққа жол бермепті. Сондықтан да әлейім-тәлейім заманда жапа шекпеген, ал кейінде үлкен құрметте болған.
Шыңғыс хан тұсындағы атақты тұлғалар қатарында Ебуген-ноян, Бұрұнтай-ноян есімдері мағлұм. Бұдан соңғы дәуірде де күрлеуіт тайпасынан қарымды қолбасылар, ғұзырлы әмірлер шығады. Біріктіру, жаулау жорықтары кезінде төрт ұлыстың да құрамына таралған. Алтын Орда мен Шағатай мемлекетіне жалғас хандықтар – Моғұлстан, Қазақ Ордасы мен Ноғай Ордасында бой көрсетеді, Дәшті-Қыпшақтағы «тоқсан екі баулы өзбек» руларының қатарында аталады.
Ежелгі күрлеуіт руы бүгінгі қазақта қыпшақ тайпасының бір тармағы саналады. Және үлкен ұлыстар заманында дербестенген бір бұтағы оймауыт кейінде дулат-жаныстың құрамына қосылған.
Қыпшақ құрамындағы күрлеуіттен XIX ғасырдың алғашқы жартысында жасаған атақты эпик жыршы Жаманқұл шыққан.

Барғұт, тұмат
Барғұт руы күрлеуітпен, қоңырат және оның бір тармағы елжігенмен шектес қана емес, жақсы аралас, бірақ сүйегі басқа болғандықтан қыз алысып, қыз беріседі деп жазады Рәшид-әд-Дин. (Қиятпен де құдалас. Бартан-бахадұрдың бәйбішесі, яғни Шыңғыс ханның туған әжесі Сүнигүл осы барғұт табынан екен.) Селеңгі өзенінен арғы тарап, Байқал көлінің шығыс бетін қоныстаныпты. Өз заманындағы елеулі қауымының бірі. (Сондай-ақ, Ұлы Даланың шығыс беті, татар тайпасының құрамындағы барқы-татар да осы барғұттың ертеректе бөлініп қалған бір бұтағы деп танылуға тиіс.) Барғұт (жекеше тұлғасы – барқы) атауының төркіні туралы әрқилы болжам бар. Бір тұспал бойынша, бұл – бағзыдағы байырқы (қытай деректерінде баегу) руының атауына жалғас, «байырқы» – байырғы, көне, ежелгі сөзінің түрленуінен шыққан есім. Тағы бір пікір – сол түріктің «байрақ» – ту, немесе «баяр» – бай, дәулетті сөзінен бастау алады және қайткенде де түрік текті баят, баяндұр, баярлы тәрізді ру атауларымен туыстас. Түрік негізді есіммен келіспеген ағайындар барғы – моңғол тілдеріндегі «барға» – тұрпайы, дөкір сөзінен шыққан дейді. Кейінгі бір пікір қайтадан ежелгі түрік дәуіріне сілтейді: ру атауы «барғұ», яғни олжа (қазақтың «барымтасымен» түбірлес – М.М.) ұғымына сәйкес, өйткені барғұттың өсіп-өнген мекен-тұрағының өзі Барғұжын-Тоқым – олжаланған, жауланған жер мағнасында деп дәлелдейді. Түпкі мағнасы қандай десек те, баяғы Рәшид-әд-Диннің өзі ру есімін жер атауымен жалғастырған болатын. Біздің бұл әрқилы тұспалдарды санамалап отыруымыз – барғы руының есім тегі ғана емес, шығу тегі туралы да күні бүгінге дейін қалыпты байлам жоқ. Егер барғұт – ежелгі байырқының тікелей жалғасы болса – онда анық түрік текті. Ру есімі қоныс-мекен атынан туындаса, онда екі тарап болжам да нақты деректер арқылы дәлелдеуді қажет етеді. Осы орайда, Рәшид-әд-Дин келтіретін барғұт бектерінің есім-сойлары түрік негізді екендігін алға тартуға болар еді. Сонымен қатар, әуелде түрік барғұт IX–X ғасырларда шығыс беттен Байкөл тарабына қарай жылжыған моңғол текті тайпалардың ықпал-әсерінен де тыс қалмаған. Кейбір зерттеушілердің барғұт – Барғұжын өлкесін мекендеген, кейбірі түрік нәсілді, кейбірі моңғол нәсілді, ұжымдас бірнеше рудың жетекші барғұт табына телінген, немесе сырттай таңылған ортақ атауы деген пікірі де қисынсыз емес. Қайткенде де ақыр түбінде барғұт қауымы қалған түрік жұртынан алыстап кеткенін көреміз.
Қонысы шалғай барғұттар Татар Даласындағы Азамат соғысы кезінде ешкімге қосылмаған, талас пен майданнан сырт қалған. Әйтсе де, Еке Ұлыс ту көтергеннен соң, арада бір жыл өтер-өтпесте Шыңғыс ханның дәргейіне бас ұруға мәжбүр болады. Кейінгі жорықтар кезінде азды-көпті мөлшерде Батыстағы үш ұлыста да көрініс береді, бірақ негізгі жұрты салқар көшке қосылмай, ежелгі қонысында қала берген. Алайда, бір жақта бурят, бір жақта халха – жат жұрт қоршауында отырған барғұт тайпасы заманнан заман өте келе, толық моңғолданады. Ақыры, XVII ғасырдың екінші жарымында бүкіл Сібір, Байкөл төңірегін түгел иеленген орыс отаршылдарының тепкінінен ығысып, Шығысқа қарай үдере жылжып, Хиңган тауларынан асып түседі де, Цин империясының бодандығын қабылдайды. Арада көп ұзамай, XVIII ғасырдың 30-жылдарында көпшілік бөлігі биік пәрмен бойынша, ендігі босап қалған шұрайлы алқап – ежелгі татар қонысы Құлын–Бұйыр өңіріне көшірілген екен. Бәрібір еркін, бақытты өмір таба алмайды. Жауынгер барғұт руы әр кезде де, әсіресе XX ғасырдың басында қытай өктемдігіне қарсы ауыр күрестер жүргізіп келген. Барғұттың бүгінгі ұрпағы осы кейінгі мекен – Қытайдың Ішкі Моңғол аймағының терістік-батыс бөлігінде тұрады. Ал Шыңғыс хан және оған жалғас замандарда Батысқа бағытталған азды-көпті қауымы жергілікті жұрттар арасына сіңісіп кетеді. Тек кезінде Алтын Орда құрамына кірген шағын бір топтары ғана өз есімін сақтапты. Бұлар – абақ керей жантекей ішіндегі барқы атасы және қырғыз, оң қанаттағы әдігене тайпасына тиесілі барғы руы. Ежелгі барғұттың бұл соңғы жұрнағы қырғызға Моғұлстан – Жетісу тарабынан барып қосылды деп шамалауға болады.
Түрік нәсілді ежелгі барғұт руының тағдыр-талайы – халықтар тоғысқан, тайпалар араласқан, дүние аударылып-төңкерілген алағай-бұлағай заманның өзіндік бір қалтарыс көрінісі сияқты. Тобынан айрылса да, түтіні өшпепті әйтеуір.
Туыстас тұмат руының тағдыры әлдеқайда күрделі шығады. Қанды қырғыннан басталып, ақыры қырық бөлек болған. Бұл тұмат барғұтпен туыс әулеттен, бәлкім, сол барғұттың өзінен таралып, өсіп-өніп, кейінде дербестенген ру деп көрсетеді Рәшид-әд-Дин. Кейінгі зерттеушілер тұмат – ежелгі тубо (дубо) тайпасының жұрнағы деп санайды. Қайткенде де түрік текті. Арыдағы Теле бірлестігі, кейінгі Түрік қағанаттарынан соңғы дәуірде барғұт руымен араласа қоныстанып, ынтымақ-одақта күн кешеді, бұл кездегі мекен-тұрағы – Байкөлдің оңтүстік-шығыс пұшпағы болса керек. Бұдан кейінгі заманда, сірә, моңғол текті жұрттан ығысып, батысқа қарай жылжыған. Шыңғыс хан ту көтерген кезде тұмат қонысы – өздерінің ата жұрты Саян тауларында, Кем-Кемжүт – қырғызбен шектес екен. Шамасы, ойратпен аралық.
Тұмат ілкі бір заманда моңғол текті қоры руымен бір қауымда болған және көршілес басқа да ойрат руларымен қатты араласқан тәрізді. Соған орай, өзіндік сыпаты қалыптасқан. Әдет-ғұрпы да, киім үлгісі, мінез-құлқы да төңірегінен өзгешерек болған. Әнші, биші, әрі айрықша жауынгер жұрт екен. Ағаш елі тайпаларының қатарында бейбіт бағынады, алайда, арада алты-жеті жыл өткенде, Шыңғыс ханның Қытай жорығы кезінде, ұлыс нояндарының зорлық-зомбылығына шыдамай, қайта көтеріледі. Ақыры, екі дүркін қан майданнан соң көпшілік бөлігі қырғын табады. Бірақ үлкен рулар қатарынан шыққанымен, мүлде жойылып кетпеген.
Бағынышқа келген біраз бөлігі Батыс жорықтарына тартылады. 1220–1221 жылдарда, Ауғанстан шегінде тұрған Шыңғыс хан Ордасына барып қайтқан Шүржен елшісі Угусуннің естелік жазбаларында тұма (тұмат) руы далалық өлкені жайлаған меркіт, найман, қаңлы, қарлұқ тайпаларының қатарында аталады, сөз ыңғайына қарағанда, ежелгі тұматтың үлкен бір бөлігі бұл кезде Жетісуда орныққан болса керек. Қара орнында отырып, өсіп-өнген кейінгі тұқымы, сірә, Юань заманында, түстік бетке көшіріледі. Бұдан соңғы кезеңде Ішкі Моңғол өлкесінде үлкен күшке жетіп, екі қосын құрап, аталы рулардың санатына еніпті. Уақыт оза келе түпкі тегін ұмытып, тілінен айрылып, төңірегіндегі көпшілік – моңғол жұртының құрамына құйылған. XIX ғасырдағы орыс деректерінде ескілікті атау ретінде тұмат (түмет) аймағы туралы ғана айтылады. Тұмат тайпасының бір жұрнағы бүгінгі бурят арасынан елес береді. Түрік текті тыба халқының есебіндегі іргелі тұмат руы да, сөз жоқ, осы тұмат әулетінен. Хақас және алтайлық төлеңгіт арасында да тұмат сүйегі бар екен. Сондай-ақ башқұрттағы тұма, өзбектегі қара-тұма, қырғыздағы ақ-тұма, қара-тұма – сол тұматтың жұрағаты.
Ежелгі тұматтың жарқа-бөлшектері қазақ шаңырағында да өзінің түп атауын сақтап қалыпты һәм біршама қауым; бұлар: дулат жаныс құрамындағы, қоңырат көтенші және қара-керей, жастабан керей ішіндегі тұма деп аталатын сүйектер және сары-үйсін құрамындағы тұматай. Орталық Азия тайпаларының өткен тарихын да, өз кезіндегі ахуалын да жақсы білген Г.Грумм-Гржимайло қара-кереймен қатарлас найман ішінде де тұмат тармағы барын айтқан, бірақ біз бүгінгі шалағай шежірелердің ешқайсысынан ұшырата алмадық.

Жалайыр
Жалайыр – Татар Даласында қалыптасқан ежелгі тайпалардың бірі. Негізгі қонысы – Онан өзенінің сол жағалығынан Селеңгінің бір тармағы Хилок өзеніне дейінгі аралық екен. Қарасыны мол, өскен, өнген ел. Алғы бір замандарда ұзын саны жетпіс мың шаңыраққа тартыпты. Бүкіл жалайыр он атаға бөлінеді дейді Рәшид-әд-Дин. Рет-жөнімен айтқанда: жат, тоқырауын, көнсауыт, құмсауыт, оят, нілқан, құрқын, төлеңгіт, бөрі, шаңғұт. Әрқайсысы өз әмірі бар, саны да көп, қыруар халық дейді. Кейде Қытай шекарасына дейін жайыла қонады екен. Сондықтан да арыда қидан, беріде шүршітпен әрқилы қақтығыс, қантөгіс соғыстар болып тұрған.
Бірде жалайырды жаныштап, тәубаға келтіру үшін Қытайдан көп әскер шығады. Екі жақ Келүрен өзенінің екі қабағында қарама-қарсы келіпті. Тақау төңіректе өткел жоқ екен. Жау терең әрі ағынды өзеннен өте алмайды деп сенген жалайырлар бергі бетте тұрған қалыптары қытайларды мазақ қыла бастайды, қолдарын шошайтып, бөріктерін бұлғап, өздеріне шақырады, келіңдер, малымызды талап, олжаға батыңдар деп айқайлайды. Сонда қытай әскері түні бойы қу ағаш жинап, сал буып, таң ата қаптап өзеннен өткен екен. Сандары әлденеше есе көп жау жасағы жалайыр әскерін жеңіп, қонысын ойрандап, малын олжалап, бойы қамшы сабынан асқан бала-шағасына дейін өлтіріп, қасап қырғын жасаған екен. Тықсырыла қашып, аман шыққан жалайырдың бір бөлігі қият қонысына жетеді. Бірақ екі арада тағы да жанжал туып, күтпеген соғыста болашақ Шыңғыс ханның сегізінші атасы Дұтұм-Мәненнің сегіз ұлы қатарынан, анасы Мұнұлұн-қатынмен бірге қазаға ұшырапты. Бұл істі қалған жалайыр хош көрмесе керек, әңгіменің бір ұшығында басбұзар ағайындарын өздері жазаға тартыпты деген де сөз бар. Сірә, кейінгі кеп. Ақыры, әлдеқалай аман қалған немере, Шыңғыс ханның алтыншы атасы Қайду-ханның тұсындағы қарымта соғыста жалайыр жеңіліске ұшырап, көпшілік бөлігі қият әулетіне бодан болады. Бұдан соңғы заманда алалық тумайды, Шыңғыс хан атқа мінген кезде бүкіл жалайыр бөржіген әулетімен ынтымақ, бірлік танытады. Алмағайып заманда біршама бөлігі Жамұқаға жақтасқанымен, Азамат соғысы, бұлғақ кезеңінен аман-түгел өтеді. Шыңғыс ханмен бірге көтеріліп, қайтадан ұйысқан алып елде биік мәртебеге жетеді. Шыңғыс хан заманында, оған жалғас төрт ұлыс дәуірінде жалайыр тайпасынан ұлы қолбасы, атақты әмірлер шығады, бұл ретте Сартауыл жорығы тұсында Шүржен майданында бас қолбасы, әрі жаңадан жауланған патшалыққа тежеусіз әмірші сайланған Мұқалы-ноянның атын атау жеткілікті болса керек. Ендігі бір қолбасы – Бала-ноян. Сондай-ақ Есүр-ноян, Сапа, Бүрке әмірлер құрметке жетеді. Еке Ұлыс жарым әлемді дәргейіне келтірген замандарда жалайыр Шығыста Қытай-Шүржен тарабына жайылып, Батыста – Жошы, Шағатай ұлыстарына кеңінен таралады, әсіресе, Құлағу билігіндегі Иран жұртында айрықша ықпалға ие болыпты, кейінірек, империяның ыдырау кезеңінде жалайыр әулеті байтақ Бағдатты алып, Терістік Ирақ, Күрдстан мен Әзірбайжан шегінде дербес, жаңа бір ұлыс құрады (1336–1432). Уақыт оза келе, Қытай мен Иран атырабындағы жалайыр қауымы саны мол жергілікті жұрт арасында жұтылып кетеді, бастапқы түрік-татар кебін жоғалтпаған – Дәшті-Қыпшақ пен Орта Азиядағы қауым ғана.
Өзінің тума атымен сақталған жалайыр бүгінде қазақ халқының құрамындағы негізгі тайпалардың бірі болып есептеледі. Сонымен қатар, жалайырдың ертеректе бөлініп қалған шағын аталары балталы найман және ашамайлы көшебе керей құрамына еніпті.
Қазақтағы ежелгі жалайыр қауымынан XVI–XVII ғасырлар шегінде жасаған тарихшы ғалым Қадырғали Жалайыр шыққан. XVIII ғасырдың екінші жарымынан Ескелді, Балпық билердің есімі мәлім. XIX ғасырдан Бақтыбай ақын атақты. Советтер заманында аты мағлұм белгілі артистер Қанабек Бәйсейітов, Бикен Римова, елдің ері Нұрмолда Алдабергенов, республиканың тәуелсіздік кезеңінде мемлекеттік қызметке араласқан саясаткер Қасымжомарт Тоқаевтар да осы ежелгі әулеттен.

Телес
Телес – Орман аймағындағы, 1207 жылы Жошы Еке Ұлыс дәргейіне келтірген ру, тайпалар қатарында аталады («Қастерлі шежіре», қытайша жазуда – «төелес», Рәшид-әд-Дин, орысша аударма таңбасында – «тулас»).
Теле (көпше түрі – телес) – түрік халықтары тарихындағы ең көне этнонимдердің бірі. Шығыста Үлкен Хиңган, батыста Тянь-Шань аралығындағы Ұлы Далада қоныстанған көшпенді тайпалардың жинақты атауы ретінде Сұй әулеті (581–618) және Таң әулеті (618–907) дәуіріндегі қытай деректемелерінде кеңінен қолданылған. Бүгінгі зерттеушілер тайпа және бірлестік тарихы бұдан әлдеқайда бұрынғы заманнан бастау алады деп санайды. Таңбаға түскен алғашқы мағлұматы 390 жылға сәйкеседі. İлкі замандағы ұйықты мекені – Гоби шөлінің түстік атырабы, Қытаймен шектес аймақ. IV ғасырдың соңында, Тоба Вэй патшалығымен тынымсыз соғыстар нәтижесінде Ұлы Дала шегіне қоныс аударған. Қытайдың Солтүстік әулеттер (386–581) кезеңінде теле этнонимінің орнына гаогүй атауы жүрген екен. Қытайша тура мағнасы – «биік арбалы» деген сөз, бұл – көне түрікше “қаңғалы” есімінің өзіндік аудармасы есепті. Гаогүй-теле турасында ескілікті қытай деректерінде бұл – «жаужүрек әрі қуатты, ат үстінен садақ тартуға машықты жұрт» деп сыпатталады. Арбаларының доңғалағы әдепкіден үлкен, шабақтары көп екен. Теле – ежелгі ғұндардың тікелей ұрпағы және түрік текті деп саналады. Жалғас бір замандарда теле атауындағы кейбір тайпалар Тәңірі тауынан асып, бүгінгі қазақ жері – Арал мен Атырау теңіздерінің жағасына дейін жетіпті.
VI–VIII ғасырларға тиесілі қытай деректерінде теле-гаогүй бірлестігі құрамында аталатын ру-тайпалардың ұзын саны жиырмаға тартады, бүгінгі транскрипция бойынша, жіктеп айтсақ: аба (апа), адйе (атйе), баегу (паегу), байси, вэйхо (хуйхо), гулигань, киби (кипи), пугу, секие, сеяньто, си (ци), теелер, толанко (доланьго), тубо (дубо), тунло, фулико, фуло, хун (хунло), хуса (хусие), циби. Бұлардың ішінде есімдері нақты ажыратылып, кейінгі тарихта мағлұм болғандары: байси – байыс, баегу – байырқы, хуйхо – ұйғыр, гулигань – құрықан, толанко – төлеңгіт; сеяньто – қыпшақ деп саналады, ал пугу – қырғыздағы бұғы, адйе – қазақтағы адай болуға мүмкін. Теле бірлестігінде жетекші, басты тайпа ретінде саны мол, қуатты сеяньто аталады.
Теле – этникалық тұрғыда аса үлкен құрылым екенін көреміз. Жай ғана одақ емес, өте жақын туыстық негізінде қалыптасқан, ұжымды бірлестік. Теле қауымының шығу тегі туралы өзіндік аңыз-нанымдар да әдепкі әпсанадан сәл өзгешерек. Алтайдан таралған түркіт және оның ықпалындағы туыстас тайпалар ескілікті ұғым бойынша, Көк бөрі – Құртқа-Ананың құрсағынан жаратылады, ал теле жұрты Көк бөріні ана емес, Ата деп білген. Бұл әпсана бойынша, әлдебір ғұн патшасының ғажайып сұлу екі қызы болады, патша ерекше қыздарын адам баласына қимай, жаратушының өзіне бағыштаған екен. Ақыры тілегі қабыл болып, Тәңірі жіберген Бөріге күйеуге шыққан қыздардың ұрпағынан осы теле тайпалары таралыпты. Ғылым тілімен айтқанда, әуелгі матри-жүйенің кейінгі патри-жүйемен алмасқан көрінісі. Шындығында, екеуі бір-ақ аңыз.
Теле бірлестігі 546 жылы Түрік қағанаты құрамына қосылғаннан соңғы кезеңде сеяньто бұл топтан бөлініп, билеуші түркіт тайпасымен берік одақ құрып жымдасады, осыдан кейін теле бірлестігінде жетекші орынға шыққан ұйғыр (он ұйғыр) орталық, қаған өкіметіне қарама-қарсы күш ретінде Тоғыз-оғұз бірлестігін ұйыстырады. Бұрнағы теле-гаогүй атауының тоғыз-оғұз атауымен алмасуы қытай деректерінде алғаш рет 630 жылы көрініс тапқан, шын мәнісінде жаңа одақтың құрылуы – бұдан көп бұрын болуға тиіс. «Тоғыз» – түрік жұртында қастерлі сан, яғни бірлестік атауы – шартты, бұл құрамда қанша ру болғанын нақты айту қиын. Қытай деректерінде тоғыз-оғұз теле қатарында он-ұйғырмен бірге: адйе, баегу, байси, пугу, си, толанко, тунло рулары аталады, әлбетте, орайымен таңбаға ілінгені.
Тоғыз-оғұз Ұлы қағанаттың шырқау кезеңінде ұлыстағы ең негізі әскери күш қатарында болады. Алайда, уақыт оза келе қаншама ылаңға жол ашқан. Үнемі дерлік орталық ұжымнан бөлінуге ұмтылып отырғанын көреміз. Әсіресе, Екінші қағанат тұсында. Қарсы көтерілген тоғыз-оғұз тайпаларымен арадағы соғыстар жайы сол заманда тасқа таңбаланған Күл-тегін, Білге-қаған бітіктерінде біршама қамтылған. Екінші қағанат та құлайды, тоғыз-оғұз тобындағы он-ұйғыр әулеті билікке жетеді. Арада жүз жыл өткенде бұл ұйғыр-түрік қағанаты да қирағаны белгілі. Әр заманда әрқилы аталып келген Теле тайпа бірлестігі де біржола ыдырайды. Одақ құрамындағы әр ру өзінің әуелгі, дара есімін табады, бірақ ежелгі теле этнонимі де мүлде ұмытылмапты.
Бастапқы, жалпыға ортақ үлкен атауды сақтаған, енді дербес ру болып шыққан телес ежелгі қоныс Ұлы Даладан терістікке қарай ығыса келе, Шыңғыс хан ту көтерген кезде Селеңгінің арғы беті, Барғұжын-Тоқым шегіндегі далалы, орманды аймаққа біржола бауыр басқан екен. Қарсылықсыз бағынады және кейінде ешқандай алалыққа жол бермейді. Батыс жорықтары кезінде түп көтерілмесе де, көпшілік бөлігі дүрмекке қосылған сияқты. Кейінде Дәшті-Қыпшақтағы көшпенді «өзбек» және Ноғай Ордасындағы аталас ру-тайпалар қатарында көрінеді.
Ежелгі теленің тікелей әулетінің жарықшақ бөлшектері башқұрт, ноғай, қырғыз (телеу), қарақалпақ (телі) және бүгінгі Ресейдің Таулы-Алтай аймағындағы алтайлық атанған шағын халық құрамында (телес-төлес) сақталыпты. Осы Алтай тарабындағы түрік текті тайпалардың рулық құрылымын және шығу тегін зерттеген белгілі орыс ғалымы Л.Потапов бағзыдағы теле этнонимінің тура он бес ғасыр бойы өзгеріссіз сақталып келгеніне қайран қалған және бұл құбылыс – түрік нәсілді ежелгі ру, тайпа атауларының ұмытылмай, ұрпақтан-ұрпаққа өтуі – қалыпты жағдай екенін кәуландырады.
Сонымен қатар, XVII ғасырда Алтайдың терістік беті, Батыс Сібір жазығында кеңінен жайылған телеуіт деген жұрт болған. Тарихта «құба қалмақ» (орыс деректерінде «белые калмыки») атанған халықтың бір тармағы. Бүгінгі жұқанасы Алтай өлкесі мен Таулы Алтай автономиясындағы түрік текті ұсақ халықтардың құрамында ғана сақталыпты. Орыс зерттеушілері, оның ішінде Л.Потапов та бұл «телеут» – «теленгит» (төлеңгіт) сөзінің жаңсақ аталған, немесе теріс жазылған нұсқасы деп есептейді. Шындығында, төлеңгітпен арғы түбі ортақ демесек, телеуіт – дербес қауым, сол теленің өзі, тек ескілікті көпше жұрнақ (-т) жалғанған қалпы. Түрік халықтарының өткені мен бүгінін ғана емес, бар лүғатын жетік білген В.Радлов бұл телеуіттердің тілі төлеңгіттен басқаша, алтайлық өзге тайпалардан да бөлек деп атап көрсеткен болатын. Айтқанымыздай, бағзы деректер, Борис Годунов патшаның жаңа бекініс – Том қаласын салу туралы жарлығында бұл жұрт «телес» аталады екен, яғни үйлес екі этноним ол кезде бір мағнада қатар қолданылды деген сөз.
Осы реттегі орыс оқымыстылары, әлбетте, өздері арнайы зерттеп отырған аймақпен ғана шектелген. Шындығында, ежелгі теле әулетінің ең жиын тобы – қазақ халқының құрамына енген. Бұлар – әлімұлы тайпа бірлестігінің санатындағы шөмекей, шекті, қаракесек, төртқара, ақ кете руларының, байұлы шеркеш пен беріштің, албан досалы, жетіру рамаданның және қарабалық қыпшақтың ішіндегі, атауы ортақ төлес тармағы, ашамайлы тарышы керейдің бір атасы теле һәм жетіру тобындағы телеу руы. Телес, төлес – теле нұсқасының көпше түрі, ал телеу – ол да осы теленің дыбыстану орайымен қалыптанған нақты атауы. Осы реттегі екінші бір байып – біздің телеу ежелгі теле бірлестігінің Шыңғыс ханнан әлдеқайда бұрынғы заманда Дәшті-Қыпшаққа орныққан және Қыпшақ одағы құрамында отырып, өзінің рулық есімін сақтаған бір бөлшегі болуы да ықтимал. Бірақ бұдан іс мәнісі өзгермейді. Өйткені, арғы аталармен арадағы тарихи жалғастық ешқандай күмән туғызбаса керек. Башқұрт халқының шығу тегін зерттеген Р.Күзеев қазақ және башқұрт құрамындағы телеу руы сол баяғы теле тайпасының кейінгі әулеті деп таныған. Осы орайда, қазақ руларының этногенезін байыптаған М.Мұқанов пен В.Востровтардың пікірі де Р.Күзеевпен бір жерден шығады.
Айтпай кетуге болмайтын ендігі бір үйірлес дерек – дулат сиқым, дулат шымыр және көлденең қыпшақ ішінде төле, сіргелі мен албан ішінде тілеу, шеркеш, кердері, тарышы керей, сүйіндік арғын ішінде тілес, арғын бәсентиін ішінде ақ тілес, қоңырат көтенші ішінде қара тілес дейтін аталар ұшырасады. Кездейсоқ дыбыстық ұқсастық емес, әуелгі теле, телес этнонимдерінің уақыт оза келе, мағналық ізденіс нәтижесінде туындаған, немесе кейінгі шежірешілер тарабынан жаңсақ жазылған үйлес қалыбы дер едік. Қайткенде де осы топтағы аттас бұтақтардың өзінің түп тамыры ортақ екендігі күмән туғызбауға тиіс.
Иә, айтпақшы, ежелгі теле әулетінің бір жұрнағы қырғыз арасында да, телес (төөлес) атымен сақталған. Бүгінде Ішкілікке тіркеледі. Бірақ бұрнағы шежірелерде төлес руы Оң мен Сол ғана емес, кейініректе құралған Ішкіліктің өзінің санатына кірмейді екен. Қырғыз жұртына тіпті беріде, бәлкім, Ақтабан-Шұбырынды заманындағы әлейім-тәлейім кезінде қазақ тарабынан барды ма деп шамалауға мүмкін.

Төлеңгіт
Төлеңгіт «Түгел тарихта» Шыңғыс ханның дәргейіне келтірілген қонысы шалғай тайпалардың қатарында айтылады. Татар Даласының терістік сыртында, орманды алқапта тұрады, сондықтан да «ағаш-елі» атанатын қауымға жатады. Бұлардың тіршілік кебі ортақ – негізінен аңшылық болғанымен, тұқым-тегі де, тұрмыс-салты да әрқилы деп жазған Рәшид-әд-Дин. Ал төлеңгіттің түрік нәсілді екенін атап көрсеткен.
Төлеңгіт (теленгут, теленгит) – түрік әлемінің шығыс атырабында қалыптасқан ежелгі рулардың бірі. Түп негізі (толанко, доланьге) ғұн жұртының бір әулеті саналатын, қытай деректерінде гаогүй аталған Теле тайпа бірлестігінен бастау алады. Жарақты әскері бір түмен, яғни бүкіл төлеңгіт – 10 мың шаңырақ, 50 мың жан шамасында болған. Ғұн ұлысына жалғас Ұлы Түрік қағанаты кезінде тоғыз-оғұз құрамындағы саны мол әрі жауынгер, негізгі рулардың қатарында, Толы өзенінің аңғарында жасапты. Алып мемлекет екіге бөлінгенде Көк Түрік – Шығыс қағанат құрамында қалады. Бұл кезде Ұлы Даланың орталық-шығысындағы Запқан өзенінің бойында қоныстанған екен. Көк Түрік ұлысы ыдырағаннан соңғы қырқыс, бұлғақ замандарда саны азайып, қуаты да кеміп, Байкөл маңы, Саянның сыртына қарай ығысқаны байқалады. Бұл кезде әуелгі қуатты қауымның кейбір бұтақ, бөлшектері Ұлы Дала шегінде қалған басқа бір іргелі тайпалардың құрамына кіргенін көреміз. Мәселен, Рәшид-әд-Диннің көрсетуінше, он ата жалайырдың үлкен бір тармағы төлеңгіт аталады.
Дербес төлеңгіт руы Шыңғыс хан Еке Ұлысты ұйыстырғаннан соңғы кезеңде, орман халықтары қатарында бағынышқа түседі және шөнес, адарқын, төлеспен бірге, барын бастаған түменге қосылған. Әйткенмен, Сартауыл, Дәшті-Қыпшақ, Батыс жорықтарына қатысты әдебиетте төлеңгіт есімі ұшыраспайды. Сірә, бұл заманда елеусізге жақын, шағын жұрт болғандықтан. Алтын Орда мен Шағатай ұлысынан соңғы көшпенді өзбек және ноғай тайпаларының санатында тағы жоқ. Тек сәл кейінірек, Алтай атырабынан бой көрсетеді. Ресей тарихында теленгит, теленгет деп жазылатын бұл жұрт XVI ғасырдың орта шенінде телеуіт және өзара туыстас басқа да түрік текті рулармен бірлестікте орыстар «Белые калмыки», қазақтар «Құба қалмақ» атаған дербес Төлеңгіт ұлысының туын көтереді. Жүз елу жылдан астам ұзақ уақыт бойы терістікте Ресей өктемдігіне, түстікте Ойрат шапқыншылығына төтеп беріп, тәуелсіздігін сақтап тұрыпты. Алтай төңірегіндегі түрік тектілер арасында «Ала қайыңнан көп төлеңгіт» деген мәтел сол кезде шықса керек. Ақыры, ұзаққа созылған ауыр соғыстардан осы XVIII ғасырдың соңында, Дүрбін-Ойрат хандығына кіріптар болған «құба қалмақтар» 1710 жыл шамасында Жоңғардың ішкі аймақтарына көшіріледі де, арада қырық бес-елу жыл өткенде, мәнжу-қытай шапқыншылығы кезінде ел иесі «қара қалмақтармен» бірге қырылып кеткен.
Ежелгі төлеңгіт тайпасының өз атымен сақталған азғана жұқанасы бүгінде Ресей Федерациясы құрамындағы Таулы-Алтай автономиясы, Алтай аймағы мен Кемерово облысының шегінде жасайды, құрып бара жатқан шағын халықтар санатында. Төлеңгіттің кезінде Алтайдан Дүрбін-Ойрат шегіне зорлықпен көшіріліп, Ыстық-көл төңірегіне қоныстанған, бұдан соңғы қырғыннан қақас қалған бір тармағы мұндыз руы бүгінде қырғыз халқының есебінде.
Ал бұдан басқа, қазақта кеңінен таралған төлеңгіт тағдыры сәл өзгешерек. Бұл ру Қазақ Ордасында хан жасағы саналған. Мысырдағы мәмлүктер сияқты, негізінен әскери құрылым, сонымен қатар, тиесілі шаруашылығы бар. Үш жүз құрамынан тысқары қалуы – Қазақ ұлысына кейіннен келген себепті. Біздің байыбымызша, Қара қалмақпен қатар, Құба қалмақпен де көп соғысқан Есім хан заманында алыстағы Алтай, Барабы, Құлынды далаларынан тұтқын емес, ерікті бодан ретінде көшіріліп әкелінген жұрт. Ешкімге тәуелсіз, тек хандық өкіметтің ғана тірегі болуы сол себепті. «Төренің төлеңгіті» атанып, үлкен құрметте болған және қанды майданда үнемі алғы лекте шапқан. Қазақ Ордасы құлағаннан соңғы дәуірде төлеңгіт сол төре тұқымымен бірге тозды. Тек Қарқаралы дуанында ғана жиын отырған қауым бір болыс ел болыпты.
Әлбетте, айттық, кез келген ру – күрделі құрылым, әуел бастағы ұйтқы топтың төңірегіне туыстас, қоныстас тағы қаншама жұрттың топтасуы нәтижесінде қалыптасқан категория. Сондықтан бүгінгі қазақтағы кез келген ру сияқты, төлеңгіт те өзінің әлмисақтағы болмысын сол күйі сақтап қалды деп айтуға болмайды. Бірақ түп негізі – бағзыдағы тегінен тысқары емес.
Рәшид-әд-Дин шежіресінде төлеңгіт аталары таратылмайды. Жаңа замандағы деректер бойынша, Алтай өңіріндегі, оқшау отырған, яғни өзінің әуелгі қалыбына жақын төлеңгіт жұртында: мұндұс, тодош, ырғыт, көбек, сағал, тоғұл, тонжон, орсақ деген және қыпшақ, алмат (ежелгі керейдің бір бұтағынан), найман, төлес, меркіт есімді тармақтар бар екен. Бұлардың бастапқысы – төлеңгіттің өзіне ғана тән деп шамаласақ, соңғылары – кейінгі жаңқа-жарқадан қосылған жұрт деуге тиіспіз. Ал қазақтағы төлеңгіт: мамадайыр, құсшы, қалмақ, дейіт, табын, найман, жемет, қара ешкі, уанас, жалаң, таз, жөлке, оңажыт, боран, телеу деп жіктеледі. Талдап тарату – бұл кітаптың міндетінен тысқары. Тек бір ғана сөз – мұндағы «қалмақ» – кәдімгі қалмақ емес, XV–XVI ғасырлардағы Дәшті-Қыпшақ көшпенділері құрамында аталатын рудың бір ұшқыны, немесе әуелгі біртұтас төлеңгітпен бірге келген аттас қауым болса керек. Төлеңгіт шежіресінде қалмақ табы Желден деген кісіден тарайды. Бұл желден және табын, телеу, таз бен жалаң Алтайдағы төлеңгіт руының ішіндегі кіші аталардың қатарында саналады.
Қазіргі қазақтағы аталы басқа тайпалар сияқты, төлеңгіт руынан шыққан тұлғалар да ел өмірінде елеулі із қалдырды. Абылай хан заманындағы қолбасы Жаназар батыр, XIX ғасырдың алғашқы жарымында өткен ақын қыз Жазық, XIX–XX ғасырлар шегінде жасаған күйші Дина Нұрпейісова, XX ғасырдың екінші жарымында атаққа шыққан математик Орынбек Жәутіков, Қазақ ұлт аспаптар оркестрін түрлентіп, қайта құрған дирижер Шамғон Қажығалиев, классик жазушы Тәкен Әлімқұлов, белгілі әдебиет сыншысы Зейнолла Серікқалиев осы ежелгі жұрттан болатын.

Байыт, тоқас
«Қастерлі шежіреде» 1207, қоян жылы Еке Ұлыс дәргейіне келтірілген шеткері тайпалар қатарында байыт пен тоқас аталады. Орманды алқап өңірінде, Кем-Кемжүт пен Ұлы Дала аралығында қоныстанған екен. Атақты, айбарлы болмаса да, тым елеусіз қауым емес.
Берідегі зерттеушілердің барлығы да бұл байыт (баит) белгілі баяуыттың (баяут) нақ өзі, немесе мекені жырақ бір бөлшегі деп біледі. Шындығында, көптеген түрік руларының атауына тән ортақ түбірі (бай, яғни дәулетті) демесек, бұл екеуі мүлде бөтен, екі тарап қауым. Сол «Қастерлі шежіренің» өзінде баяуыт пен байыт дербес аталады, жазылу жорасы да әр түрлі. Сондай-ақ, Алтын Ордадан соңғы Дәшті-Қыпшақ ру-тайпаларының арасында да байыт (байыс) пен баяуыт қатар жүр. Яғни, шығу тегі үйлес екі басқа ру.
Айттық, белгілі. Ежелгі этнонимдердің көбінде ұшырасатын -т, -с жұрнақтары – көптік, жиынтық белгісі және бұл екеуі өзара мәндес. Атау тұлғамен сақталуы да, ретіне қарай түсіп қалуы да ықтимал. Сонымен қатар, өзара алмасуы да мүмкін екен. Бұл ретте кейінгі заманға көптік тұлғасында жеткен қият, қоңырат, меркіт, қоралас атауларымен қатар, жекелік қалпын және сақтаған керей-керейт, теле–телес–телеуіт этнонимдерін мысалға келтіруге болады. Осыған орай біздің айтпағымыз – Алтын Ордадан соңғы кезеңде Дәшті-Қыпшақты жайлаған байыс руы – сол ежелгі байыттың тікелей жалғасы болып табылады. Байыс (байыт) ежелгі қытай деректерінде VI ғасырдан мағлұм, әйгілі Теле бірлестігі құрамындағы белді рулардың бірі. Жалғас замандарда тозғындаған, селдіреген. Кейінгі тарихта бедерлі таңба қалдырмаса да, із-түзсіз жоғалмапты, ұрпақтан ұрпақ жалғап, ежелгі атауын сақтап қалғанын көреміз. Және әлі де біршама қауым болғаны байқалады. Осы қалпында ноғай және қазақ халықтарының құрамына құйылыпты. Сірә, саны шектеулі, аздығынан емес, жиыны кем, әрқилы аймақта, үлкен рулар арасында бытырай орналасқан себепті, дербес құрылым бола алмай, екінші, үшінші бунақтағы кіші ата ретінде санатқа қосылады. Атап айтқанда: дулат жаныс ішіндегі, шапырашты шыбыл ішіндегі, жалайыр шуманақ, қоңырат көтенші, жастабан керей мен уақ-керей ішіндегі байыс, балта керей ішіндегі байыт; қара-керей құрамындағы ең бір толымды тармақ тағы да байыс атанады. Жинақтап келгенде, қаншама халық. Бәрі де қазақ. Және қытай тарихнамасында байси деп аталған ежелгі бір тайпамыздың ғасырлар бойы үзілмей сақталған нәсіл жұрнағы.
Қосымша тағы бір дерек – байыттың ескі жұртта қалған бір бұтағы (шамасы бес жүз шаңырақ) кейініректе дүрбіт-қалмақ есебінде бір аймаққа қарапты. Алайда, дүрбіт пен байыт (баит) өздерін бір-бірінен бөтен санайды, бұлардың рулық таңбалары да бөлек деп атап көрсеткен, осы өңірдегі түрік-моңғол тайпалары туралы төрт томдық зерттеу жасаған орыс оқымыстысы Г.Грумм-Гржимайло өткен ғасырдың бас кезінде. Бұл «бөтендіктің» түп тамыры байыттың ежелгі түріктік тегінде жатыр. Байыттың түр-тұлғасы да дүрбіттен гөрі ұраңқайға (тыба) жақын деген Г.Грумм-Гржимайло. Әйтсе де, ақыры қалмақ болып кеткен. Әрқилы жағдайда өз тобынан бөлініп, жат ортаға түскен қауымның көретін күні қашанда осындай…
Тоқас руының жай-жапсары да біздегі байыт-байыс орайлас. Арыдағы бір дерек – әуелгі мекені Тоқас (Тұңғыс) өзенінің аңғары, ру атауы да содан шығыпты. Ежелгі ғұндардың ертеде бөлініп қалған бір жұрнағы деген мағлұмат бар. Яғни, бағзыдан қалыптасқан аталы жұрт. Әйтсе де, молынан өсіп-өнбеген. Батыс жорықтарына қатысты бізге мағлұм әдебиеттен аты-жөні ұшыраспайды. Бірақ мүлде дерексіз емес. Тоқас руының кейінгі тарихын қазақ шежірелерінен танып-білуге болады. Бытырай шашылса да, жалпы қарасыны әжептәуір жұрт. Таратып айтсақ: қара-керей байжігіт ішіндегі тоғас, терістаңбалы найман ішіндегі ақ тоғас, шөмекейдің үлкен бір тармағы һәм табын арасындағы екі бұтақ және арғын атығай, арғын қарпық, адай сүйіндік құрамындағы тоқа, адай келімберді, әлім кете, арғын қуандық, сіргелі елбақ, керей тарышы, найман төртуыл ішіндегі қара тоқа, арғын қуандық ішіндегі сары тоқа, қаңлы құрамындағы тоқай, беріш құрамындағы қара тоқай…
Тәңірінің қалауымен тарих-тағдыр ежелгі жүз сан руды Шалқар Далаға бұршақша шашып жіберіп, тобымен тоғыстырып, әбден араластырып барып, қойын-қонышын толтыра қайтадан жинаған екен! Арғы замандағы даңқты аталардың тікелей мұрагері болып табылатын қазақ халқының ана тілінің бірлігі, түр-тұлғасының үйлестігі, әдет-ғұрпының ортақтығы және соған орай өзіндік менталитет – осы, ұлттық ұлыстар аясында ұйысқан сан ғасырлық қалтқысыз аралас, ұрпақтан ұрпаққа өткен туыстық жалғастық нәтижесі. Бұдан бұрын да талай айтқанбыз, тағы да қайталайық: әлем тарихында дәл қазақ сияқты, ежелден-ақ берік қалыптасқан біртұтас халық некен-саяқ, тіпті, жоқ десек артық емес.
Осы тармақта сөз болып отырған ежелгі байыт тайпасының тікелей жалғасы болып табылатын, найман қара-керей құрамындағы байыс руынан XVIII ғасырда жасаған батыр жырау Ақтамберді, Абылай хан заманындағы атақты Қу дауысты Құттыбай, XIX ғасырдағы аруақты ақын Дулат шыққан. Ал тұтастығы сақталмай, ағайын жұрт арасына таралып кеткен басқа да рулар сияқты, бағзыдағы тоғастың қазақтағы кейінгі тармақтарынан қандай тұлғалар шыққанын түгендеу қиын және мақсат та емес. Біздің қазақтағы ірілерді санамалап отыруымыз – алашты алалау емес, Шыңғыс хан заманындағы белгілі түрік руларының көпшілігі қазақ халқының құрамына енгенін, яғни біз – кімдердің тікелей мұрагері екенімізді әйгілей, нақтылай, бекіте түсу. Енді тоғасқа қайтып оралсақ, біз анықтаған жалғыз есім – XIX ғасырдың екінші жарымында жасаған, қазақтың өткенін аңсап, кейінгі ұрпағына сырлы, мұңды жырлар тастап кеткен Мұрат ақынның өзі жетіп жатыр, беріш ішіндегі қара тоқадан тарайды.

Бажигид
Телеспен, байыт, тоқас және сол қатардағы басқа да шағын рулармен бір уақытта, бір аймақта Еке Ұлыс дәргейіне келтірілген жұрттар қатарында, «Қастерлі шежіреден» басқа ешбір деректемеде ұшыраспайтын бажигид деген ру бар. Қытай және сол тараптағы Ішкі моңғол тарихшылары «бажигид» – башқұрт атауының бұрмаланған нұсқасы деп біледі. Бұл мүлде қисынсыз жағдай. Сонау X ғасырда Дәшті-Қыпшақты аралаған атақты араб саяхатшысы Ибн-Фадлан башқұрт елінде болған және бұл жұрттың Еділ бойындағы бұлғарлармен шектесіп жатқанын айғақтаған. Башқұрт халқының шығу тегін зерттеп, толымды кітап жазған Р.Күзеев башқұрт этнонимінің түп төркінін осы жұрттың байырғы мекені – Батыс-Дәшті өңірімен байланыстырады. Оның үстіне, XIII ғасырдың екінші жарымында Шыңғыс хан империясын батыс шегінен шығыс шегіне дейін көктей өтіп, кері қайрылған, ел жайы, жер жайынан қаншама құнды мағлұмат берген еуропалық елшілер Карпини мен Рубрук та башқұрт (баскарт) атауын Батыс аймақпен байланыстырады, ол кезде мажар (венгр) жұрты қыпшақ, татар қауымы тарабынан «башқыр» атанған екен, бұл жағдай – мажарлар әуелде Башқұрт даласынан шықты деген ұғымнан туындаған. Баскарт дегеніміз – ежелгі венгрлер, деп айтқан Бенедикт Полон. Рубрукпен кездескен, ілкіде шығыс тарапта болған мажар монахтары ондағы башқұрт пен мұндағы біз – бір халықпыз, тілдеріміз де бірдей деген. (Бүгінгі атаулы башқұрттың түріктенуі – Алтын Орда заманы.) Бағзыдағы араб тарихшылары да мажар және башқырт сөздерін теңдес, мәндес этноним ретінде қолданыпты.
Рәшид-әд-Дин тарихында да «башқыр» – мажар есебінде көрінеді, енді бір тұстағы, ғұламаның қыпшақпен қатарластыра айтылған сөзі кейінгі башқұртқа сәйкескенімен, осы орайдағы түпнұсқа деректердің ешқайсысында Шығыс, яғни Ұлы Дала шегінен тектес атау мүлде ұшыраспайды. Сөзіміздің түйіні – қайткенде де манағы «бажигид» – башқұрт емес, басқа бір жұрт. Ендеше, мұндай ру қазір жоқ, сақталмаған дер еді бүгінгі Батыс, Шығыс тарабындағы ең білгір зерттеушілер. Тек азғана бір кілтипан – сол атақты оқымыстылардың ешқайсысы, тіпті, біз бүгінде әулиеге тақатып қойған Лев Гумилевтің өзі қазақ тарихына, тым құрса, қазақ халқын құраған ру, тайпалар атауына үстірт болса да үңілмеген, білімсіздіктен емес, тым көп білгеннен, айрықша астамдықтан: құдыретті Шыңғыс ханға бейшара қазақтың қандай қатысы бар деп ойлайды ғой, тіпті, бұл тарапта ештеңе ойламайды. Ал біз артық ақылымыздан емес, амалсыз тумысымыздан бұл кілтипанның шешімін арыдағы алымы кең орыс оқымыстысы Н.Аристовтың көмегімен, ол да орыс, білгір ғалым Г.Грумм-Гржимайлоның қостауымен, оп-оңай таптық. «Қастерлі шежіреде» қытай иероглифтерімен «бажигид» деп таңбаланған, ал ескілікті қытай деректерінде «ба-чжи-ги» деп жазылған ру атауының нақты нұсқасы – байжігіт, кәдімгі өзіміздің… байжігіт екен! Атап айтқанда, найман төлегетейдің бір тармағы.
Бұл байжігіт, дәстүрлі шежіре бойынша, қыздан туған, яғни «кірме». Қазақтағы найман тайпа бірлестігіне кейіннен қосылған басқа бір атаның баласы деген сөз. Ал әлгі шежіре бойынша, жаңағы Мақта қыздың үлкен әкесі есептелетін Байыстың өзі, нақтылап айтсақ, байыс руы… баяғы байыт болып шығады, екеуі де «бай» сөзіне әрқилы тұлғадағы көпше жұрнақ (-с, -т) жалғанған бір атау. Бұл, өзімізге нақты тиесілі байыстың арғысы емес, бергісін ғана қаза бастасақ, бар ұрпағы «кірме» болып кетеді екен. Мәселен, байыстың бір тармағы қыржы – осы есімді қызының атымен аталған, тағы бір әпсана бойынша қыз емес, келін, бірақ ел билеген әділдігі, жұрттан асқан ақыл, парасатына орай, бұл тармақ әйел атына көшкен; қайткенде де, аталық емес, аналық ру. Бұдан әрі түгендесек, болатшы бар, тұма бар, абақты бар. Абақтымыз – керейдің бір жаңқасы, тұма – баяғы тұмат әулеті, ал болатшы – Шыңғыс хан ордасы төңірегінде жаңадан құрылған, әрқайсысы әрқилы міндет атқарған торғауыт, тама, құсшы, көнші қатарлас қауым, әскер жарағын әзірлеуші ұсталар әулетінің уақыт оза келе жаңа руға айналған бір көрінісі. Әрине, әуел баста байжігіт те, болатшы мен тұма да байыттан бөлек, дербес аталар, бірақ арыда Алтын Орда, кейінде Қазақ Ордасы құрамында қауымдасу кезеңінде тағдырлас, ең бастысы – қонысы орайлас ұсақ рулар, сірә, қарасыны көбірек байыт (байыс) руының төңірегіне топтасқан да, бір атаның баласы – көрнекі қауым ретінде іргелі найман тайпасының құрамына енген. Түптеп келсек, осы байыстың өзі үлкен рулық құрылым қара-керейге тиесілі, ал қара-керей – бағзыда, аумалы-төкпелі заман орайы, әрқилы ахуал – халықтар көші, ұлыс, тайпа ішіндегі бұлғақ, Ұлы Даладағы қысталаң нәтижесінде ордалы керейден ажырап, ағайындас қалың найманға барып қосылған жұрт… Бұл, – жоғарыда да айттық, кейін де талай мәрте алдымыздан шығады, – қалыпты жағдай және кез келген рулық, тайпалық құрылымға тән, жалпыға ортақ заңдылық. Айтпақшы, сіргелі руының және шөмекей руының және ашамайлы керей сибан табының байжігіт аталатын тармақтары да сол ежелгі әулеттің арыда ажырап қалған бір бөлшектері болып табылады.
XVIII ғасырдағы қазақтың бас батыры, Дарабоз қолбасы Қабанбай осы байжігіт – найман қара-керей құрамына енген аталы жұрт арасынан шыққан.

Тас
«Қастерлі шежіренің» айтуынша, тас руы байыт, телес, бажигид руларымен қоныстас және бір мезгілде Еке Ұлысқа бағынышқа келтірілген екен. Қытай тарихшылары ру атауы Ұбсы көліне құятын Тас өзенінің атауынан туындаған деп біледі. Ұбсы көлі (Увс-нұр) бүгінгі Моңғол ұлысының терістік-батысы, Увс аймағында, ал Тәс (Тес-Кем) өзенінің арнасы негізінен Ресейдің Тува автономиясының шегінде. Тас руының арыдағы болмысы туралы бар дерек осы ғана. Батыс жорықтары, төрт ұлыс заманына қатысты әдебиеттен нақты ешқандай дерек ұшырата алмаймыз. Бірақ әскер қызметінде де, бейбіт тіршілік кебінде де өзімен тұрғылас, туыстас төлес, төлеңгіт руларымен жағдайлас, тағдырлас болғаны анық. Және ұрпаққа ұрпақ жалғанып, түп тамыры үзілмегенін көреміз. Ресейдің Таулы-Алтай аймағында тұратын түрік тайпаларының ежелгі тарихын және этногенезін зерттеген Л.Потапов тас (тастар) руы осындағы құманды жұртының құрамындағы бір сүйек ретінде сақталғанын куәландырады. Одан бұрын, арғы ғасырда Орталық Азиядағы барша түрік халықтарының этникалық құрылымы және шығу тегін айғақтаған атақты орыс ғалымы Н.Аристов ежелгі тас руын қазақ байұлы тайпасының құрамындағы таздар руымен шенестірген еді. Ал башқұрт халқының шығу тегі туралы байыпты зерттеулер жүргізген, көптеген ғылыми еңбек, соның бәрінің жинақты көрінісі ретінде үлкен монографиялық кітап шығарған Р.Күзеев тас руы таз (таздар) атауымен қазақ, қырғыз, башқұрт, ноғай, өзбек, түркмен халықтарының құрамына енгендігін айтады.
Бұл ретте, ежелгі таз әулетінің қазақтағы жалғасы елеусіз, шағын ата емес, кеңінен қанат жайған іргелі руға айналғанын көреміз. Бірден көзге шалынатын, байұлы тайпа бірлестігінің құрамындағы таз – аталас үлкен қауымның дербес, шағын бөлшегі ғана. Қазақ шежіресіне зерделей үңілсек, таз – жалпы тұрғысынан алғанда, ұзын саны өте мол, және жаппай тараған тайпа екендігін көреміз. Бажайлап, теріп айтқанда, таз (таздар) қабиласының атаулы нәсілдері: арғын қаракесектің ең бір толымды тармағы таз руы (кәрсон, керней, шаншар, т.б. аталар осы топта), қоңырат тайпасының жетімдер табына тиесілі таздар, сары үйсін қалша ішіндегі, ойсыл сіргелі ішіндегі таздар, жалайыр шуманақтың бір саласы таз, дулат шымыр темірболат таз, ысты мен ошақты ішіндегі таз, албан құрамындағы, жетіру керейт пен тама руларындағы таз, бағаналы найманға қарасты ақтаз, қызылтаз, бура найманға тиесілі ақтас, қаратас, адай құдайке ішіндегі тас…
Осы, ежелгі таз руына қатысты, шектеулі деректің өзінен-ақ қазақ халқының атам замандардың өзінде араласып, алмасып, қайтадан түзілген этникалық құрылымның сын-сыпаты, ұлаңғайыр, жалпақ кеңістіктегі қазақ атаулының тілінің бірлігі, тұрмыс-салтының ортақтығы қалай қалыптасқаны, біртұтас ұлт ретінде берік ұжымдасу себебі айқын аңғарылса керек. Түптеп келгенде, біздің этникалық тарихымыз – ұлттық ұйысу тарихының ең негізгі тиянақ-тұрғысы болғанын көреміз.
Қазақ қауымындағы, ежелгі тас тайпасына тікелей қатысты атақты тұлғалар: арғын қаракесек құрамындағы таз руынан шыққан, XVIII ғасырдағы мемлекет қайраткері Қаз дауысты Қазыбек, XIX ғасырда жасаған әйгілі күйші Тәттімбет, XX ғасырдың басындағы белгілі сазгер Мәди, Кіші Жүз құрамындағы таз руынан шыққан, XIX ғасырда жасаған ақын, сазгер Бала Ораз; бүгінгі заман батыры, қазақтың алғашқы ғарышкер ұшқышы Тоқтар Әубәкіров.

Құрықан
Құрықан – ежелгі Теле тайпа бірлестігінің құрамында аталатын (қытай деректерінде «гулигань»), түрік нәсіліндегі ең көне рулардың бірі. Алғаш таңбаға түсуі – VI ғасыр шамасы. Сол заманның өзінде қанатын кеңінен жайып, Байкөлдің сыртына өтіп, түн түнегі, терістік шектегі Ұлы теңізге (Мұзды мұхитқа) дейін жетіпті. Таң патшалығы дәуіріндегі (618–907) тарихнама сондай куәлік берген. Тұрқы биік, тұрғысы зор, неше жүз шақырым шапса талмайтын түйе мойын арғымақ аттар өсіреді, жарақты, жауынгер бес мың әскері бар дейді. Темір қорытқан, егіншілік жөнін білген. Арнайы елшілері империя астанасында құрметпен қабылданған екен. Бұл атаулы жұрттың терістік тараптағы тобы қалған түрік қауымынан оқшауланып кетеді де, түстік құрықандар Ұлы Даланың сырты, Орманды алқап шегінде тұрақтап қалады. Сол қалпында Ұлы Түрік қағанатының құрамына еніпті. Түрік ұлысы солтүстік тараптағы экспансия және қорғаныс һәм орман халықтарымен алыс-беріс қатынас, негізінен ұлпа тері салығы мен тиімді сауда жөнін осы құрықан руына міндеттейді. Бұл тараптағы құрықанның қарасыны тым көп болмаса керек, түрік қағандары арнайы әскер жасақтап, ел шетіне және қондырады. Кейбір зерттеушілер құрықан атауының мағнасы осы шекаралық қызметке орай, қорушы, күзетші, әскери қорық (тұрақ, бекініс) сөзінен туындаған деп санайды. Бергі тарихтан мағлұм құрықан, немесе үш-құрықан тайпасы осы шекара жасақшыларының кейінгі ұрпағы көрінеді. Әуелде таза түрік қосыны болған қарауыл жасағы өз құрамына жергілікті және көрші, әр текті тайпалар өкілін қабылдайды және уақыт оза келе, Ежелгі Түрік дәуірінен соң тәуелсіз, дербес ру ретінде өмір кеше бастайды. Бұл замандарда құрықандар терістік-шығыста Барғұжын-Тоқым өлкесі, түстік-шығыста Селеңгі өзені, батыста – Аңқара өзенінің орта ағысымен шектелетін, Байкөлді айнала көмкерген үшбұрыш – қыратты, орманды алқапта қоныстанған екен. Шыңғыс хан ту көтерер қарсаңда терістік құрықандар одан әрмен ұзап, ал түстік беттегі жұрты негізінен Селеңгі бойында отырса керек. Негізгі кәсібі аңшылық болған, оның ішінде терісі бағалы аңдарды аулау. Көрші жұрттармен ара қатынас та осы тараптағы айырбас сауда арқылы орнапты. Бұл кезде құрықан есімі шығыстағы қытайға ғана емес, батыстағы мұсылманға да мағлұм болған. XII ғасырда жасаған тарихшы Тахир Марвази «кури» деп жазады.
Құрықан – түрік әлемінің шегіндегі еркін әрі жауынгер тайпа болған. Шыңғыс хан тайжуыттармен соғысқа әскер жинағанда алғашқылардың бірі болып жетеді. Кейінде Батыс тарапқа қозғалған жұрт ішінде аталмайды. Бергі әулеті бүгінгі сақа (якут) халқын құраған негізгі қауым болды және бурят халқының құрамына да кіріккен деп есептеледі.

Қапқанас, қаңқас, уыс
Жошының Кем-Кемжүт жорығы кезінде бағынышқа келтірілген шалғай рулар қатарында қапқанас пен қаңқас аталады. «Юань ши» бұларға тете уыс (ус, усухань) руын көрсеткен. Үшеуі де түрік текті қауым.
Ішкі моңғол тарихшысы Сайшиял қытай деректеріне сілтеме жасай отырып, қаңқас этнонимін тау атынан шығарады, бұл ру Қаңғайдың терістік бетінде қоныстанған дейді. Мұндай тұспал Рәшид-әд-Дин шежіресіне, 1207 жылғы жорық орайына қайшы келеді. Әлбетте, қытай тарихнамасы қаңқасты «жабайы татар» тобына жатқызғанда, Қаңғайдың тура өзіне емес, одан арғы, алыс өңірге нұсқаса керек. Шындығында, ру есімі «қаңға» – арба» сөзінен туындайды, яғни арбалы жұрт. Минусы ойпатымен шектес далалық аймақта жасаған. Кейінгі әулеті хақас және тыба халықтарының құрамына енген деп кәуландырады Сібір тарихының білгірі Л.Қызласов. Әуелден-ақ шағын жұрт қаңқас туралы бар дерек осымен шектеледі.
Уыс руы Кем-дарияның арғы беті, Батыс Саянда жасапты. Ру есімі Енисейге оң қабақтан құятын Ус өзенінің атынан туындаса керек. Негізгі кәсібі мал шаруашылығы болған – қой, сиыр, жылқы өсіріпті. Қытай деректерінің айтуынша, уыс жұрты әрбір жылы алтыншы айдың басында ақ боз атты құрбанға шалып, қой, өгіз сойып, жаппай суға түсіп, өздерінің түпкі бабасын туғызған өзен рухына арналған мереке жасайды екен. Тіршілік-тұрмыста үлкен орын алған мал сүмесімен қатар, бие сауған, қымыз ішкен. Ұлпа түкті бағалы аңдарды аулауға машықтанған. Қайду мен Құбылай арасындағы ұзақ майданда Батыстағы түрік жұртын жақтайды. Ақыры, Құбылайдың қыпшақ қолбасшысы Тұтұқа бүкіл Кем-Кемжүт өлкесін қайыра жаулағаннан соң, 1293 жылы уыс руының басым көпшілігі Маньчжурия тарабына көшіріледі. Кейінгі ұрпағы моңғолданып кеткен.
Қапқанас руы алыс-жақын барлық жұрттан оқшау, дербес күн кешіпті. Құтты қонысы – уыстардың шығыс тарабы, биік тау арасындағы бітеу аңғар екен. Төңірегі түгел жабық, тек шығар аузында ғана екі тармақ, шатқалды, қиын асу болса керек. Сыртқы жаудан қорғанысқа қолайлы, ішкі аймағы өзен-сулы, орман-тоғайлы, аңы, құсы мол, өзгеше өңір екен. Бүгінгі зерттеушілер Тыба жеріндегі Тоджы қазаншұңқыры деп шамалайды. Би-Кем мен Кә-Кем (Үлкен Енисей, Кіші Енисей) өзендері тоғысқан үшбұрыш, шұрайлы, байтақ алқап. Расында да төңірегі түгел тұйық, сыртқа қатынас өзен аңғарын бойлаған қия шатқал арқылы ғана. Осы, тұрық-бітімі қапқа ұқсаған ерекше қоныс сыпатына орай, оны мекендеген халық та қап жұрты – қапқанас атанған көрінеді. Бұл – қытай-ішкі моңғол зерттеушілерінің байыбы. Кейінгі хақас-тыба тарихшысы Л.Қызласовтың пікірі сәл басқаша. Ру атауы қапқан (қақпан) сөзінен шыққан дейді. Бұл жер шынында да, сырттағы жұрт үшін қақпан сияқты, жау алмас бекініс, барғаннан қайтқан қиын, тіпті, жергілікті жұрттың өзінің тысқары төңірекке жүріп-тұруы әжептәуір машақат болған. Сыртпен қатынас тек жаздың үш айында ғана мүмкін екен. Осындай өзгеше өңір.
Қапқанас жұртының негізгі кәсібі – аңшылық болса керек. Мал дегенде боз бұғы өсіріпті. Етін жейді, сүтін ішеді, мініс және күш көлігі де осы бұғы. Басқа түлік жоққа тән. Жер үйлерде, ағаш қабығымен жабылған күрке, лашықтарда тұрады. Қыстыгүні аяқтарына шаңғы байлап жүрген, аңшылықтың ең түсімді уақыты да осы қыс кезі тәрізді. Жазда самырсын жаңғағын жинайды, әрқилы тәтті тамыр қазады, жемдік өсімдіктер тереді. Қайткенде де дербес тіршілігі бар, оқшау қауым.
Осы алыс жұрттың өзі ақыр түбінде Шыңғыс ханның құрығынан құтыла алмапты. Әуелде басқа да көршілес Кем-Кемжүт және Орман тайпалары қатарында Еке Ұлыстың бодандығын қабылдайды. Бірақ арада он жыл өткенде, Шыңғыс ханның Шүржен жорығы кезінде Алтай-Саян өңіріндегі тұмат, қырғыз жұрттарына жалғас көтеріліске шығады. Қайтадан, бұл жолы қарудың күшімен бағындырылған қапқанас руының халқын әр тараптағы басқа тайпалардың ішіне таратып жіберіпті. Кейінгі, атын сақтаған азды-көпті ұрпағы Юань дәуірі, XIV ғасырдың бас кезінде Маньчжурия өлкесіне көшірілген екен. Бұдан соңғы жұрағаты, әлбетте, ішкі аймақтағы моңғол халқының құрамында жұтылып кеткен.

Бекрін, тарғұт
Рәшид-әд-Дин бас билігі болған дербес жұрттар қатарында бекрін (бекрин, мекрин) тайпасын атайды. Шығыс Түркстан шегінде, биік таулы аймақта жасайды екен. Құзда жүреді, тас-қияға өрмелеп үйренген дейді. Дала тайпаларының ешқайсысымен туыспайды. Сыңайына қарағанда, бұл бекрін – Шығыс Тянь-Шань, бәлкім, тіпті, Памир жұрты. Иран-соғды текті деп тұспалдауға мүмкін. Шыңғыс ханға бағыныш білдіріп, ғұзырында болды деп көрсетеді «Түгел тарих». Бұл, сірә, Жебе-ноянның Қара-қытай патшалығын талқандап, Күшлік гөрханды қуып, Бадақшанға дейін барып қайтқан Жетісу жорығының тұсы, яғни 1217–1218 жылдар мөлшері. Бекрін руының жалпы қарасыны тым көп емес, келіп қосылған жасақ әскері бір мың ғана екен. Басшы әмірінің есімі – Джинанч, бұл – Инаныш атауының диалектілік нұсқасы тәрізді деп көрсетеді кейбір зерттеушілер. Соған орай бекрін – түрік тайпасы болуы да ықтимал.
Тарғұт руы туралы сақталған дерек бұдан да тапшы. Рәшид-әд-Дин биліктегі қағанның (сірә, Құбылай) атынан Иранға осы таптан шыққан Тарғудай деген бектің келгенін дәйектеумен ғана шектеліпті. Ру жайында, осы рудан шыққан басқа да әмірлер жайында мағлұмат жоқ дейді. Алайда, тарғұт өз кезінде тым елеусіз қауым болмаған тәрізді. “Қастерлі шежіре” тарғұт бектерінің Темужінді хан көтерген әуелгі құрылтайға қатысқанын айтады. Алтын Орда мен Шағатайдан соңғы көшпенді тайпалар қатарында аталатын тарғыл руы да, әлбетте, осы тарғұт деп білу керек. Тарғұт руының ең соңғы бір жұқанасы Моңғолия, Қобда аймағындағы дүрбіт арасында сақталыпты. Сондай-ақ, Алтайдағы тубалар және телеуіт ішінде елес береді.
Ал бекрін арғы, Алтын Орда заманында бой көрсетеді. Тарихи деректерде бахрин деп жазылған (таңбалануы ұқсас барын өз алдына). Сірә, нақты дыбысталуы – “бекрінмен” аралықта – бәhрин болса керек. Бәhрин-бекрін ХV–ХVІ ғасырларда көшпенді Дәшті-Қыпшақ тайпаларының қатарында әлденеше мәрте аталады. Кейінгі өзбек халқының құрамындағы бехрин мен қырғыздың Оң қанатындағы баарын да сол ежелгі бекрін руының жұрағаты болуға тиіс.

Ұйғыр
Ежелгі ұйғыр (хуйхо, хойху) қауымы алғаш рет ҮІ ғасырдағы Қытай деректерінде, Теле тайпа бірлестігін құраған рулар қатарында аталады. Туыстас түрік руларымен қанаттаса көшіп, Селеңгі аңғарын жайлапты. Бұдан соңғы кезеңде Тоғыз-оғұз одағының құрамында Түрік қағанатына енеді. 630 жылы, Қытай Таң империясының тегеурінімен алғашқы қағанат ыдырағаннан кейінгі дәуірде Тоғыз-оғұз бірлестігі Орхұн және Толы аймағында дербес ұлыс туын көтереді, бұл, өздерін Ежелгі Түрік елінің жалғас мұрагері санаған жаңа қағанат қырық жылдай уақыт бойы, Орталық империямен жағаласта өз еркіндігін сақтап тұрыпты. Содан соң, қайта көтерілген Екінші Түрік қағанатымен соғыста жеңіліс тауып, бұрынғы үйіріне қосылады. Әйтсе де, ішкі алалық басылмапты. Ақыры, 744 жылы, бұл кезде он-ұйғыр тайпасы бастаған Тоғыз-оғұз одағы байырғы Көк түрік Әшен (Ашина) әулетін құлатып, жаңа, ұйғыр-түрік қағанатының негізін салады. Он-ұйғыр тайпасы (қытай деректемелері бойынша: хойху, иологэ, худугэ, кюйлоу, мокэсигэ, аучжай, гэса, хувыньсо, иовугэ, хасеву рулары) Ұлы Даладағы жетекші орынға шығыпты. Әуелгі алауыздықтың аяусыз қантөгіске ұласуы – билікке таласта ғана жатпаған. Нәсіл-тегі бір бола тұра, он-ұйғыр өзін қалған қарындас қауымнан бөлек санағаны аңдалады. Зады, он-ұйғыр тайпасының қалыптануында ассимиляцияға түскен динлин текті қауымның үлесі біршама болған. Қытай деректері ежелгі ұйғырды бітік сары шаш, адырақ көк көзді, қолағаш мұрын, қалың қас, қаба сақалды жұрт ретінде сыпаттайды.
Биліктегі ұйғыр әулеті ел өміріне бірқанша, түбегейлі өзгерістер енгізеді. Ілкіде, ІІІ ғасырда Парсы жұртында, ежелгі зәрдөш (зароастр) дінінің христиан және будда ғұрыптарымен тоғысуы нәтижесінде қалыптасқан, бұл кезде жапсарлас Қытай ішінде кеңінен тарай бастаған манихей дінін қабылдаған ұйғыр қағаны енді 763 жылы осы жаңа нанымды мемлекеттік дін деп жариялайды. Соған орай, ата-бабадан келе жатқан, ана тілінің ішкі заңдылықтарына сәйкес, үздік үлгілі ежелгі түрік (орхұн) жазуы жарамсыз деп танылып, оның орнына иран-соғды әліпбиі негізіндегі төтенше, әрі түрки әуезге үйлесімі шалағай, бөгде бітік жасалып, ол “ұйғыр жазуы” атанады да, арнайы жарлық бойынша, жан-жақты қолданысқа енгізіледі. Қытай, Соғдиана, Иран тарабынан манихей дінінің тақуалары мен ғұламалары арнайы шақыртылады, көптеген пұтханалар, тіпті, діни орталық ретінде жеке қала салынады. Міндетті жаңа жазу арқылы жарлықты жаңа діннің жат жерлік, жат ұғымдағы рухани әдебиеті жұрт арасына кеңінен таратылып, мейлінше уағыздалады. Манихей дінінің қалыпты қағидалары бойынша, адам атаулының негізгі қорегі мал сүмесі емес, жер жемісі болуға тиіс екен. Енді елдің байырғы тұрмыс-салтын, әуелгі тіршілік кебін біржола өзгерту жолындағы жоспарлы жұмыстар іске қосылады.Әрине, бар тіршілігі малға қараған көшпенді жұрт сары қымыз ішуге, қызыл ет, ақ май жеуге тиым салынған төтенше рәсімге көніп отыра алмайтын еді. Көп ұзамай-ақ, 780 жылы ұлыс құрамындағы байырғы жұрт жаппай көтеріліске шығады, тақтағы қағанды өлтіреді, оның шет жұрттардан келтірген, діни ғұрып өз алдына, елдің саяси және әлеуметтік өміріне айрықша ықпал жасап отырған діни уағызшылары мен сопыларын қырып тастайды. Жұрт жаңа билік аясында ежелгі дәстүр-салтына қайтып оралады. Алайда, көп ұзамай, 795 жылы, қағанатың ішкі және сыртқы қиын ахуалын пайдаланған туыстас әдіз (эдиз) руы үстемдікке жетеді және өзін бұрынғы биліктің жалғасы деп жариялап, манихей рухты тәртіп-жүйені қалпына келтіреді. Қайткенде де ұлыс өмірі билеуші таптың ыңғайына көшіпті. Алайда, тарихи тұрғыдан алғанда, Ұйғыр-Әдіз қағанатына тым ұзақ ғұмыр бұйырмады. Арада жарты ғасыр өтпей, 840 жылы, іштен көтерілген тоғыз-оғұз бектерімен жалғасқан Енисей қырғыздары Ұйғыр ұлысын қирата талқандап, бүкіл аймақты басып алады.
Ең соңғы қағаны шешуші шайқаста өлген, оның мұрагері қашқынның күнін кешіп, көп ұзамай басын жойған Тоғыз-оғұз одағының жалпы жұрты әр тарапта бас сауғалайды. Кейбір рулар Ұлы Даланың әр тұсындағы ағайындар арасын сағалайды, көпшілік қауым батыстағы Қарлұқ хандығынан пана табады, енді біраз жұрт бір жағы Қытай, бір жағы Таңғұт, Тибет шегіне дейін ығысады. (Осы, жаңа мекен – Эдзин-гол өзенінің аңғарына орнаған және қалыптанған Ганьчжоу-ұйғыр бектігін жаулас таңғұттар 1028 жылы біржола жойып жібереді.) Ал он-ұйғыр қауымының негізгі тобы босқын тауып, Шығыс Түркстан, бұрынғы үлкен ұлыс шегіне жетіп тоқтайды. Осы өңірдегі, ілкіде қағанат құрамына енген Қара Хочжо (Тұрпан), Бешбалық (Гучен) аймағында алды-артын түгендеп, ірге теуіп орнығады және көп ұзамай берік бекініп, өрісін кеңейте бастайды. Сөйтіп, біржола құрып кету қаупінен құтылыпты, бірақ ежелгі тайпа өзінің бұрынғы қуатына жете алмайды. Жаңа қоныста саны басым иран текті, тибет текті жергілікті жұртпен будандасқан және бұрынғы манихей рухынан бас тартып, көпшілігі будда, біразы несториан дінін қабылдаған, қоныс ыңғайына орай егіншілік кәсібіне біржола көшкен ұйғырлардың әдет-ғұрып, тұрмыс-салты, тіршілік кебі ғана емес, түр-тұлғасына дейін түбегейлі өзгеріске ұшырапты. Тек үйреншікті есімі ғана қалған. Жаңа жұртта қалыптасқан жаңа халық ежелгі түрік hәм жергілікті (сірә, соғды) – екі тілде сөйлейді екен. Және отбасында, әрі күнделікті тұрмыста осы екінші тіл басымырақ болыпты. Кейінгі совет ғылымы жапсырғандай, өзін әсте ұйғыр санамаған, түрік деп қана білген Махмұд Қашғаридің нақты куәлігін келтіре кетейік. Ұйғырлар – отырықшы жұрт, дейді. «Түрік тілінде таза сөйлейді (немесе, “тілдері таза түрікше”, – М.М.), сонымен қатар, өзара сөйлесетін тағы бір тілдері бар”, – деген. Яғни, отбасындық, тума, ана тілімен қатар, қоршаған орта, билеуші әулет әсерімен түрік тіліне жетіккен және біржола дерлік түріктенген байырғы қауым. Есебі, бағзыдағы ұйғыр саны артық, жергілікті халық ішінде жұтылып кеткен, аты бар, заты жоқ. Қайткенде де, өзіндік сыпаты қалыптанған, өзінше тіршілік кешкен дербес жұрт. Патшаларын қаған емес, хан емес, идиқұт (құтты әмірші) деп атаған.
Осы өңірге қатысты біршама мағлұмат қалдырған Марко Поло мұндағы халықтың отбасылық өмірі туралы өзгеше деректер айтқан. Ерлері бірер аптадан артық сапарға кетсе, әйелдері басқа бір бай тауып алады, күйеулері барған жерінде қатын табады және осының бәрі ешқандай сөлекет саналмайды, дейді. Ал Құмылда жат жерлік жүргінші, үйге келген қонаққа әйелдерін беріп, оңаша қалдырады, әлгі адам қанша тұрам, не қылам десе де ерікті; мұндай әдет-салтты естіген Мөңке қаған масқараға тыйым салған екен, жомарт күйеулер қаншама сый-сияпат алып, дәргейіне барып арызданыпты, ата-баба дәстүрі бойынша, әйелдеріне еркіндік берілуін сұрапты, ақыры, біржола түңілген қаған өздеріңе ұнаса, одан әрмен былыққа бата беріңдер деп, тілектерін қабылдапты; бұл жағдай күні бүгінге дейін жалғасып отыр, дейді Марко Поло. Бұрынғы-соңғы түрік қауымында мұндай “ата-баба дәстүрі” болмағаны мәлім. Яғни, ежелгі, тарихи ұйғырдан тыс, жергілікті жердің былғаныш ғұрпы. Бұл, шын мәнісінде пайдалы, түсімді, жария жезөкшелік күні кеше, ХІХ ғасырдың өзінде кеңінен сақталып тұрғаны белгілі. Мұсылман билеушілері де тоқтата алмаған. Жаппай наразылық қана емес, қарулы көтеріліс қаупінен сескеніп, бәрін де бұрынғыша қалдырған.
Шыңғыс хан Ұлы Даладағы үлкен билікке жеткен кезде ұйғыр атындағы Бешбалық-Куча хандығы Батыс пен Шығыс аралығындағы Жібек жолының түйінді тарамын ұстап отырған. Бұдан бұрын Жетісудағы Қарақытай ұлысына бағыныш жағдайындағы идиқұт Барзұқ енді күштің қалай қарай ауғанын нақты пайымдайды да, 1211 жылы арнайы елшілік жіберіп, Ұлұғ Ұлыстың бодандығына сұранады және үлкен абырой табады. Шыңғыс ханның Сартауыл жорығында өзі бастап, жеті мыңдық жауынгер жасақ шығарыпты.
Төрт ұлыстан соңғы алағай-бұлағай замандарда Шығыс Түркстан өңірі бірде Моғұлстан құрамында, бірде Қытай, бірде Дүрбін-Ойрат, одан соң қайтадан Қытай қарағында болады, мұсылман дініне кіріп, араб жазуына көшкен жалпы жұрт санасында кейінгі шартты этнонимнің өзі мүлде ұмытылып, біртұтас ұлттық сезімнен ада жергілікті қауым тисілі мекен-тұрақ, қоныс-аймағы бойынша атала бастайды.
1858–1859 жылдарда бұған дейін Батыс әлеміне мүлде белгісіз, тұйық жатқан Қашғарға таным, зерттеу мақсатындағы арнайы сапармен барып, жарты жыл тұрып қайтқан, ілкіде, 1856 жылы, жария жағдайда Құлжада және болған Шоқан Уәлиханов “ұйғыр” деген сөзді мүлде естімепті. “Шығыс Түркстан, немесе Кіші Бұхарияның түземдік жұртының халықтық, жалпы атауы жоқ, өздерінің қала-кенттерінің жөнімен қашғарлық, хотанлық, құмұллық дегендей қисынмен атала береді, немесе жай ғана йерлік (жергілікті) дей салады. Қытайлар бұларды чанту (шалмалы) десе, қалмақтар – хотань, ал қырғыз-қазақтар мен бұрұттар – бәрін де қашғарлық атандырған”, – деп жазады Шоқан өзінің ғылыми есебінде.
Кейінде, Еуразия халықтарының ежелгі тарихымен қоса, этногенез мәселелерін арнайы зерттеген Л. Гумилев өз тарабынан бұл жұртты және де “атаусыз халық” деп айғақтаған.
“Бұлар түрік тілінің өзгеше бір диалектісінде сөйлейді”, – депті тағы да біздің Шоқан. Түрколог оқымыстылар атаусыз халықтың атаусыз лұғатына “ұйғыр тілі” деген анықтама береді, бағзыда ұйғырдың із тастаған жерінде тұрып жатыр ғой деген долбармен. Ежелгі түрік тілін тексеруші әрі жинақтаушы С. Малов бұл тұспалды біржола тиянақтайды. Ақыры, тілі “ұйғырша” болғаннан соң, халықтың өзі де ұйғыр атауына ойысады. ХХ ғасырдың басында, Азиядағы жаппай ұлттық ояну дәуірінде осы, Шығыс Түркстан аумағындағы туыстас, диалектілік айырымы біршама, әйткенмен негізі орайлас, түрік тілді отырықшы, егінші қауым әмбесіне ортақ атау ретінде “ұйғыр” этнонимін иеленеді. Шығыс халықтарының арғы тарихын түбегейлі таныған академик Бартольд бұл өзгерісті орынсыз және сәтсіз таңдау деп бағалаған. Тарихи этнология тарабында зерттеу жүргізген басқа бір ғалымдар да ескілікті хуйху мен кейінгі ойғырдың арасында этникалық және дәстүрлік жалғастық жоқ, бұл екеуі екі басқа халық деп атап көрсетеді. Қайткенде де, қазіргі Шығыс Түркстанның негізгі халқы ежелгі ұйғыр этнонимін өздеріне біржола бекітіп, осы атаумен жалпыға мағлұм болып отыр.

Қарлұқ
1206 жылғы Ұлы құрылтайдан соң, сірә, келесі, ерте көктемде, Жошы ханның Солтүстік жорығымен бір шамада, Шыңғыс хан Құбылай-ноянды Батыс бет – Қарлұқ хандығын бағынышқа келтіруге аттандырады. Алайда, бар шаруа ұрыс-соғыссыз бітіпті. Қарлұқ әміршісі Арслан хан қол қусырып, қалың әскердің алдынан шығады және Еке Ұлыстың ғұзырына жүгінеді. Құбылай-ноян бұдан соң осы төңіректегі басқа да түрік жұрттарын береке-бірлікке келтірген сияқты, әйтеуір ұзақ бөгеліп, 1211, қой жылы жазғытұрым Арслан хан және ұйғыр идиқұты Барзұқ екеуін ертіп, Келүрен бойында отырған Шыңғыс ханның ордасына келеді. Құдіретті қаған жаңа бодандарын үлкен ықыласпен қабылдап, мейлінше жарылқапты. Риза болмас жөні жоқ: Батысқа жол ашылды және ерікті, бейбіт бағынған жұрттың тілектес тыныштығы өз алдына, жарым дүниені жаулауға тиіс темір түмендер қатарына тілі ортақ, тегі бір тағы қаншама әскер келіп қосылды. Қарлұқ қонысы Жетісудың терістік бөлігін және, сыңайына қарағанда, одан жоғары, Ертіске дейінгі кең даланы қамтып жатқан. Бұл – бір замандағы халқы мол, қуаты зор Қарлұқ қағанатының жұқанасы, соңғы жүз жылда Қарақытай патшалығының боданы есепті шағын хандық болатын.
Қарлұқ жұртына қатысты деректер Қытай тарихнамасында VI ғасырдан белгілі. «Таң шу» шежіресінде түрік қауымының бір тармағы есебінде айтылады. Қарлұқ (гэлолу) тайпасының әскері күшті, соғыста жанкешті деп атап көрсетеді. VII ғасырда Алтайдың батысы мен Солтүстік-батыс Тянь-Шань аралығынан Ертіс, Тарбағатайға дейінгі байтақ өлкені мекендеген. Бұл кезде қарлұқтар Ұлы Түрік қағанатының құрамында болады. Қағанат ыдырағаннан соңғы кезеңде үлкен күш-қуатқа жетеді және VIII ғасырдың орта шенінен бастап түстікке қарай жылжи көшіп, Жетісуды түгелімен иеленеді, одан әрі батысқа беттеп, Шу мен Талас алқабын алады, түрік текті түргештерді бағындырып, көп ұзамай-ақ бір жағы Ыстық көл, Ферғана, бір жағы Сыр-дарияға дейінгі байтақ жұртқа билігін орнатыпты. Уақыт оза келе Шығыс Түркстанға қанат жайып, Қашғар, Хотан аймағын қарауына келтіреді. Бұл замандағы араб жазбаларында (Әл-Истахри, Әбу Дулаф, Ибн Хаукаль, Масғуди) қарлұқ иелігіндегі үлкен кенттер қатарында: Талхир (Талғар), Суяб, Тараз, Фараб (Отырар), Шаш (Ташкент), Исфиджаб (Сайрам), Мерке, Құлан, Орда, Баласағүн қалалары аталады. Кеңбайтақ қарлұқ иелігінің бір шеті мен екінші қиыры – отыз күндік жол екен. Бұл жұрт барлық түрік тайпаларын (әлбетте, бұрнағы Батыс Түрік қағанаты шегінде, – М.М.) билеп-төстеп отыр, дейді. Саны мол, бойлары ұзын, түрлері келісті халық деп сыпатталады. Түрік жұртының бір бұтағы ретінде аталады. Ал Махмұд Қашғари «қарлұқ – көшпенді түрік тайпасы, оғұз емес, түркмен табына жатады» деп айғақтаған. Енді бір тұста – «түркмен тайпаларының бірі» деп көрсетеді. Рәшид-әд-Дин «кезінде өз алдына билік құрған тайпалар» тобында бөліп айтқан қарлұқта елбасы – Түрік қағанаты тұсында елтебер, дербестік кезеңінде жабғу атанған, кейінде, жұрт іргеленген дәуірде – қаған мәртебесін иеленеді.
Қарлұқ тарихындағы бүкіл VIII ғасыр Орта Азиядағы араб басқыншылығына қарсы күрес үстінде өтеді. 723 жылы туыстас түрік тайпаларымен одақтаса отырып, Ходжент түбінде араб жасағын ойсырата жеңеді. Және қаншама уақыт бойы араб экспансиясына қарсы күрестің бел ортасында болады. Әйткенмен, арада отыз жыл өтпей, басқа бір тұрғыда көрініпті. 751 жылы Талас (Тараз) қаласының түбінде бүкіл Орталық Азияның мың жылдық болашағын айқындаған қырғын ұрыс болғаны белгілі. Бір жақта – Зияд ибн Салих бастаған араб әскері, екінші жақта – Гао Сянь-чжи бастаған қытай әскері. Ғаламат майдан тепе-теңдік жағдайында төрт күнге созылады. Бесінші күні… осының алдында ғана Суяб және Шаш қалаларын басып алып, тұрғылықты халқын қырғынға ұшыратқан қытайға қарсы дүрк көтерілген қарлұқтар араб жағына көмекке ұмтылады. Тайталас ұрыс тағдырын қарлұқ-түріктің атты аламандары шешіпті. Қытай кейін серпіледі, ал араб, әрине, өлкені біржола жаулау саясатын одан әрі жалғастырған. Бұрнағы қарсылық күрес тоқталмайды, ғасырдың екінші жарымы, қарлұқтар Орта Азияға ендей кірген заманда бұрынғыдан өршелене түседі. Араб билігі белгілі мөлшерде түстіктегі қалаларға ғана жүреді, қарлұқ иелігі халифат ықпалынан тыс қалады, өздерінің тәуелсіз дербестігін сақтайды. Осыған керісінше, шығыс тараптағы көрші – Ұйғыр қағанатымен арадағы соғыстар, түптеп келгенде, сәтсіз аяқталады. Ұзаққа созылған ұйғыр-қарлұқ майданындағы 812 жылғы ауыр жеңілістен соң біршама әлсіреген ұлыс шегіне қайтадан басып кірген арабтар Отырарды қиратады, Сайрам мен Ташкентті ғұзырына келтіреді. Араб жаулауының жеткен жері осы болыпты. Сонымен қатар, бұл кезде қарлұқтар кентті жұртымен, ауыл-аймағымен ислам дінін қабылдай бастаған еді. «Олардың бәрі – мұсылман, бірақ ешкімге бағынышты емес» деп көрсетеді араб деректері.
Қарлұқ қағанаты 940 жыл шамасында тарих сахнасынан түседі. Ел тізгіні туыстас Қарахан әулетіне көшеді. Кейінгі замандағы көптеген тарихшылар ауысқан – билеуші тұқым ғана, шын мәнісінде қарахан әмірі – бұрынғы қарлұқ өкімінің жалғасы деп санайды. Әйткенмен де, қарлұқтың қуаты қайтқан еді, әрі бұл тайпа – Орта Азия шегіндегі түрік қауымының бір тармағы ғана болатын. Осы кезден бастап, мұсылман аймағында қалған қарлұқтар әрқилы хандықтар құрамына енеді, дала тұрмысынан қол үзбеген біршама жұрты Жетісудың терістік бөлігінде жаңа хандық орнатады, астанасы – Лепсі өзенінің Көкжотадан (кейінде Жоңғар Алатауы атанған) құлама бетіндегі Қайялық (Қойлық) қаласы болды.
Өкімі азайып, өрісі қысқарғанмен, қарлұқтар кейінгі заманда да Орталық Азиядағы елеулі күш болып қала берді. Шығыстағы Қидан империясы құлағаннан соң жұртынан ығысқан Елүй Дашы бірден-ақ әр тараптағы қарлұқтармен мәмлеге келгенін көреміз. 1137 жылғы, Самарқанд әмірі Махмұт ханмен шайқаста, ең бастысы – 1141 жылы, Селжүк сұлтаны Сәнжармен арадағы қантөгіс ұрыста Елүй Дашының жасағында болған қарлұқтар айрықша көзге түседі. Соғыста жаужүрек әрі қайратты деп сыпаттайды бұларды мұсылман тарихшылары. Енді Жетісудағы Қарлұқ хандығы қидан Елүй Дашы негіздеген Қара-қытай ұлысына бодан болады. Бірақ бодандық – қажетті әскер шығару және жеңіл-желпі алым-салық төлеумен шектелгені байқалады. Нәсілдік және рухани езгіден тыс. Елүй Дашы бастап әкелген жұрттың құрамында моңғол текті қидан үлесі шамалы болатын, негізгі қауым – шығыс түріктері – керей мен найман, байжігіт, байыс, тоқас және басқа да рулардан құралған. Әйтсе де, бұрынғы толық еркіндік жоқ. Оның үстіне, уақыт озған сайын Қарақытай гөрхандарының әмірі тарыла түседі.
Сондықтан да, Шыңғыс ханның дабылы жеткен шақта қарлұқтар сүйеніш, қорғаныш қана емес, тегі бір түрік жұрты деп, Еке Ұлыстың туы астында асығыпты. (Қарлұқтарға қатысты кейінгі әдебиетте бұл жұрттың азғана бір бөлігі шығыста қалып, Қаңғайды мекендеген дейтін пікір бар. Бұл қарлұқтар Шыңғыс хан заманына дейін жетіп, Ұлы Даладағы тайталас кезінде Жамұқаның жағында болыпты-мыс. Мүлде теріс дерек. Түп негізі архимандрит Палладийдің «Қастерлі шежірені» қытай нұсқасынан ықшамдап жасаған аудармасын жаңсақ әліптеуден басталады. Онда Жамұқаны гөрхан жариялаған тайпалар қатарында «хэлолос» аталатын. Қарлұқ емес, қоралас. Осы оқиғаға қатысты дерекнама атаулының бәрінде солай.)
Қарлұқтар әуелде, 1218 жылы Жебе-ноянның Жетісу жорығына тартылады, содан соң Шыңғыс ханның қалың қолы құрамында Сартауыл соғысына қатынасады. Төрт ұлыс заманында Шағатай мен Алтын Орда шегінде аталады. Әйткенмен, ең үлкен рулар қатарында емес. Уақыт өте келе, туыстас жұрт арасында жұтылып кеткен. Бүгінгі заманда өзінің тума есімімен өзбек халқының құрамында бой көрсетеді. Ал Тәжікстан шегіндегі қарлұқ өздерін дербес халық санайды екен. Қарлұқтың қазақ арасындағы жұқанасы – шапырашты ішіндегі азғана, албан ішіндегі аса ауқымды шыбыл табы деуге болатындай. Арғы тарихта шыбыл (шығыл) – қарлұқ тайпасының құрамындағы негізгі рулардың бірі. Бұл тұспалдың тағы бір қисыны – қарлұқ ішіндегі тағы бір тайпа – лабан аталатын. Бәлкім, албанның нақ өзі. Сондай-ақ «брш» руы бар. Арабша таңбалануы. Білгір тарихшылар «бириш» деп оқиды. Ешбір талассыз – «бериш», яғни беріш. Құлан мен Мерке аралығында тұрыпты. Кейінде Қыпшақ бірлестігінің құрамында, Батысқа қарай ойысқан. Ата Қазақтың шаңырағын көтеріскен негізгі тайпалардың бірі.

Қырғыз
Рәшид-әд-Диннің айтуынша, хижраның 603, қоян жылы Шыңғыс хан Кем-Кемжүт дариясының бойында отырған қырғыз жұртына арнайы елші жіберіп, бағынуын талап етеді. Бұл – миләди 1207 жыл, қағанның үлкен ұлы Жошының бастауымен орман тайпаларына қарсы жорық ашылған кез. Шыңғыс хан Ағаш-елінің өзінің арғы бетінде жатқан қырғызды бейбіт жолмен алуға ниет етіпті. Қырғыз жұрты екі тап болып отыр екен, екі әмірші – екі инал да қарсылықсыз икемге көніп, мәртебелі елшілермен бірге ғұзырлы үш бегін жібереді, олар бағыныш белгісі ақ сұңқар, ақ арғымақ және тоғыз да тоғыз үйірімен ақ бұлғын сыйлап, Шыңғыс ханның дәргейіне бас ұрған екен.
Бұл қырғыз – бір замандағы аса қуатты, саны мол, даңқты тайпаның кейінгі жұрағаты болатын, аталмыш кезеңде Кем-Кемжүт – Енисей өзенінің басы және орта ағысын мекен еткен. Ағаш-елінің солтүстік-батысы, тым шалғай аймақ. Алайда Шыңғыс хан түрік текті қырғызды Еке Ұлыс құрамына енгізуді нақты мақсат еткенін көреміз.
Қырғыз туралы ең алғашқы дерек қытай тарихында таңбаланыпты – миләдиден бұрынғы 201 жылы ғұндар тағы біраз жұрт қатарында гәнгүн деген тайпаны өздеріне қосып алған екен. Арада қаншама заман өткенде, IV ғасырдың бас кезінде моңғол текті жужандар (жуан-жуан) цигу дейтін тайпаны бағынышқа келтіреді. Ал VI ғасырда, Теле тайпа бірлестігі қатарында хэгу руы аталады. Енді бұдан соңғы Таң империясының (618–907) тарихында хагас этнонимі көрініс береді. Және сол заман деректерінде «хагас дегеніміз – ежелгі гәнгүн» деп арнайы ескертілген. Яғни, бұрынғы гәнгүн, аралықтағы цигу мен хэгу, кейініректегі хагас (хягас) барлығы бір-ақ атау, ежелгі қырғыз жұртының әр заман, әртүрлі деректерде әрқилы таңбаланған бәсіре этнонимі болып шығады.
Қырғыз жұртының әуелгі ата-мекені – Ұлы Даланың терістік-батыс өңіріндегі Хяргас-нор – Қырғыз көлінің төңірегі болса керек деп шамаланады. Бірақ VI ғасырдың өзінде қырғыздардың кейінгі қоныс – Енисей бойында жүргенін көреміз. Сірә, терістік тарапқа қарай ығысуы –жужандармен соғыс және бағыныш кезеңі. Міне, осы шама, алғашқы мың жылдықтың орта тұсында қырғыз–гәнгүн жұрты ғұн-түрік тайпалары жаулап, бағынышқа келтірген, нәсілі, тілі белгісіз, қытай дерегі бойынша сары шаш, ақ жүзді динлин тайпасымен араласып, будандаса тоғысып, атауы бұрынғы болғанымен, мүлде басқа бір этносқа айналыпты. Бұдан соңғы қытай деректерінде қырғыздар тумысынан ірі, еңсегей бойлы, жирен шаш, қызыл бет, көк көзді жұрт ретінде бейнеленеді. Өз араларында бірлі-жарым ұшырасатын қара көз, қара шашты кісілерді бөтен тұқым, бақытсыз жан деп санайды екен. Бұл қырғыз өзін бөрі әулеті деп білмеген. Арғы аталары әлдебір тау үңгірінде құдіретті күштен ұрықтанған сиырдан туыпты. Әлбетте, динлин негізді аңыз. Орталық Азия тарихындағы динлин теориясын айғақтаған орыс ғалымы Г.Грумм-Гржимайло Енисей қырғызы – қоршаған халықтар әсерімен түріктенген динлин деп көрсетеді.
Қайткенде де бұл қырғыздың тілі – түрки, негізгі кәсібі мал шаруашылығы болатын. Көбіне жылқы және қой өсіріпті. Сонымен қатар, егіншілік те әжептәуір дамыған екен. Аңшылық жөні өз алдына. Кен қорыту және теміршілік жақсы жолға қойылған, алтын, күміс қазған, зергерлік өнері де дамыған көрінеді. Халық арасына ежелгі түрік (орхұн) жазуы кеңінен тараған. Дәулеттілері қима ағаш үйлерде, кедейлері бұтақ, қабық, жапырақ жабылған лашық, күркелерде тұрған, сонымен қатар, киіз үйлер де болыпты. Байтақ қоныстың орталық ұйығы – Минусы ойпаты екен. Оты мол, суы мол, тіршілікке қолайлы өңір.
Міне, осындай, табиғаты бай, әрі тайталас, жауынгер ағайындардан алыс, жаңа қоныста қырғыздар тақау төңірегіндегі түрік, угор, самоди – әр текті ұсақ руларды түгел бағындырып, еселей өсіп, іргеленіп, ұлыс болып ұйысады. Қытай деректеріне қарағанда, бұл кездегі әміршілері ажо (ажа) атанған. 552 жылы, осының алдында ғана құрылған Түрік қағанаты ежелгі дұшпан Жужан хандығын талқандағаннан соң қырғыз жұрты еркіндікке жетіп, дербес ел ретінде қалыптанады. Қуаты артып, өрісі кеңейіп, Ұлы Даладағы елеулі оқиғаларға араласа бастайды. Бұл кезде Саян тауларының арғы бетінде жатқан, жері шалғай ғана емес, елі де жауынгер қырғызға ешкімнің қарымы жетпепті. Ақыры, жүз жылғы еркіндіктен соң Қырғыз ұлысы әуелде Теле (Гаогүй) бірлестігіне, одан соң Көк Түрік қағанатына бодан болады, қайта көтеріліп дербестікке жетеді, тағы да жеңіліп, кіріптар жағдайға түседі (бұл кездегі ұлыс әмірлері қағаннан соңғы дәрежеде, елтебер атаныпты). Осы реттегі соғыстардың бірі Күлтегін және Тоңұқұқ бітіктерінде нақты сыпатталған. Күлтегін мен Тоңұқұқ бастаған көк түрік әскері қағанатқа қарсы, Қытай және Түргешпен бірге үштік одақ құрған Қырғыз ұлысын жазға жеткізбей, қақаған қыс ішінде (710–711), қалың қарды жарып, Көгмен (Танну-Ола) тауларынан асып түсіп, тұтқиылдан басады, қағанын өлтіріп, жұртын ойрандап, халқын қырғынға ұшыратады. Көп ұзамай көтерілген қырғызды келесі, Ұйғыр-түрік қағанаты қайтадан бағынышқа түсіріпті, әйткенмен, асау жұрт тағы да бодандықтан шығып кетеді. Ақыры, IX ғасырдың бас кезінде, 818 жылы қырғыз елтебері өзін қаған, яғни тәуелсіз әмірші деп жариялайды да, бұл кезде әскери қуаты кеміп, сыртқы соғыс, ішкі қайшылықтар нәтижесінде дағдарысқа түскен Ұйғыр-түрік (Әдіз) қағанатына қарсы тынымсыз, зор майдан ашыпты. Тура жиырма жылдық қатал соғыстардан соң, 840 жылы, бір жағы ішкері, тоғыз-оғұз бектерінің көмегімен, Ұйғыр-Әдіз қағанатын қиратып жеңеді. Енді Қырғыз қағанаты Ұлы Далаға кеңінен қанат жаяды. Бір жағы Тибет, бір жағы Қытаймен жалғасады, Орталық Азиядағы үлкен күшке айналады. Әйткенмен, жаңа қағанат түбегейлі салтанат құра алмапты. Ұжымды ұлыс, берік билік болмайды. Қалың қырғыз астана байтағымен өз жұртының шегінде қалса, сақарадағы үлкен тайпалар әрқайсысы өзінше, біршама дербес өмір кешіп жатады. Ақыры, 920 жыл шамасында, ішкі күштердің серпіні және Терістік Қытайда билікке жетіп, енді Ұлы Даланы баурай бастаған қидан жұртының тегеурінімен үлкен қағанаты құлап, кері, ежелгі қонысына қайтыпты. Бұдан соңғы кезеңде байырғы жұрттағы ұлысының өзі ыдырап, одақтас және басыбайлы, әрқилы ру-тайпалар ірге бөліседі де, ата қырғыз жеке қалады. Тағы қандай күйзеліс, апаттар бастан өткені беймәлім. Қайткенде де, Шыңғыс ханның дәргейіне келген кезінде қырғыз – қатардағы атаулы тайпаның бірі ғана болып тұрғанын көреміз. Ұйғыр-Әдіз қағанатымен тайталас және тынымсыз соғыстар заманында сексен мың, жүз мың қол құраған қырғыздың ендігі жинақтап шығаратын әскерінің ұзын саны бір түменге де жетпейді екен. Оның үстіне, әуелгі бағыныштан соң көп ұзамай, Шыңғыс ханның Сартауыл жорығы қарсаңында міндетті әскер жасағын беруден бас тартып және тұматқа жалғаса көтеріліске шағып, әжептәуір қазаға ұшырайды. Сонда да құрықтан құтылмаған. Алтын Ордадан соңғы далалық Өзбек және Ноғай Ордасы, бүгінгі башқұрт құрамындағы рулар қатарында бой көрсетуіне қарағанда, белгілі бір бөлігі Батыс жорықтарына тартылған және кейінгі салқар көшке де ілескені байқалады. Бірақ негізгі тобы сол Енисей бойында қалған. Төрт Ұлыс заманы, XIII ғасырдың соңғы үшегінде, Шығыстағы Азамат соғысы кезінде тақаудағы Құбылайды емес, алыстағы Қайдуды жақтайды. Ақыры, 1293 жылы ерте көктемде қыпшақ Тұтұқаның бастауымен арнайы аттандырылған Юань әскері қалаларын қиратып, халқын қырғынға ұшыратып, қалған жамағатын бағынышқа келтіреді. Көп ұзамай-ақ біршама жұртын Маньчжурия тарабына көшіріпті. Кейінірек Миң әулетінің заманында қуаты қайтқан, саны азайған ежелгі қауымның бір бөлігі тағы да ата жұртынан ажыратылып, Ішкі аймақтағы жарақты күзет қызметіне жегіледі. Бұдан соңғы дерек – Сібірді біржола жаулап, енді Алтайды көбелеп, шығысқа қарай жылжыған орыс воеводалары XVII ғасырдың алғашқы жылдарында Енисей бойында бұрын өздеріне белгісіз қырғыз (киргиз) деген халықпен ұшырасады. 1606 жылы, жаңада ғана салынып бекіген Томск қаласына елшілері келіпті. Бұл кезде қырғыз өзара байланысты және қанаттас төрт бөлік жұрт екен. Тұрмыстары шектеулі, егіншілік атымен жоқ, мал шаруашылығының өзі жадау, көпшілігі қара мал, қой-ешкі дегенді білмейді, тек жылқы ғана ұстайды және бұғы өсіреді, жазу-сызудан бейхабар. Тұрмыстары тым қораш, ал мініс аттары тұғыр мәстек екен. Яғни, ежелгі дәстүрден тақи-таза айрылған. Бір жақтан Халханың Алтын-ханы, бір жақтан қалмақтар қыспаққа алған қырғыз орыс қолтығының астына кіруді ойласа керек, бірақ патша воеводаларының ашкөздігі мен тасырлығы нәтижесінде келіссөз нәтижесіз аяқталады. Ойрат пен халхадан қорған бола ма деген орыстар енді одан да өткен бұзық ниетпен әуелде қырғыз жерінің шегіне, көп ұзамай, қақ ортасына отаршыл тірек қалалар сала бастайды: 1604 жылғы Том бекінісінен соң, 1618 жылы Кузнецк, 1628 жылы Красноярск, 1642 жылы Ачинск…
Жаңадан жұғысқан жұрттың обыр пиғылын таныған қырғыз бұдан былай әлденендей бір икемге көнбейді, бодандық атаулының қандайына да қарсы күресіпті. Ақыры, 1635 жыл шамасында күші басым Дүрбін-Ойраттың ғұзырына келтірілген екен. Бұдан соңғы замандарда қалмақ туының астында шығыста Қытай тарабындағы қырғын соғыстарға, батыста қазаққа қарсы шапқынға қатысады. Ал XVII ғасырдың соңында онсыз да қарасыны шектеулі халық түп көтеріле Жоңғардың ішкі аймақтарына күшпен көшіріледі. 1703 жылға тиесілі орыс деректерінде «қырғыз жерінде бір де бір қырғыз қалған жоқ» деп айтылады. Ежелгі қоныстан ажыраған бақытсыз жұрт ақыр түбінде, XVIII ғасырдың 50-жылдарында апатқа ұшыраған қалмақтармен бірге қырылып кеткен. Бұдан соңғы жерде Енисейдегі қырғыз халқының аты өшеді. Ертелі-кеш тау сағалап, өзен, тоғай жағалап аман қалған жарқа-бөлшектері Сібір алабындағы түрік текті әрқилы тайпалар арасында жұтылып бітеді. Этнографиялық деректерде бұл тараптағы жұрт ішінен ұшырасатын қырғыз сүйегі сол ежелгі аталы жұрттың соңғы жұқанасы дейміз.
Ал бүгінде Енисей қырғызының тікелей ұрпағы саналатын хақас халқы бұрнада өзін қырғыз деп білмеген, тек патшалық Ресей империясы құлағаннан соңғы жаппай ұлттық ояну кезеңінде ескілікті қытай деректерінде хакас аталған, тәрізі осы өңірде жасаған ежелгі бір жұрттың есімін иеленеді. Бұл «хякас» – қытай таңбасындағы «қырғыз» екені кейінде ғана мағлұм болады, бірақ қабылданып, құжатталып қойған хақас этнонимі автономиялық құрылымға ие болған жаңа жұрттың өзіндік атауы ретінде біржола бекіп қалады.
Бұл байламның негізін басқаша тарататын тағы бір пікір бар. Сібірдегі түрік халықтарының ежелгі тарихын зерттеуші белгілі ғалым Л.Қызласовтың айтуынша, VIII–X ғасырларға қатысты қытай деректерінде хақас және қырғыз атаулары дербес этноним ретінде қатарлас қоданылады. Атап айтқанда: қырғыз – цяньгун, цилицзисы, хэлицзисы, цилгайсы деп таңбаланса, хақас – хагас, хягас деп белгіленген. Яғни, сол кездің өзінде хақас деген халық бар, бірақ билеуші әулет – қырғыз руы болғандықтан, бүкіл ұлыс қырғыз атымен аталған, бұл – ежелгі заман үшін үйреншікті жағдай дейді, осы орайда қазіргі хақас халқының құрамында қырғыз аталатын сүйек барын алға тартады. Қалай десек те, бүгінгі түрік тілді хақастың баяғы қырғыз қонысында отырғаны рас.
Ал енді Енисей қырғызының бір бөлігі, немесе басым көпшілігі Тәңірі тауы тарабына қашан, қалай көшті, қопарыла, бір мезгілде жылжыды ма, жоқ дүркін-дүркінімен қоныс аударды ма – бұл сұрақтарға шынайы, нақты жауап табу қиын. Анығы – VII–VIII ғасырларда екі тарапта да атауы ортақ қырғыз жұртының ғұмыр кешуі және бұдан соңғы кезеңде алыс аралықты жат әрі дұшпан жұрттар жайлаған себепті, Енисейден Тянь-Шаньға қоныс аударудың ешқандай мүмкіндігі болмауы. Соған орай бір қырғыз екінші қырғыз туралы естімеген және ештеңе білмеген. Егер екі қырғыздың негізі ортақ болса, бұлардың екі айрылуы – IV ғасыр, жужан шапқыншылығы кезеңінде деген болжам бар. Ендігі бір тұспал – Тянь-Шань тарабы, өз қонысында отырған түрік тайпаларының дербес бір бөлігі бүкіл Орталық Азияға жайылған Қырғыз қағанаты кезінде қырғыз атын иеленуі мүмкін.
Бүгінгі қырғыз бен хақасқа сүйек жалғастығы қаншалық болғанның өзінде әйгілі Енисей қырғызының тарихтан көшіп кетуі анық.

Оңғыт
Оңғыт (оңғұт) руы арыдағы ғұн, оған жалғас ежелгі түрік ұлыстарынан бастау алады. Қытай деректері оңғыт – ерлігімен мәшһүр болған шато түріктердің тікелей ұрпағы деп атап көрсеткен. Шыңғыс хан жаңа көтерілген замандағы қонысы – ежелгі ғұн жұртының құт мекені Ордос және оған шектес шығыс атырап, тұтастай алғанда, түрік-татар қауымы Бүркер, немесе Тұр-Қорған деп атаған Ұлы Қытай қамалының сыртқы беті. Ру есімі де осы аймақтағы қырат жүлге – қытайлар Иншань дейтін Оңғы тауының атауынан туындаған. Тұрақты мекені Қытайдың Шын мемлекетімен шектес оңғыттар өктем елдің бодандығын қабылдап, шекаралық аймақтағы күзетші жасақ қызметін атқарады. Бұл жұрттың саны тым көп болмаған, небәрі төрт мың әскер шығарады екен. Бірақ жауынгер және ұжымы мықты ру шын мәнісінде еркін, тәуелсіз күн кешеді. Үлкенді-кішілі қоныс, қалалары бар, мал шаруашылығымен қатар егіншілік кәсібімен айналысады, қол өнері де қажетті дәрежеде дамыған көрінеді. Жазу-сызуды игерген – бұл кезде көне түрік бітігі көмескі тартқанымен, оның орнына ұйғыр-түрік таңбасы қолданылатын. Оңғыттар ілкі бір заманда христиан дінінің нестор тариқатын қабылдаған екен, бірақ негізінен билеуші тап ұстанған бұл дін халық арасына қаншалық дәрежеде таралғанын тап басып айту қиын.
Татар Даласындағы Азамат соғысының әуелгі кезеңінен сырт қалған оңғыттар Шыңғыс хан үлкен күш топтағанымен, әлі де алмағайып уақытта өз еріктерімен елші жолдап, болашақ ұлы қағанның жағына шығады. Кейін, Шүршітпен соғыс басталғанда Тұр-Қорғанның қақпасын ашып береді. Бұдан соң, Шыңғыс хан сартауыл майданына аттанар кезде Қытай тарабында қалған алпыс екі мың әскер құрамында тұтас бір түмен оңғыт болыпты. Әлбетте, арадағы жиырма жыл ішінде халықтың саны өскен, сонымен қатар, баяғы төрт мың – тек міндетті шекара қызметіне жегілген жасақ деп шамалауға да болады.
Шыңғыс ханмен өз тарабынан алғаш байланыс орнатқан оңғыт көсемінің есімі Алақұш-тегін-құрұ, көп ұзамай, ағадан туған іні Шенгүй орнын басады; сондай-ақ, Шыңғыс ханның туы астында болған оңғыт Ай-Бұқа есімі мағлұм.
Жазба деректерге қарағанда, оңғыттардың ұлы жорықтар мен одан соңғы салқар көш кезінде Дәшті-Қыпшақ тарабына да қоныс аударғаны байқалады. Бірақ әуелден қарасыны шектеулі қауым жаңа ұлыстар құрамында өз атын сақтай алмаған, қарындас халықтар арасына сіңісіп кеткені көрінеді. Оңғыттардың негізгі бөлігі ежелгі мекенде қалып, кейінде жат ортадағы азшылыққа айналған да, заман оза келе моңғол халқының құрамына енген, арғы тегін де, бергі руын да ұмытқан бүгінгі ұрпағы Қытайдың Ішкі Моңғол аймағында қалыпты.
Қазақ тарихшылары қазақтағы уақ руы баяғы оңғыттардың ұрпағы деп біледі, бірақ ондай байламға ешқандай негіз, нақты дәлел жоқ. Әйтсе де Дәшті-Қыпшақ шегіндегі оңғыт кейінгі қазақтан тысқары қалмаған. Байұлы жаппас ішіндегі ұңғыт пен әлім қаракесек ішіндегі үңгіт – сол ежелгі оңғыттың жұрағаты екендігі күмәнсіз. Өзінше дербес саналмағанмен, бұл екі ата да белгілі ру ішіндегі үлкен құрылымдар есебінде.

Меркіт
Меркіт – Шыңғыс хан атқа мінер қарсаңда Татар Даласындағы ең атақты, саны мол және қуатты төрт тайпаның бірі болған (қалған үшеуі – татар, найман, керей). Меркіттер Байкөлдің түстік атырабы, Орхұн өзенінің төменгі ағысы және Селеңгі аңғарында жайыла қоныстаныпты. Шығыста – қиятпен, батыста найманмен шектескен, түстік көршісі – керейлер, ал терістікте Байкөл төңірегін жайлаған Ағаш-елі, яғни орман жұртымен ұштасады. Негізгі кәсібі – мал шаруашылығы, сонымен қатар аңшылық; аздаған мөлшерде егіншілікпен айналысқан. Төрт түлік малы түгел, бай әрі бағлан болған. Бесінші түлік ретінде бұғы ұстап, жегінге және мініске пайдаланыпты. Әскері мол және ағайындас тайпалар ішінде айрықша жаужүрек саналады.
Меркіттер негізінен жеті атаға бөлінген: удойыт, ұқыр, убас, қағат, төдегелін, мудан, жиын. Басты және билеуші ру – удойыт, сондықтан кей-кейде жалпы меркіт атауының орнына удойыт есімі қолданылады. Бұл кезде меркіт – аталас рулар біріккен дербес хандық дәрежесінде саналған. Христиан дінінің нестор тариқатын қабылдаған дерегі бар, бірақ асып кеткенде билеуші табы, онда да үстірт, шартты түрде ғана ұстанған деуге керек. Тіршілік кебінде, ең ақыры адам аттарында ешқандай белгісі жоқ, сондықтан мүлде қате дерек болуы да мүмкін.
Меркіттер алысырақ көршілері қоңыраттармен құда-аңдалық қатынас орнатқан, найманмен, кереймен бірде тату, бірде қату, ал қиятпен арадағы қатынас көбіне жаулық орайында болыпты. Қияттың Қамбағай ханының тұсында өріс алған дүркін қақтығыстар Шыңғыс хан заманында бітіспес кекке ұласады. Ақыр түбінде меркіт тайпасы біріккен, жаңадан бой көтерген қарымды ұлыспен арадағы әлденеше соғыста ауыр жеңілістерге ұшырап, қырғын табады. Алайда, мүлде құрып кетпеген. Аталы жұрт қатарынан шыққанмен, аты өшпейді. Тарихи деректерде Алтын Орда мен Шағатай, және одан соңғы хандықтар құрамында жүргенін көреміз. Яғни, бұдан бергі дәуірде осы орайдағы халықтар арасына таралған. Кейінгі жекелеген топтары башқұрт, ноғай, өзбек, түркмен, қырғыз және алтайлық жұрт арасында кіші аталар ретінде бой көрсетеді.
Ежелгі меркіттің бүгінгі атаулы әулеті қазақтағы керей тайпасының бір тармағы болып саналады.

Найман
Бағзы замандағы деректі тарихи жазбаларда, соған орай, жаңа дәуірдегі ғылыми зерттеулерде Ұлы Түрік қағанаты, оған жалғас Көк Түрік, Тоғыз-оғұз, Тоғыз-татар ұлыстарынан соң Ұлы Даланы жайлаған әрқилы ру-тайпалар ішінде екі жұрт – керей мен найман айрықша аталады. Саны мол, қуаты зор, әрі шаруашылығы өркендеген, мәдениеті жоғары делінеді. Ең бастысы – қалыпты, өзіндік мемлекеттік құрылымы бар. Кейінгі батыс тарихшыларының қайсыбірі бұл – таң қаларлық, жұмбақ жағдай десе, енді біреулері төңірегінен алабөтен артықшылықты алыс және жақын, отырықшы елдердің ықпал, үлгісіне балайды. Шын мәнісінде, жұмбақ ештеңе де жоқ, бар кілтипан дәстүрлі жалғастықта. Ұлы Даладағы үлкенді-кішілі аталардың барлығы да кешегі алып ел – Түрік қағанатының жарқа, бөлшектері десек, жалпы жұрт кері кеткен, шалдыққан, тозған заманда керей мен найман ежелгі бабалар мұрасын берігірек ұстанып қалғанын көреміз. Шаруашылық жөні, халықтық мәдениет, әлеуметтік құрылым өз алдына, Түрік қағанатының ел билеу, ұлыс ұстау жүйесі де сақталған екен. Әрине, қалған қауым да түп тамырдан тым алыс кеткен жоқ, бірақ ескі негіздегі жаңа ұлыс болып ұйысқан керей мен найман бабалар салған даңғыл, болашаққа жалғасатын берік арқаудан айрылмапты. Ақыр түбінде, осы керей мен найманның Түрік қағанатынан бастау алатын ұлыстық ұжымы, билік жүйесі сайыпқыран Шыңғыс хан үшін жаңа бір, айрықша қуатты және өміршең мемлекеттік құрылымды қалыптауда үлгі және әуелгі ұйтқы болды.
Үлкен халық қана емес, кез келген ру, тайпа бір күнде, ғайыптан пайда болмайды. Аты шығуы, әйгі болуы – қалыптасқан, ордаланған кезінде ғана. Найманның дербес ру ретінде санатқа жетуі – Түрік қағанаттарынан соңғы дәуір. Ол кезде Байқал көлінің түстік өңірінде бой көрсетіпті. Көп ұзамай-ақ Ұлы Далаға бойлай еніп, еркін қоныстанады. Сегіз-оғұз бірлестігінің құрамында болған. X ғасырда туыстас түрік тайпаларының, қытайлар Цзубу деп атаған жаңа одағының батыс қанаты саналады. XI–XII ғасырларда Ектағ-Алтай (бүгінде Моңғол Алтайы) және Қара-Ертістен қимақтарды ығыстырып шығарды, XII ғасырдың орта шенінде терістік бетте Енисей қырғыздарын талқандап, шекара аймағын Танну-Ола қырқаларына дейін кеңейтеді. Ақыры ежелгі түрік қонысының аумақты бөлігін иеленіп, жайыла орнаған екен. Бұл кезде Қидан-Ләуо патшалығына жартылай бодан болған тәрізді. XII ғасырдың әуелгі үшегінде Ләуо жұрты екпіні қатты Шүрженнен жеңіліс тауып, ордалы байтағынан айрылған ханзада Елүй-Дашы қаншама жұртымен батысқа қарай ауғанда найман қонысы арқылы еркін өтеді және елеулі көмек алады; ал қидандар бастаған бірталай түрік рулары Жетісу тарабына жаулау жорығына аттанарда наймандар Шығыс Түркстанда тұрған Елүй-Дашының әскеріне мініс аты, сойыс малымен тың тыныс береді. (Бұл туыстық байланыс арада жетпіс-сексен жыл өткенде басқаша жалғасын тауыпты.)
Шыңғыс хан атқа мінер қарсаңда Найман хандығы Татар Даласының орталық-шығысындағы Қаңғай тауларынан басталып, Хан-Алтайдың түстігінен өтіп, Көк-Ертіс пен Қара-Ертістен озып, Зайсан, Тарбағатайға дейін созылып жатқанын көреміз. Шығыста – кереймен, батыста – Дәшті-Қыпшақ жұрты қаңлымен шектескен, терістігі – тау мен тайға, түстігі – құм мен шөл. Ұлан-байтақ жер, қисапсыз халық. Нақты саны белгісіз. Бірақ сол кездің есебімен алғанда, өте көп жұрт болғаны күмәнсіз. Кейбір деректерге қарағанда, христиан дінінің нестор тариқатына бейіл беріпті. Төл жазуы ретінде ұйғыр-түрік таңбасын пайдаланған. Негізгі кәсібі – мал шаруашылығы. Аздаған мөлшерде егіншілікпен айналысқан.
Найман атауы, бәлкім, рудың алғаш ұйысар кезіндегі мекені – Алтайдан шығатын Қатын-дарияның бір саласы Найма өзенімен байланысты деген пікір бар. Ру есімі екі бөліктен тұрады: най және ман. «Ман» («мен») – заттандыратын, дәлірек айтсақ, «кісілендіретін» жұрнақ (мәселен, атар-ман, шабар-ман, алар-ман…). Най сөзінің ескірген бір мағнасы – өткір, берік, қуатты: мәселен, найза, найзағай сөздеріндегі түбір. Сонда найман – өткір, жүректі, қайтпас батыр адам деген мағна бермек. Тағы бір тұспал – көне түрки «нажы, найы» – дос, жақын сөздерінен туындауы мүмкін дейді: дос кісі, жақын жұрт. Әрине, мұның бәрі – әдепкі жорамал ғана. Қайткенде де, найман атауының және рудың кемі он екі ғасырлық тарихы бары анық.
Найман хандары өз есімдерінен бұрын Бұйрық, немесе Күшлүк аталады дейді Рәшид-әд-Дин. «Бұйрық» сөзінің мағнасы – әмірші, ал «Күшлүк» – күшті, мықты деген сөз деп айқындайды. Бұл, атадан балаға жалғасқан хандар әулетінің ең әуелгі мәшһүр тұлғасы – Инаныш-Білге-Бөке хан екен. «Инаныш» – сенім деген сөз, ал «Білге» – ұлы деген мағнада айтылады дейді, бәрі дұрыс, тек «білгенің» мәнісі кеңірек – данышпан, білгір. Бәрі де түрік тілінің байырғы қорынан. Бұл Бөке хан – ежелгі бір заманда құдыретті патша болыпты, әлі күнге әрқилы тайпалардың есінде сақталған ерекше тұлға, аңыздың айтуынша, ғажайып бір ағаштан туыпты дейді Рәшид-әд-Дин. Адамның ағаштан тууы – қыпшық жұртына қатысты аңыз, ал Бөке – арғы тарихтан белгілі, Ұлы түрік қағаны, Әшен әулетінен, тума есімі – Қара Чурин-Түрік, 576 жылдан бастап Батыс Түрік қағанатында өкім құрған, 599 жылы Шығыс қағанатты да ғұзырына келтіріп, 604 жылы дүниеден өткен атақты тарихи қайраткер. Яғни, найман хандары – Ұлы түрік қағандарының нәсілінен, соған орай өздерін ежелгі түрік жұртының тікелей мұрагері санаған.
Рәшид-әд-Дин Шыңғыс ханмен замандас найман хандарының ата-тегін таратуда өзара қайшы екі деректі қатарынан келтіреді. Мұның соңғысында – «бағзы замандағы Бөке» хан кейінгі Таян-хан мен Бұйрық-ханның туған әкесі делінеді. Бұдан бұрын ол екеуінің әкесі – Әният-қаған деп көрсеткен болатын. Сірә, атақты тарихшы өзі сүйенген әрқилы деректегі, үнемі қайталанып отыратын Бұйрық есіміне орай жаңылысқан. Біз «бағзыдағы, аңызға айналған» Бөке хан туралы айттық, ал Бөкемен қосар есім ретінде берілген Инаныш-Білге ханды одан көп кейін жасаған, екінші бір кісі, сірә, Шыңғыс ханмен замандас Таян мен Бұйрықтың арғы атасы, ал Әният-қаған – тікелей өз әкелері деп білдік.
Сонымен, Рәшид-әд-Диннің атап көрсетуінше, Шыңғыс ханнан бұрынғы заманда Найман ұлысының ханы – ағайынды Нарқыш-Таян мен Әният-қаған екен. Бейбіт күндерде қатар қонып, соғыс кезінде тізе қоса шайқасады. Әнияттың көңілінде кей бір кездерде алалық болса керек, бірақ жасы үлкен аға Нарқыш-Таян бірліктен айнымай, қандай жағдайда да інісін бауырына тартып отырады. Бұлардан соң найманның билігі Әнияттың екі ұлы Таян мен Бұйрыққа көшеді. Елді екіге бөліп, аралары ажырапты. Әуелде ренішке жол берген – үлкен аға Таян болса керек. Бар пәле әкеден қалған әлдебір құмаға таластан басталған екен. Бірде екі ұлыс кездейсоқта беттесіп қалады. Көш үстіндегі Бұйрық қона жайғасқан Таянның ордасына тым жақын, жанаса, сүйкесе өтеді. Таян хан Бұйрық бауыры аялдап, сәлемдесіп, ерулік жеп кетер деп ойлаған екен, тоқтамай өте шығыпты. «Қонақ күтеміз деп қамданып едік, енді ерулігімізді өзіміз жейік», – дейді қатты кейіген Таян. Сонда, мол дастарқан басы, ән мен жыр үстінде Құба-тегін деген кісі, әлде жырау, әлде хан әулетінің кенже бұтағынан, күйініп тұрып айтыпты: «Баяғыда, Әният-қаған мен Нарқыш-Таян қанаттасып қатар жүрді, біздің ел ұжымды болды, жамандар көтеріліп, қатындар құтырған жоқ, жұрттың еңсесі жоғары болды. Мына ағайынды екеуің бір бұқаның қос мүйізіндей, ажырамас туыс едің, енді екі айрылып отырсыңдар. Бауырлас екеуіңде бірлік болмаса, арасы ашылған ел кімге сенеді, кімге қарайды. Қилы заман туса, қара нор қалың найманның күні не болмақ?!» – депті. Сонда Таян-хан қызара тершіп тұрып айтты дейді: «Бұйрық-ханға менің сәлемімді жеткізіңдер. Қателік менен екен. Еру жасап, бізді күтсін. Өзіміз барамыз», – депті. Бұйрық бәрібір илікпейді. «Көпке белгілі мәтел бар ғой, «Ұлық болса да ұғымы кем, – Атақты болса да ақылы жоқ», – деген. Ондай кісі маңдайына тас тигенше тәубаға келмейді. Амандық болса, көрісе жатармыз!..» – депті де, үдере көшіп, алыс, аулақ қоныпты. Көзі тірісінде әкелері Әният-қаған айтқан екен: «Менің білуімше, Бұйрық-хан ешқашан да ағасымен бірлікте жүре алмайды. Бұйрық – қасқыр қоңын ойып, шабын жарғанша шөккен орнынан қозғалмайтын түйе мінездес», – деп. Ағайынды екеуі қайта қосылмайды. Тіпті, Шыңғыс ханмен алмағайып күрес кездерінде де әрқайсысы өз ұлысымен ғана болыпты. Ақыры, екі бөлік ел кезегімен қирап жеңіледі, басы бірікпеген ағайынды екі хан да бүкіл әулетімен қаза табады.
Қырғынға ұшыраса да, қарасыны азаймаған қалың найман бұдан соңғы заманда төрт ұлыс шегінде бірдей үлкен ықпалға жетеді. Атақты қолбасылар, белгілі әмірлер шыққан. Уақыт оза келе, Қытай, Иран тарабындағы қауым тілінен, салтынан айрылып, жергілікті халық арасында жұтылып кетеді. Тек Жошы ұлысы мен Шағатай ұлысында ғана нәсіл-тегі, атау есімімен сақталып тұрыпты. Ұлұғ ұлыстар ыдырағаннан соң дербес хандықтар құрамында жүреді, ақыры бірінде аз, бірінде көп мөлшерде осы орайдағы туыстас өзбек, ноғай, қарақалпақ, қырым-татар, башқұрт, қырғыз халықтарының құрамына құйылады. Ежелгі найман жұртының өзінің тума атауын сақтаған ең үлкен бөлігі Дәшті-Қыпшақта қалады және бүгінде қазақ халқын қалыптаған, саны мол, негізгі тайпалардың бірі болып есептеледі.
Осы найманнан шыққан, алаш тарихында танымал тұлғалардың кейбірін атай кетейік: ХVІІІ ғасырдағы қазақтың бас батыры, қолбасы, мемлекет қайраткері Қаракерей Қабанбай, ХVІІІ ғасырдағы белгілі би, саясаткер Қу дауысты Құттыбай, ХVІІІ ғасырда жасаған атақты жырау Ақтамберді батыр, Абылай заманындағы жоңғар–торғауыт–қырғыз соғыстарының қаһарманы Көкжарлы Барақ, ХІХ ғасырда жасаған Дулат ақын, ХХ ғасыр, Советтер тұсында жасаған, еңбек еткен қоғам қайраткері, тарихшы Мұхамеджан Тынышбаев, ақын Ілияс Жансүгіров, композитор Мұқан Төлебаев, ғалым, тіл маманы Сәрсен Аманжолов, жазушы Әзілқан Нұршайықов, еңбегі ХХІ ғасырға жалғасқан жазушы Қабдеш Жұмаділов, тілші ғалым Алтай Аманжолов…

Керей
Керей – арыдағы Ұлы Ғұн мемлекеті, берідегі Ұлы Түрік қағанатының түп мекені, кейінде Татар Даласы атауымен мағлұм болған кеңбайтақ үстіртте ежелден қалыптасқан іргелі тайпалардың бірі. Ескілікті Қытайдың “Цзинь шу” – “Цзинь тарихында”, миләди 284 – 287 жылдар оқиғасын баяндау барысында Ғұн ұлысының ұйтқысы болып тұрған он тоғыз арыстың қатарында “хэлай”, “хэйлан” дейтін тайпа атауы таңбаланған. Керей (керейт) деп айғақтайды ХХ ғасырдағы қытай ғалымдары. Ежелгі тарихнаманың айтуынша, кейінгі керей (хэлянь, цюйлянь) – шынында да көне ғұн жұртының тікелей ұрпағы. Бұл керей қаңлымен екеуі бір халық деп көрсетеді. “Батыстағы бөлігі қаңлы атанса, шығыстағы жұрты керей атанды”, – дейді. Яғни арғы заманда бұлар Қаңғалы (Теле–Гаогүй) бірлестігінің құрамында болды деген сөз. Сонымен қатар, зерттеушілердің байыбынша, кейінгі керей тайпасы, Керей патшалығы бұрнағы Түрік қағанатының сабақтас мұрагері болып табылады. “Олар халқының көптігімен, әскерімен және бағзы замандағы хандарымен даңқты болды”, – деп жазады Рәшид-әд-Дин. “Тайпаның түп атауы – керей, “д” (”т”) жұрнағы – көптік белгі, сондықтан да керейт атанды”, – деп жазған Ішкі моңғол оқымыстысы Сайшиял, ескілікті қытай деректеріне сүйене отырып.
Шыңғыс хан атқа мінер қарсаңда теңіздей толқыған ұлан-ғайыр жұрттағы туыстас, қанаттас тайпалар ішінде керей мен найманның саны мол, айрықша қуатты, әрі өзіндік мемлекеттік құрылымы бар, қатарынан озық, бәсіре мәдениетке жеткен, ең көрнекті жұрт болғаны арғы-бергі барлық тарихта атап айтылады. Дамыған шаруашылық, қалыпты тіршілік өз алдына, ұлыстық құрылымға орай, белгілі бір деңгейдегі билік жүйесі, “Еке төре” атты ұлыстық заң үлгісі, мемлекеттік мөр, яғни таңбалы жарлық, нақты құжат негізіндегі ішкі-сыртқы қатынас тәртібі және үйреншікті жазу үрдісі қалыптасқан екен.
Керей (керейт) жұртының өзіндік рулық есімімен тарих сахнасында атаққа шығуы – Тоғыз-оғұз ұлысы ыдырағаннан (840) соңғы кезеңде. Осы замандағы қытай деректерінде Тоғыз-татар бірлестігінің құрамында татар, найман, меркіт руларымен қатар аталады. Бұдан соңғы, аумалы-төкпелі дәуірлерде Ұлы Даладағы қым-қиғаш соғыс, таңбалы тауарихтың бел ортасында жүргенін көреміз. Ал ХІ ғасырда жасаған араб тарихшысы Абуль Фарадж Шығыс жұрттарының шежіресін баяндай келе, 1007 жылғы елеулі оқиғаларға қатысты, “Ішкі Түрік елінің терістік-шығыс аймағын қоныстанған, Керей деп аталатын халық” туралы дерек береді, дербес патшалық болып тұрған бұл жұрттың ұзын саны екі жүз мың жан екен.
Бұл кезде керей бағзыдағы теле мен көк түріктің жарқа, бөлшектерін өзіне қосып алып, әбден іргеленіп, ежелгі түрік қауымының ордалы қонысындағы ең елеулі күшке айналады. Түрік қағанатына сабақтас мұрагер, қуатты ұлыс ұйыстыру мақсатында жаңадан құрылған, қытай жылнамаларында “Цзубу” деп аталатын, туыстыс рулар бірлестігінде жетекші орын алыпты. Татар, жалайыр, меркіт, найман, қият, басмыл және тарихи құжаттарда аты таңбаланбай қалған тағы бір тайпалармен тізе қоса отырып, жат жұрт басқыншылығына тосқауыл қояды.
Тоғыз-татар – Цзубу ұлысының өктем Қидан-Ләуо патшалығына қарсы тынымсыз азаттық соғыстары Х ғасырдың екінші жарымы, ХІ ғасырдың ұзына бойына созылған. Өктем империя ортақ ту астына топталған көшпенді тайпалар одағын қайткенде де біржола тапап тастай алмайды. Басылса, көп ұзамай қайта көтеріліп отырған. Ақыры, 1089 жылы Цзубу бірлестігінің ғана емес, бүкіл далалық тайпалардың бас билігі, яғни далай-хан мәртебесі кейінгі тарихшылар дарынды қолбасы, көреген саясаткер деп бағалаған керей Моғұздың қолына көшкен екен. Ежелгі қағанат елесі қайта тірілгендей болады. Қуатты күш жинақтаған Моғұз (қытай деректерінде Могусы, Мо-ко-сы) 1092 жылы ел ішіне кірген қиданның қалың қолын тас-талқан қылып жеңеді. Жеңіс арты жауды түре қуып, Ләуо патшалығының шегіне барып енген, мұнда тағы да жаңа жеңістерге жеткен үлкен жорыққа ұласыпты. Ежелгі дала толық еркіндік алғандай көрінеді. Бірақ саясаты кемел іргелі империя жаңа бір амалдар қарастыра бастайды. Әрі төтенше, әрі ежелгі – “шағыстыру, іштен іріту” саясаты. Көп ұзамай-ақ Тоғыз тайпа бірлестігіндегі орталық топтың біржола күшейіп кетуінен қауіптенген кейбір рулар іргесін аулақ сала бастайды. Оның үстіне бұл кезде қиданға көмекке ту сырт – түстік-шығыстан Таңғұт патшалығы және соғыс ашады. Ақыры, әлденеше майданнан соң, 1095 жылы Моғұз бастаған Цзубу бірлестігі ауыр жеңіліске ұшырайды. Одақтас, бауырлас тайпалар әрқайсысы өз қамына көшіпті. Яғни Тоғыз-татар – Цзубу бірлестігі ыдырады деген сөз. Бірақ далай-хан Моғұздың тікелей ғұзырындағы жұрт жеке соғысын одан әрі жалғастырады. Ақыры, туыстардың көмегінен айрылған, екі тарап – қидан мен таңғұт қабаттаса қыспаққа алған, ауыр шығынға ұшыраған керей қауымы 1099 жылы біржола басылыпты. Көп ұзамай, келер жылы тұтқынға түскен “бүлікшіл” далай-хан Моғұзды сол, 1100 жылдың екінші айында Ләуо патшалығының Терістік астанасы Шинцзин қаласында, қаншама халық жиналған базар алаңында “линчи” аталатын “ең құрметті” жаза бойынша бұтарлап шауып өлтірген екен.
Алайда, кейінгі қауымның күресі одан әрі жалғаса береді. Жаңа ғасырдың бастапқы ширегінде Терістік Қытай шегінде, қидан мен шүржен арасындағы теке-тірес жағдайды пайдаланған далалық түрік рулары тағы да көтеріледі. Сөйтіп, 1119 жылы Моғұздың мұрагері Бошаужы далай-хан Ләуо патшалығының бодандығын тәрік етіпті. 1125 жылы Терістік Қытайдағы қидан өкімі біржола құлап, шүршіт тайпасы билікке жетеді. Енді Қара-қидан Ләуо мемлекеті Шүржен, немесе Цзинь (Шын) патшалығы атанады. Күшіне енген соң көп ұзамай-ақ ежелгі империялық саясатты одан әрі жалғастырады. Қорғаныс және шабуыл соғыстарын қатар жүргізген сақара жұртының бастаушы ең негізгі қауымы – керей тайпасы болыпты. Шын мәнісінде Ұлы Даланы басым бөлігінде өз билігін орнатқан Керей хандығы Шүржен империясынан мүлде тәуелсіз, дербес ұлысқа айналады. Керейлердің бұл кездегі тікелей боданы әрі берік одақтасы – қият руы екен. Алыстағы Жетісуда жаңадан құрылған Қара-қытай мемлекетімен аралықта да жақсы қатынас орнайды. Енді далалық түрік тайпаларының біразы ежелгі абадан әулеттің тізгінін алған Марқұз-Бұйрық ханның төңірегіне қайтадан топтасыпты. Ақыры, 1147 жылы Шүршітпен арада тиімді бітімге қол жетеді. Алайда, ежелгі жұрт бұл жолы да үлкен, біртұтас ұлыс болып ұйыса алмайды. Саясаты кемел Шын патшалығы Ұлы Далада жаңа бір айбынды елдің бой көтеруіне қараптан-қарап отырып, жол бермес еді. Арада үш-төрт жыл өтер-өтпесте бейбіт бітімді бұзып, жаңа жорық ашады. Осы алмағайып кезеңде бұрнада елеулі болған, енді ағайындар арасындағы анық өктемдікке жетудің жаңа бір амалын қарастырған татар әмірі Нор-Бұйрық хан, сірә, шүршітпен бірге аттанған жорық үстінде, Марқұз-Бұйрық ханды қолға түсіріп, жауға байлап береді. Шүржен-Шын патшасы Дигунай (1149–1161) Марқұз ханды азапқа бұйырып, «ағаш-есекке» шегелеп өлтірген екен. Шүршітке қарсы, жалпыға ортақ өшпенділік өз алдына, татар мен керей арасындағы әдепкі алалық енді кектес жаулыққа ұласады.
Бұдан арғы, Рәшид-әд-Дин куәландырған хикая – аңызға орайлас, бірақ Марқұз-Бұйрық ханның кегі қайтарылған, нақты оқиғадан туындаса керек. Ханның Көкөтай-Көрікті деп атанған, бет-ажары көрген жанды толқытар, ғажайып сұлу қатыны болған екен. Қазадан соң біршама заман өткенде, әлдебір атаулы той, немесе ас кезінде татар жұртына хабар салады: «Мен Нор-Бұйрық ханның тойына сойысқа жүз қой, он байтал, ішімге жүз саба қымыз апарамын», – деп. Бұл – бағыныш, құлдық ұру рәсімі есепті болатын. Айтқанындай, азғана нөкерімен, жүз қой айдап, он байтал жетектеп, жүз арбаға тиелген жүз саба қымызбен барыпты. Семіз қойлар сойылады, ту байталдар жығылады, Нор-Бұйрық хан бастап, барлық жұрт той тойлауға кіріседі. Сөйтсе, жүз арбадағы жүз сабаның ішінде жүз батыр жасырынып отыр екен, келер мезетте теріні тіліп, түгел сыртқа шығады да, татар ордасын ойран қылады, Нор-Бұйрықты өлтіріп, қалған жұрт – бегі мен нөкерін тағы қырып салады. Сөйтіп, Көкөтай-Көрікті күйеуі Марқұз ханның кегін қайтарған екен дейді.
Марқұз-Бұйрық ханның өлімі – 1150 жыл шамасы. Бұдан соңғы заманда керей мен татар арасы мүлде ушықса, керей мен найман, керей мен меркіт арасы да татулықтан алыстаған. Ал қият пен екі ортадағы ежелгі туыстық, құда-аңдалық қатынас бұзылмапты.
Марқұз-Бұйрық ханның Құржақұз-Бұйрық және Гөрхан деген екі ұлы болыпты. Құржақұз-Бұйрықтың үлкен ұлы – Тоғрыл, кейінде Оң хан атанған, Шыңғыс ханның әкесі Есугей-бахадұрмен анда болған, Шыңғыс ханның өзіне өкіл әке болған керей әмірі. Бұл төңіректегі әңгіме – алда.
Шыңғыс хан атқа мінер қарсаңда керей – Ұлы Даладағы ең үлкен, саны да басым тайпа болған. Ескілікті зерттеген кейбір орыс оқымыстылары ілкіде, XI ғасырда керейлер тоғыз жүз мыңның төңірегінде, яғни миллионға жуық болды деп біледі. Сірә, 1007 жылға қатысты нақты дерек – екі жүз мың (жан әлде шаңырақ) санының әсері. Біздің байыбымызша, заманында соншама болған күннің өзінде екі ғасырдан астам ұзақ уақыт бойы, әуелде қиданмен, одан соң шүршітпен, атадан балаға, немереден шөбере, шөпшекке жалғасқан, үздіксіз, аяусыз соғыстар нәтижесінде, үнемі жау бетінде, найза ұшында болған керей тайпасы кеңінен жайылып, үздіксіз өсе алмаған. Бірақ қашанда өз тұрғысынан озық. Бұл кезде, айттық, татар қауымы жетпіс мың шаңырақ, жалайыр жұрты да ілкіде, Келүрендегі қытай қырғынынан бұрын жетпіс мың түтін болыпты; найманның ұзын саны туралы нақты, немесе тұспал дерек жоқ, бірақ жалайырдан да, татардан да әлдеқайда көп болғаны күмәнсіз. Керей ұлысы да сол сияқты. Әлде сексен, тоқсан мың, әлде жүз мың шаңырақ деп шамалауға болады, есебі, кем дегенде үш жүз елу-төрт жүз мың жан. Ол заманның есебінде қисапсыз халық. Өзінше өмір кешкен тұтас бір патшалық.
Бұл кездегі керей қонысы да ұлан-байтақ. Батыста Қаңғай алқабынан – шығыста Кентейдің етегіне дейінгі аралық; терістікте Селеңгі өзенінің жоғарғы ағысынан – Келүреннің бастауына дейін, аралықта Орхұн, Толы өзендерінің ұзына бойы, орталық аймақтағы Оңғы өзенін өрлей келе, түстікте, ежелгі түрік Жасыл-өзен атаған Сары-өзен Хуаңхэнің үлкен иіні Ордосқа дейінгі қаншама жер. Керей ұлысының құтты ұйығы – біздің неше мың жылдық тарихымыздың куәсі, арыда Ұлы Түрік қағанатының берекелі байтағы болған Орда-Балық қаласы, кейінде Ұлұғ ұлыс ту тіккен Қарақорым қаласы орнаған Қатын-балық, ол екеуі де қирап, тозған бүгінгі күні Күл-тегін мен Білге-қаған ескерткіштері сақталып тұрған қасиетті Орхұн өзенінің бойындағы, айналасы ат шаптырым, қара топырақ, көк шалғынды киелі алқап екен. Керей хандарының бас ордасы үнемі осы өңірден аумаған. Құржақұз-Бұйрық хан Орда-Балықта отырды деп жазған Рәшид-әд-Дин. Байрақты жұрттың негізгі кәсібі – мал шаруашылығы болған. Сонымен қатар, аңшылыққа айрықша мән берілген. Егіншілік жөнін де білген екен.
Керейлер шығыста қиятпен, батыста найманмен, терістік тарапта меркітпен, алыс түстікте атасы басқа таңғұтпен, түстік-шығыста оңғытпен шектескен. Біз дәйектеп отырған заманда меркітпен жаулас, найманмен дүрдараз, оңғытпен тату; дос-жар, одақтас қиятқа үстем, қонысы шалғай, бірақ ат жетер жердегі татармен кектес, ал қоңырат, жалайырмен қатынас – ыңғайына, орайына қарай. Тегі бөтен, әрі өктем Терістік Қытай – әуелгі Ләуо, кейінгі Шүржен империясымен көбіне-көп соғыс жағдайында, ал қиырдағы Таңғұт елімен негізінен бейбіт қатынаста. Моғұз далай-ханның тұсындағы, бүкіл Татар Даласын, түгел болмаса да, негізгі бөлігін біріктіру мақсаты жүзеге аспағаннан соңғы кезеңде Керей ұлысы тек өз жағдайын ғана күйттеген дербес құрылымға айналады. Әйткенмен, осы атаулы тайпа ішіндегі бірліктің өзі тоза бастаған екен. Билік басындағы ежелгі әулеттің сарқыны дарынсыз әрі дүмше болып шықты. Ақыр түбі үлкен апатпен аяқталғанын көріміз.
Шыңғыс хан атқа мінер қарсаңда керей (керейт) – қонысы кең, саны мол, орда көтеріп, ту тіккен дербес ұлыс қана емес, Татар Даласындағы ру-тайпалар ішіндегі ең дамыған, мәдениеті жоғары қауым саналғанын айттық. Көне түрік бітігінің орнын басқан, ғылымда ұйғыр-түрік таңбасы аталатын жазу нұсқасы қолданыста болыпты. Ұлыс ұжымы, ел басқару жүйесінде бағзы қағанат заманындағы ежелгі жоралар мен төре заңдары өз жалғасын тапқан сияқты. Жаңа замандағы зерттеушілер керей мен найманды Ұлы Түрік қағанатының бірден-бір мұрагері және қағанат үлгісін Шыңғыс хан империясына ұластырушы көпір болды деп біледі.
Рәшид-әд-Дин: «Керей жұртына Иса Мәсіхтің уағызы жеткен екен», – деп жазады. Сырттай айтылған деректерге қарағанда, Керей хандығының христиан дінінің нестор тариқатын мақұл көруі – XI ғасырдың бастапқы жылдары. Яғни, Шыңғыс хан заманы, дағдарыс пен күйреуден екі жүз жыл бұрын. Соншама уақыт бойы шоқынды болған сияқты. Керейден кейін, немесе олар да осы шамада, найман, меркіт, оңғыт рулары да нестор-христиан дініне көшіпті. Біз тарихта таңбаланған деректі түбірімен теріске шығармаймыз. Бірақ тұтас екі ғасыр бойы ұстанған дін халықтың тұрмыс-тіршілігіне, әдет-ғұрпына белгілі бір ықпал жасауы керек қой. Басқаны былай қойғанда, жаңа дінге көшу – адамдардың есімін жаңартудан басталады. Мәселен, христиан дінін күні кеше ғана зорлықпен қабылдаған түрік текті якуттар мен шыбаштар тұрыпты, ерікті славян нәсілі орыстардың өзінің аты-жөні бастапқы ұлттық тамырынан ажыраған, нәтижесінде әуелгілер қара Иван болса, бұлар сары Иван болып шыққан, ал мұсылманшылыққа көшкен біздердің есіміміз түгелге жуық араб-семит негізді. Керісінше, Шыңғыс хан заманындағы, екі ғасыр бойы шоқынды болды деген меркіт пен оңғыт, керей мен найманның ханынан қарасына дейінгі аралықтағы, таңба түскен ондаған есімнің ішінде ғайри дінге жанасатын, түріктік емес бір де бір кісі атын ұшырата алмаймыз. Дәстүр-салтында да бұрынғы түріктік, ежелгі көшпенді қалыптан тыс ешқандай бөгде сыпат көрінбейді.
(Шығыстағы көшпенділер арасында христиан дінінің айрықша өріс алуы туралы әңгіме – крест жорықтары кезінде тараған лақап; кейінгі, христиан қауымы әлемдік өктемдікке жеткен кездегі үстеме, рухани экспансия өткендегі жіптік түтінді қордалы қоңысқа ұластырды, жақын кезеңде түгелдей жанышталуға, одан қалғаны жаңа дінге көшуге тиіс жабайылардың аз-маз сана, түйсігі бар кейбір топтары бағзы заманда кәдімгі христиан болыпты-мыс! Мәселенің екінші бір ұштығы – бұл жұрт Иса Мәсіх ілімінен қуат алған себепті әлденендей мәдениетке жетті деген байлам. Айналып келгенде, осының бәрі – кәдімгі отаршылдық идеологияның тұрпайы бір көрінісі ғана.)
Сонымен, бұрынғы-соңғы Батыстың ғайри дін, астам пиғыл жетегіндегі оқымыстылары айрықша тұздықтап, қаттастыра айтатын мәселесі – меркіт пен найманның, керей мен оңғыттың нестор-христиан дінінің адал үмбеті болғандығы туралы байып, байламдар – отаршылдық қиялдан туындаған, түп дерегі шатқаяқ, ғылыми негізі тұрлаусыз әсіре дерек, артық лақап болып саналуға тиіс. Шет жұрттың жалаң сөзіне емес, осы ру-тайпалардың сол кездегі тіршілік кебіне, адамдар арасындағы қатынас, әрқилы оқиғалар тізбегіне қарасақ, мүлде басқаша қорытынды жасауға тиіспіз. Тегі, бір заманда билеуші топ әуес көрген жат ағымның аты бар да заты жоққа жақын, ал жалпы жұрт тек ежелгі тәңірі дінін ғана ұстанғаны көрінеді. Мұның тағы бір айғағы – кейінгі заманда бұл атаулы жұрттың ешқандай қарсылықсыз ислам дініне көшуі болса керек.
Рәшид-әд-Дин бұл кездегі керей тайпасы үлкен-үлкен алты руға бөлінетін еді деп жазады. Бұлар: керейт, жырқын, қоңқайыт, сақайыт, тұмауыт және албат аталады. («Түгел тарихтың» тағы бір тұсында осыған үстеме ретінде қырқұн руы тұр, бірақ бұл үлкен ата ішіндегі кіші бұтақ болуы да ықтимал.) Бүкіл тайпаға өз есімін берген, немесе басты атауды иеленген жетекші ру – керейт екен.
Керей (көпше, жинақты тұлғасы – керейт) атауының шығу тегі туралы әрқилы жорамал бар. Рәшид-әд-Дин келтірген аңыз бойынша, баяғы заманда бір патшаның жеті ұлы болыпты, бұлардың бәрінің де түсі кер, яғни құбақан екен. Бұл, қазақ тілінде күні бүгінге сақталған сын есім сөздің мағнасы – Рәшид-әд-Дин ұғындырғандай, қоңыр (орысша аударма бойынша «смуглый» – қараторы) емес, Әбілғазы-бахадұр-хан шежіресіндегі, «қоңырқай» мағнасында бүгінгі қазақ тілінде сақталған «баран» да емес (әлдебір орыс зерттеушілері бұл “баранды” сол қалпында, “баран”, яғни “қой” деп аударыпты), кәдімгі “кер” ғой – кер ат, кер-құла, қара-кер жылқы, кер бетеге, кер дала дегендей. Міне, осы кер түсті жеті ұлдың ұрпағы керей атаныпты-мыс. Кейінгі тарихшылардың пайымынша, керей есімі – бұл рудың әуелгі мекені болуға мүмкін жер – Саян тауларының терістік беткейінен бастау алатын Уда (біз қарастырған картада Ия) өзенінің арналы саласы Керей өзенінен туындаған. Әбден қисынды. Қытай деректері керейлер ҮІІ–ҮІІІ ғасырларда Байкөлдің батысы, Кем (Енисей) өзенінің бастау аңғарында қоныстанды деп көрсетеді. Осымен қатар, тағы бір тұспал. Кейінгі қазақта, тақау көршілері арғын мен найман әзілдеп, немесе қыжыртып айтатын сөз бар, керейдің атасы кер ит деген. Бұл лепес “керейт” нұсқасын тұрпайы талдау көрінуі мүмкін. Ал шындығында, қадым замандағы көшпенді қауым ұғымында ит айрықша құрметті мақұлық болған. Өзара тұқымдас ит пен бөріні қастерлеу және кие тұту миләдиге дейінгі ІІ–І мыңжылдықта далалық жун тайпаларында дәстүрге еніпті. Кейініректегі Ғұн мен Сәнбиде ит тұқымы қасиетті саналады. Соған орай, ежелгі түрік халықтарының әпсана, аңыздарында ит пен бөрі туыстас қана емес, синонимдес ұғым берген (мұның бір көрінісі – бүгінгі қазақтағы, “қасқыр” орнына қолданылатын эвфемизм – “ит-құс”). Баяғы алтын-әулеттің түп анасы Алан-Құбаның құрсағына шаңырақтың жабығынан түнде түсетін нұрлы сәуле әуелде сары жүзді кісі бейнесінде көрініп, ақыры, таң алдында сабалақ сары ит (тиесілі қазақ әпсанасында бөрі) кейпінде есіктен шығып кететін еді ғой. Мұнда да сол тұрғылас аңыз: керей кер иттен туған. Сары ит – кер ит. Бірақ бөржіген (бөржігіт) әулеті ит тұқымы емес, бөрі нәсілі саналады, яғни керей де бөрі тектес. Түптеп келгенде, бағзы бір заманда бөріден туған түрік әулеті жөніндегі аңызға барып тірелеміз. (Осы орайда Н. Аристов қазақтар айтады деп келтірген, “қырғыз қызыл иттен туған” деген сөз – кемісіту емес, арыдағы тектес әпсананың өз ортасында тәрік болған бір жаңғырығы деп білуге тиіспіз.)
Ұлы Даладағы ежелгі түрік қауымының қайтадан ұжымдасуы кезеңінде Керей патшалығы Шыңғыс ханның ұлылығына ұйтқы болды. Түптің-түбінде біртұтас ұлыстық құрылым жолына құрбанға шалынды. Алайда, Шыңғыс хан мен Тоғрыл–Оң ханның арасындағы қантөгіс соғыстар кезінің өзінде керей тайпасының біршама бөлігі, жекелеген ірі тұлғалары болашақ ұлы қағанның жағында болғанын көреміз. Ақыры, керей жұрты үлкен қазаға ұшырайды, хандығы құлап, біраз халқы әр тарапқа бытырайды. Әйткенмен де көп ұзамай-ақ Шыңғыс хан ордасының өзінде әжептәуір ықпалға жетіпті. Және негізгі әскер құрамына қосылады. Қытай деректерінің айтуынша, 1204 жылы, Таян хан мен Жамұқа гөрхан бастаған қалың қолға қарсы аттанған Шыңғыс хан әскерінің басым бөлігі – керей жұртынан екен. Атақты Сүбітай-бахадұрдың жеке мыңдығы керей мен найман, меркіттен құралған (“Юань ши”). Сонымен қатар, ағайынды Ширақұл (Сарықұл) және Тобұқа нояндар Шыңғыс ханның туының астында мыңбасы болған, осы дәрежедегі Дайыр-бахадұр Сартауыл жорығында айрықша көзге түсіпті. Ал Тоғрыл ханның батысқа ығысқан бір баласы (әлде немересі) Тайбұға Сібір хандығының негізін салады, бірақ ақыр түбінде ол да Шыңғыс ханның дәргейіне бас ұрып, кеңшілік алған.
Бұдан соңғы заманда керей төрт ұлыстың құрамында да көрінеді. Ежелгі тайпадан белгілі қолбасылар, бүкіл ұлыс тізгінін ұстаған атақты мемлекет қайраткерлері шығады. Мәселен, болашақ ұлы қағанды Темужін кезінен жақтап, ең қиын күндерде қасынан табылған керей Шыңқай Еке Ұлыста әуелі Шыңғыс ханның өзінің сенімді серігі, арнайы, аса жауапты шаруалар атқаратын ұлығы, одан соң, Өкетай, Күйік хандардың тұсында ұлыс бегі болған. Ал Марқұз-Бұйрық ханның немере қызы, Шыңғыс ханның кенже ұлы Төленің бәйбішесі Сұрғақтан-бике бүкіл империя өміріне айрықша ықпал етіп отырған, әрі кейінгі, жарым дүниенің тағдырын шешкен төрт алып тұлға: Орталықта өкім құрған Мөңке мен Құбылай, Арық-Бұқа қағандар hәм Иранды жаулаған Құлағу ханның анасы болған.
Татар Даласындағы дүрбелең мен бұлғақ нәтижесінде шашыла тозып, қарасыны кемігенімен, арада жарым ғасыр өтпей қайтадан еңсе жазған керей тайпасы үлкен әскери қуатқа жетеді. Ұлы империя екіге жарылып, әуелде Құбылай мен Арық-Бұқа, оған жалғас Құбылай мен Қайду арасындағы қырық жылдық қырғын басталғанда Ұлы Даладағы, Дәшті-Қыпшақтағы керей, туыстас найманмен бірге, Арық-Бұқа қағанның, Қайду ханның негізгі жасақтарын құрапты. Кейінде бір бөлігі Моғұлстан шегінде, бұл тараптағы жетекші дулат тайпасымен бірге Әмір Темірге қарсы соғысады және ұзаққа созылған дүркін майданда айрықша қырғынға ұшырайды. Керейдің негізгі тобының ғұмыр кешуі Алтын Орда тарихымен байланысты. Қайткенде де елеулі, үлкен ру қатарынан шықпаған.
Иран мен Юань шегіндегі барлы-жоқты жұрты, ағайындас басқа да ру-тайпалар сияқты, заманнан заман өткенде түгелдей ассимиляцияға түседі. Тек шығу тегі бір Алтын Орда, Шағатай ұлысы мен Моғұлстан шегіндегі керейлер ғана өздерінің тілі мен әдет-ғұрпы, түпкі нәсілін сақтап қалыпты. Кейінгі хандықтар кезеңінде азды-көпті мөлшерде қырым-татар, сібір-татар, башқұрт, ноғай, қарашай, әзірбайжан, өзбек халықтарының құрамына құйылады. Керейдің жекелеген топтары бүгінде Алтайдағы, Еділдегі және екі Сібірдегі түрік текті халықтар арасында өз есімімен сақталған hәм арғы-бергі қалмақтың торғауыт руындағы азғана бөлшегі өз атымен аталады.
Ежелгі керей тайпасының ең үлкен қауымы қазақ халқына ұйтқы болған жұрт қатарында, бұлар: ашамайлы-керей, абақ-керей, уақ-керей, найман санатындағы қара-керей және жетіру бірлестігіне енген керейт һәм табын руының құрамындағы жаман-керей, шанышқылы ішіндегі ақ-керей, байұлы тайпасына кіріккен таздар руының бір тармағы жастабан (бұл жастабанның бір бұтағы андағұл және тұрғылас жәдік Орталық һәм батыс Қазақстан шегіндегі бірнеше рудың құрамынан бой көрсетеді, атап айтқанда, жәдік: сіргелі көңірдек, шапырашты шыбыл, найман төртуыл, қоңырат құлшағыш, шекті жақайым, шөмекей келдібай, байұлы масқар мен алтын, жетіру кердері мен жағалбайлы; ал андағұл: жалайыр шуманақ, дулат шымыр, найман көкжарлы, шекті есенәлі, шекті жанқылыш, әлім төртқара, шөмекей келдібай, шөмекей балқы, байұлы шеркеш, беріш байбақты құрамындағы атаулы сүйектер санатында). Ұлы Даладағы Азамат соғысы кезінде айрықша жапа шегіп, қисапсыз қырғынға ұшыраса да, уақыт оза келе әр тараптан тоғысып, қайта құрылған керей тайпасы ұлы жорықтар, одан соңғы түпкілікті қоныстану дәуірінде жаңғыра ұйысып, баяғы Батыс Түрік қағанаты, кейінгі Көк Орданың ұйықты, құт қонысын бауырына басқан жаңа ұлыс – Қазақ Ордасының құрамына ежелгі есімі, дүрмекті тобымен қосылғанын көреміз.
Ежелгі керей тайпасының кейінгі қазақ ішіндегі ең үлкен, атаулы табы – абақ, ашамайлы, керейіт руларынан шыққан белгілі тұлғалар біршама, атап айтқанда: XVIII ғасырда жасаған Байжігіт күйші, XVIII ғасырдағы атақты қолбасы, Керей Ер Жәнібек, қолбасы Шұбарайғыр Қожаберген батыр, XIX ғасырда жасаған азаттық жыршысы Нысанбай, күйші Бейсембі би (Бежең), сазгер Сегіз-сері, әнші композитор Біржан-сал, XX ғасырда жасаған, Шығыс Түркстанның дербестігі үшін әрқайсысы өз жолымен күрескен Оспан батыр мен Дәлелхан генерал, Советтер билігі тұсында жасаған, еңбек еткен: мемлекет қайраткері Смағұл Садуақасов, ұзақ уақыт Қазақ республикасын басқарған, әуелде екінші хатшы, кейінде бірінші хатшы болған Жұмабай Шаяхметов, жазушылар Сәбит Мұқанов, Ғабит Мүсірепов, Сафуан Шаймерденов, тарихшы Манаш Қозыбаев, мүсіншілер Хакімжан Наурызбаев, Төлеген Досмағамбетов, суретші Қанапия Телжанов, әнші Ермек Серкебаев, композитор Еркеғали Рахмадиев және жазушы, тарихшы Мұхтар Мағауин…

Ағаш-елі немесе моңғол тектілер
Ағаш-елі атауы – Татар Даласының сыртқы, терістік өңірінде, негізінен Селеңгінің төменгі ағысы, Байкөлдің шығыс қапталы мен түстік төңірегі және Енисей өзенінің бастауы – орманды алқапта қоныстанған ру-тайпаларға байланысты. Жалпы есімі бір болғанымен, бұл жұрт әр текті және тұтаса шектесіп отырмаған, көбіне-көп қоныс аралары алшақ екен. Ағаш-елі есебінде кейбір түрік тайпалары да аталады, мәселен, құрықан, орман ұраңқайы деген сияқты, бірақ бұл халықтың басым бөлігі – түріктен тыс, бүгінде «моңғол текті» деп танылған қауым. Орман адамдары, өз тілінде хойын-ирген – негізінен аңшылық кәсіппен айналысқан. Мал бақпаған, төрт түлік дегенде сарлық қана өсіріпті – көші-қонда жүгін артады және сүтін ішеді. Бұғы үйреткен – көлік және тамақ. Жылқы ұстағаны туралы нақты дерек жоқ, қыста аяқтарына шаңғы байлайды және жеңіл шана сүйретеді екен. Киіз үй, шатыр дегенді білмейді, тоқтаған жерінде ағаш қиып, салдау көтеріп, күрке тігеді, онысын бұтақпен, қабықпен қамсап, далда жасайды. Қайың сауады, яғни қайыңның діңін қиғаштай кертіп, тәтті сөлін тосып ішеді. Орман жұрты өздерінің осы өмірін қанағат қана емес, мақтаныш тұтады дейді Рәшид-әд-Дин. Мал соңында жүруді қорлық санайды және қой баққан халыққа күле қарайды екен. Әйткенмен, орманды алқапты мекендеген тайпалардың барлығы да жауынгер болған.
Шалқар Даланың, кейінгі қытай тарихнамасы Татан деп атаған шығыс бөлігі әлмисақтан бері түрік текті, тұңғыс-мәнжу текті, моңғол текті тайпалардың шұрайлы қоныс үшін қырқысқан майдан алаңы болғаны мәлім. Ұлы Түрік қағанаты, тіпті, одан бұрынғы Ұлы Ғұн ұлысы кезінде бұл өңір түгелдей дерлік түрік нәсілінің иелігіне көшіпті. Алып мемлекеттер ыдырағаннан Шыңғыс хан атқа мінгенге дейінгі аралық – үш ғасырдан астам ұзақ уақыт бойы бұрынғы қуаты қайтса да бекем отырған түрік текті тайпалар ежелгі қонысынан айрылмаған екен. Тұңғыс, моңғол нәсілі шаруашылыққа қолайлы кең даладан шеткері аймақтарға біржола тықсырылған. «Ағаш-елінің» арғы тарихы да осы тайталас жағдайларға байланысты. Біз қамтып отырған дәуірде бұл өңірдегі, қазіргі тілмен айтқанда, моңғол текті ең елеулі тайпалар – ойрат, қоры, бурят екен және соларға жалғас, қарасыны шағын орасұт, күштеми, бұлағашын, керемушін аталады.
Ойрат. Моңғол тектілердің ішіндегі саны мол және ең қуатты тайпа – ойрат болды. Енисей өзенінің негізгі тармағы Ұлұғ-Кемнің бастау аңғарында қоныстанған. Түстік тарапта меркіттермен шектесіпті.
Ойрат есімінің төркіні туралы әрқилы тұспал бар. Біреулер – «ойра», жақын деген сөзден туындады деп біледі. Енді бір пайым – «ой» – орман сөзінің түрленуі. Бүгінгі мақұл пікір – «ойн арад» – орман халқы деген сөз. Атау қайткенде де осы «орманның» төңірегінен шықса керек.
Ойраттар аңшылықпен қатар, белгілі мөлшерде мал шаруашылығын да игеріпті. Бұл жұрт мекендеген, Енисей–Кем-дарияға құятын Секиз-мурен (Сегіз-өзен) алқабы – оты мол, суы мол, табиғаты да біршама тәуір, тіршілікке қолайлы өңір екен. Осы қоныста өсіп-өндіген ел әуелден-ақ дербес күн кешеді, өзіндік ұлыс құрылымын қалыптастырады. Әлбетте, түрік әсері, ел билеушілері бек атаныпты. Шыңғыс хан ту көтерген кездегі әмірі – Құтұқа бек, азды-көпті қарсылық жасағанымен, тым арыға кетпей, бағынышқа көнеді.
Ойраттар бұрынғы-соңғы Батыс жорықтарында әскер құрамында болғанымен, негізгі халқы ежелгі қонысынан табан аудармапты. Яғни, өз жұртында қалып қойған. Түрік нәсілінің қалмақ атандыруы осы себепті деген пікір бар. Түпкі ұлыстағы түрік-татар қауымы түгелге жуық Алтын Орда, Шағатай тарабына қоныс аударып, Қытайдағы Юань әулеті енді Миң әулетімен алмасқаннан соңғы кезеңде, ежелгі ұйтқысы бұзылмаған ойраттар үлкен күшке айналып, дүрк қозғалады, бұрынғы Татан өңіріндегі ең қуатты тайпа ғана емес, дербес ұлыс ретінде, құдіретті Қытайдың өзімен жағаласқа түседі. Ақыры, тыныш әрі жайлы қоныс іздеген ойрат қауымы XVI ғасырдың екінші жарымында, бұл тараптағы түрік руларын Дәшті-Қыпшақ шегіне біржола ығыстырып, Жоңғар алқабына келіп орныққаны белгілі.
Ойраттардың әуелгі кездегі рулық бөлінісі туралы нақты деректер жоқ, бірақ бұдан соңғы дәуірде Дүрбін-Ойрат – Төрт Ойрат атанғаны белгілі. Бұл төртеу: дүрбіт, қошауыт, торғауыт, шорас деп аталады. Торғауыт – күзетші әскер ретінде Шыңғыс хан заманында, негізінен түрік текті, әрқилы рудан құралған арнайы жасақ болатын, ұлы хандар өкімі біткеннен кейінгі кезеңде атаулы ру ретінде дербестеніп, XV ғасырдың орта шенінде үш ойратқа қосылады да, теңдес төрттің біріне айналады, әйткенмен, XVII ғасырдың бас кезінде бұл одақтан бөлініп, Батысқа қарай үдере жылжып, Еділ-Жайық бойын алады, енді Дүрбін-Ойраттағы торғауыттың орнын хойыт руы басады. Ежелгі ойрат тайпасының тікелей мұрагері болып табылатын бұл қуатты ұлыс Орталық Азия тарихына үлкен ықпал жасағаны, ақыры түгелге жуық қырылып кеткені белгілі. Ежелгі ойраттың қайта көтерілген бүгінгі азды-көпті ұрпағы Ресей шегінде, Қытайдың Шыңжаң, Цинхай өңірінде және Моңғол ұлысының Қобда аймағында тұрады. Жиын саны небәрі 400 мың төңірегінде.
Бурят. Бурят (буриат) атауының мән-мағнасы туралы да әрқилы болжам бар. Кейбір зерттеушілер «бураа» – орман жұрты атауынан туындаған дейді. Қалыпты бір пікір – «бөрі» тотеміне жүгінеді, яғни, буриа – бөрілер, бөрі әулеті деген сөз. Сонда бұрынғы тайпа, кейінгі халық есімін түрік-татар нәсілді көршілер қойған болады. Осыған орай белгілі ақиқат – бурят жұртының әуелгі рулық кезеңінде де, кейінгі, халық болып ұйысу дәуірінде де түрік компоненті, түрік әсерінің айрықша болғандығы.
Шыңғыс хан ту көтерер шақта бурят – Ағаш-елі аймағында ықпалды, үлкен рулардың қатарына енбеген. Рәшид-әд-Дин тарихында жоқ, тек «Қастерлі шежіреде» ғана аталады. Буряттың бұл кездегі қонысы – Селеңгі өзенінің төменгі ағысы, сірә, оң қабақ, Байқал көлінің шығыс жағалауы болса керек. Еке Ұлыс құрамына ағайындас тайпалармен бір мезгілде қосылған. Батыс жорықтарында белгілі мөлшерде жасақ шығарғаны аңғарылады, Алтын Ордадан соңғы Дәшті-Қыпшақ тайпаларының қатарынан көрінетіні бар. Жалпы жұрты ежелгі мекенінен табан аудармаған. Уақыт озған сайын қордаланып, көбейіп, туыстас моңғол және түрік руларының әрқилы жұқанасын өздеріне қосып алып, моңғол текті дербес халыққа айналыпты. Жекелеген топтар мен шашыраған ру тармақтарының (негізінен ойрат пен халхадан тыс қатаған, оңғыт, жалайыр, үбір-керей, торғауыт, дарқат, хан-қырғыз аталары) мазасыз орталық даладан ауа көшіп, бурятқа келіп құйылуы, тіпті, XVII ғасырдың ақырына дейін тоқталмаған. Бұл кезде бурят жұрты Селеңгі, Барғұжын, Аңқара өзендерінің бойына жайыла қоныстанып, Байқал көлінің терістік-шығыс, түстік-батыс атырабын түгелдей баурапты. Кейін, екі отаршыл империя – Ресей мен Қытай арасындағы жер бөлісі кезінде моңғол текті қалған қауымнан ажырап, орыс бодандығына берілген. Қазірде Ресей құрамындағы Бурят (бұрынырақта Бурят-Моңғол) автономиялық республикасының тұрғылықты халқы.
Қоры. Рәшид-әд-Дин қоры руын барғұт, тұмат, тулас руларымен бір қатарда атайды. Осы «Түгел тарихта» және «Қастерлі шежіреде» қоры-тұмат түріндегі қосар атау да ұшырасады. Бұл тарапта әртүрлі жорамал, тіпті, шешілмеген, талас түйіндер бар. Әйткенмен, ең бастысы – қоры руының таза ойрат-моңғол текті болмысы. Қоры құрамына енген кіші аталардың жай-жапсарын талдау ешқандай күмәнға жол қалдырмаған. Сонымен қатар, анық түрік текті тұматпен қосарлана аталу себебі әрқилы талданады. Бір зерттеушілер қоры-тұмат атауы – қорылардың ілкіде тұматтарға бағынышты, тұмат тайпасының құрамына енген басыбайлы жағдайынан деп біледі. Ендігі бір тұспал – барғұт атауы сияқты, тұмат пен қоры да Барғұжын-Тоқым өлкесінде қоныстанған әр текті рулардың жалпы атауы болса керек, яғни, қоры-тұмат дегеніміз – жинақты есім. Біз алғашқы тұспалға бейімбіз. Қоры руы қуатты тұмат тайпасының оң қанаты есебінде болған деген дерек бар. Әрине, арғы бір заманда. XI–XII ғасырларда Байкөлдің шығысы мен түстігінде моңғол текті қауымның ықпалы артып, тұматтар батысқа қарай жылжығанда қорылар тәуілсіз, дербес руға айналған деп байыптау керек. Шыңғыс хан ту көтерген, одан соң бүкіл Орман жұрты Еке Ұлысқа бағыныш танытқан заманда Қырғыз шегіндегі тұмат пен Барғұжын-Тоқымдағы қорылардың арасы мүлде алшақтап кеткен.
Бұрынғы-соңғы Батыс жорықтары кезінде қоры руы қаймағы бұзылмай, ежелгі қонысында қалғаны көрінеді. Кейінде негізгі тобы бурят халқының құрамына енген және қауым-жұртқа ұйтқы болған ең басты төрт арыстың бірі саналады. Сонымен қатар, қоры – түстіктегі моңғол арасына да сіңіскені байқалады.
Ру атауы, бурят зерттеушілерінің өзінің айтуынша, ежелгі түрік тіліндегі қоры (қорғау, күзет) сөзінен туындаған екен. Ұлы қағанатқа тәуелділік замандағы міндетті қызмет орайынан шықса керек.
Рәшид-әд-Дин шежіресінде және қытай деректерінде осы орманды алқапта жасаған, бірақ кейінгі тарихта айтарлық із қалдырмаған тағы бірнеше ру ұшырасады. Бұлар: бұлағашын, керемушін, орасұт, күштеми, тобас деп аталады. Бұл рулардың барлығы да уақыт оза келе, әр тараптағы халықтар арасына сіңісіп кеткен.
Бұлағашын, керемушін жұрты, Рәшид-әд-Диннің айтуынша, Барғұжын-Тоқым аймағында жасаған. Кейінгі зерттеушілер Аңқара, Лөнә өзендерінің бастауы деп нақтылайды. Ру атауының негізі түрік тілінен. Бұлағашын – бұлғын аулаушы, керемушін – тиін аулаушы деген сөз. Түрік қағандары заманынан бастап, бағалы аңдар аушылығына машықтанған, үлкен ұлысқа, оның алыс жұрттармен сауда айналысына қажетті ұлпа елтірі қорын жасайтын, маманданған қауымдар қалыптасады. Немесе, жері ыңғайлас белгілі бір ру, аталарға арнайы міндет жүктеледі. Қайткенде де, аталмыш ру есімдері сондай, кәсіптік негізден туындаған тәрізді. Кейінгі бурят халқының құрамындағы іргелі төрт тайпаның бірі бұлағат – осы, ежелгі бұлағашын әулеті деп саналады. Сонымен қатар, Әмір Темірмен арадағы соғыстар кезеңінде Моғұлстан ұлысының құрамында бұлағашы (бұлғашы) деген ру болғаны белгілі. Кейініректе қазақтың Ұлы жүзі осы Моғұлстан негізінде ұйысқанын ескерсек, ондағы азды-көпті бұлағашын қазақ халқының құрамына құйылуы әбден мүмкін. Сондай-ақ, бір кезде Моғұлстан ықпалында болған Алатау қырғызының Оң мен Солдан тыс, кейінде қалыптасқан Ішкілік тобының жалпы атауы бұлғашы болуы да ойландырар дерек. Бәлкім, Ішкілікке баланған ежелгі төлес, нойғұт, дейіт, кесек және басқа рулардың жарықшық, бөлшектерін әуелде бұлағашы әулетінің әмірлері билеген шығар. Және Ноғай Ордасының құрамында болған, жөн-жосығы белгісіз бұлаша руы да бұлағашын атынан елес береді. Біздің тарапты мүлде есепке қоспағанның өзінде, ежелгі түбін тапқан бұлағашын ұрпағы бүгінгі күнге жеткенін көреміз. Ал керемушін турасында тұшымды дерек қалмаған. Тек қазіргі тыба халқының құрамындағы хередяк (тиін) руы сол керемушіннің жалғасы болар деген тұспал бар.
Орасұт (урасут, орсут), күштеми (кестеми) – моңғол текті шағын рулар, Кем-дария – Енисейдің бастауы, Секиз-мурен өңірінде қоныстанған. Бұлар моғұлдың ескілікті ем-домын, әрқилы шипалы шөптердің қасиетін жақсы біледі дейді Рәшид-әд-Дин. Юань дәуірінде империяның ішкі аймақтарына көшірілген.
Тобас – ежелгі сәнби жұрты, тобалардың нәсілінен саналады. Саян тауларының түстік бетін мекендеген. Түп негізі түрік. Кейінде моңғол халықтарының құрамына енді деп шамалауға болады.

* * *
Сонымен, ескілікті тарихи жазбаларда аттары таңбаланған моңғол текті үлкенді-кішілі ру-тайпаларды адақтап шықтық. Бүгінде Моңғол республикасы бауыр басып отырған Ұлы Даладан сыртқары, орманды өлкені мекен етіпті. Сол дәуірдегі, кейінде бүкіл әлемді тітіреткен асқаралы мемлекет құрылар кезеңдегі саяси оқиғалар мен қантөгіс ұрыстарға қатыспаған, тақау төңірегіне ешқандай ықпал-әсері болмаған.
Ең ғажабы – бұрынғы-соңғы тарихшылар мүлде назардан тыс қалдырған жағдай – қазіргі Моңғол ұлысының негізгі халқын құрайтын халха руының аты да, заты да жоқ! Әрине, жоқтан бар пайда болмайды, Шыңғыс хан ту көтерер қарсаңда халха руының әуелгі бір ұйтқы мәйегі дүниеде болса керек. Басқа емес, осы бүгінгі атымен. Анық моңғол текті, қарасыны шамалы, атақ, дабырасыз, бейбіт қауым.
Қисынына қарағанда, тұрғылас басқа да рулар сияқты, халха есімі де жер атауынан туындағаны көрінеді. Атап айтқанда, бүгінгі Ішкі Моңғолияның терістік-шығысы, Бұйыр-норға құятын Халха өзенінен. Осы өңірде, құдіретті татар тайпасының шығыс тарабы, Маньчжуриямен шектес аймақта жасап жатқан шағын ғана жұрт. Саны аз, қарымы кем, мүлде дерлік елеусіз, сондықтан да ешқандай есепке енбеген. Туыстас түрік-татар тайпалары қырылысқан, қисапсыз қан төгілген азамат соғысы, оған жалғас ұлы жорықтар тұсында шайқалмаған, шалдықпаған халха еселей өсіп, бұдан соңғы салқар көш кезінде, одан әрі Ұлұғ Ұлыстың орнын басқан Түпкі хандық астанасы – Қытай еліндегі Бейжінге көшіріліп, кең дала мүлде дерлік қаңырап қалғанда жылжи қонып, ежелгі Түріктің неше мың жылдық жұртына келіп орныққан…
Халха атауы алғаш рет XIV ғасырдың соңына қарай көрінеді. Юань әулетінің ақырғы патшасы Тоған-Темірден кейінгі, жаңа Моңғол ұлысында алты аймақтың (шығыс тарапта – шақар, халха, ұраңқай, батыста – ордос, асут, түмет) бірі осы атаумен аталған. Небәрі алты түмен әскердің сол қанатындағы бір түмен – осы халха аймағынан екен, жиыны он мыңдық жасақ шығара алатын он үш ру: унэгэт, эрчжигит, басут (бесут), джалаит (жалайыр), хэрэгут, хорлос (қоралас), хорого, хур-цохор, хухэйт, хатагин (қатаған), тангут (таңғұт), урянхай (ұранқай), сартагут – он үш рудың тұтас қауым емес, жекелеген бөлшек-жарқалары бас құрап, халха жұрты атанған. (Бұлардың ішінде басқа тарапта аталмайтын: унэгэт, эрчжигит, хэрэгут, хорого, хур-цохор, хухэйт – түп негізі халхаға тиесілі, өзіндік аталар деп шамалауға болады.) Жалғас заманда, өз алдына төрт түмен болып отырған Ойрат одағы Батысқа қарай ауып, Жоңғарға біржола бекінгеннен соң халха кеңінен қанат жаяды, 1550 жылдар шамасында ұзын саны он мың шаңыраққа толып, ежелгі рулардың шын мәнісінде далада қалған азды-көпті жұқанасын бірте-бірте өздеріне сіңіріп, түрік тектілерін орайына икемдеп, айналасы екі-үш ғасырда Ұлы Даланың басым бөлігін бауырына басып, «Жеті қосын Халха» атанады. Яғни халха – кейінгі орта ғасырлар, жаңа тарих дәуірінде қалыптасқан қауым. Шыңғыс ханның тарихын танып, меншіктенуі – тіпті беріде. Керек десеңіз, өздерін «моңғол» деп атамаған. Халха. Ру есімі – халық есімі және ол мекендеген ежелгі Ұлы Даланың ендігі атауы ретінде қолданылады. Халха жұрты және Халха жері. Ал ескілікті Қытай тарихы және кейінгі Қытай әкімшілігі тарабынан ғана сақталған «моңғол» есімін біржола иеленуі – XX ғасырдың 20-жылдарында, Ресей ықпалындағы дербес мемлекеті жарияға шыққаннан соң ғана және арғы, қытай боданындағы жұртты да қосып алу ниеті бар орыс өкіметінің нұсқауымен. Әйтпесе, елі де, жері де бұрынғы Халха атауымен қалар еді. XIX–XX ғасырлар шегінде еңбек еткен, түріктану, моңғолтану саласында әлденеше томдық, аса мәнді ғылыми зерттеу еңбектер қалдырған атақты орыс ғалымы Г.Грумм-Гржимайло қазіргі халха түр-тұлға, дене бітімі тұрғысынан да, дәстүр-салт, әдет-ғұрып, киім үлгісі, қандай бір этнографиялық сыпат жөнінен алғанда да XIII ғасырдағы моңғол халқының тікелей мұрагері болып табылмайды («… современные халхасцы не являются прямыми наследниками монголов XIII столетия») – деп атап көрсеткен – Западная Монголия и Урянхайский край, Л., 1926, т. III, вып. I, стр. 312, 317.
Біз халханы кемітпейміз, тарихи шындықты ғана айтып отырмыз. Соған жалғас екінші шындық – халханың өзгеше талайы. Ақыр түбінде көрнекті қауымға айналған (жаңа XX ғасыр, тәуелсіздік қарсаңында жалпы саны 500 мыңға тартыпты, десе де бұл – жекелей алғанда қазақтың сол кездегі арғын руынан аз, найман руымен шамалас қана халық), моңғол текті жұрттың ең ауыр салмағын арқалаған Халха баяғы Шыңғыс ханның бірден-бір мұрагері болып шығады. Коммунистік қыспақтың ең қиын күндерінің өзінде Шыңғыс ханнан бас тартпайды, жартылай болса да ақтап, Халханы ұйыстырушы, бүгінгі Моңғол мемлекетінің негізін салушы деп жариялайды. Ұйыстырғаны рас. Әлемдік империя – Еке Ұлысты және бүкіл түрік-моңғол жұртын, ал халха – соның бір пұшпағы ғана. Тек әуелгі ұйтқы – халха руы емес, кейінде Халха атанған, одан бұрын Татан – Татар Даласы деп танылған, одан да бағзыда… Ұлы Түрік қағанаты, Ұлы Ғұн өркен жайған Ұлы Даланың байырғы халқы – түрік текті қауым. Рас, түптеп келгенде, ежелгі жұртымызды түрік, моңғол деп жіктеудің өзі шартты. Бәріміздің түбіміз бір, бәріміз де сол Ұлы Даланың перзентіміз. Әрине, бұл санаттың бел ортасында бүгінде моңғол есіміне көшкен халха жұрты да тұр.
Ал моңғол текті басқа тайпалар… олар да бүгінгі күнге жетіпті. Ресей құрамындағы бурят халқын айттық. Дүрбін-Ойраттың әр тарапта қалған соңғы жұқанасын атадық. Ендігі ең үлкен қауым – Қытай Халық республикасының шегінде, Ішкі Моңғолия атанған, қазіргі дербес Моңғол ұлысының шығыс және түстік-шығыс атырабын белдеулей орап жатқан, ол да ұлан-ғайыр өлкеде тұратын ежелгі моңғолдар. Бүгінгі жағдайы… әрине, жат жұрт телімінде, ата-мекенде азшылыққа айналған, алыс болашағы және бұлдыр. Орайына қарай бар айтарымыз – Юань заманынан бастап-ақ бұл тарапта рулық бөлініс мүлде дерлік жойылған, аймақ, қосын атаулары ғана қалған, көбіне әуелгі тарихтан тыс, кейінгі атаулар, тіпті, алда-жалда «найман аймағы», «оннют», немесе «чжалаит аймағы» десе, бұл – найман руы емес, оңғыт пен жалайыр да емес, бір заманда наймандар, оңғыт, жалайырлар көпшілік болған, немесе билік құрған өңір, ал бүгінде тек қана шартты атау деп білуге тиіспіз. Керек десеңіз, соңғы, Цин дәуіріндегі қытай тарихнамасы Ішкі өлкеде сондай есімді рулар болғандығының өзін дәйектемейді, мәселен, Найман, Қоралас, Жалайыр, Оңғыт (Найман, Горлос, Чжалаит, Оннют) аймақтарының атауы – бағзыда, Шыңғыс ханның ұлысты ұйыстыру жолындағы жеңістері ұмытылмас үшін, қағанның он бесінші ұрпағы, бүкіл Моңғолияны билеген ең соңғы әмірші Даян ханның балалары және оларға жалғас немерелер қалыптаған, мекендік һәм әкімшілік бөлініс нышандары деп қана есептейді (“Мэн-гу-ю-му-цзы”). Яғни, арғы заманның өзінде әуелде Шығыс империя шегінде қалып, одан соң Қытай қарамындағы бұратана, бодан жұрт қатарында күн кешкен түрік текті, моңғол текті ірілі-уақ барлық ру мыйдай араласып кетіпті. Үлкен түрік қауымынан шеткері қалған, әрі арғы тегі туыс десек те, әдет-ғұрып, салт-дәстүрі, тіліне дейін бөлек басқа бір жұрт арасындағы азшылық болған себепті, заманнан заман өткенде, олардың барлығы да қатардағы моңғол болып шыққан. Және бұл – сол дәуірге тән біржақты ғана құбылыс емес. Түрік нәсілінің қайнаған ортасына түскен, анық моңғол текті ойрат пен бурят, тіпті, түбірі бөтен таңғұт пен қара-қытайдың жарқа, бөлшектері көп ұзамай-ақ таза түрік қалпына көшкенін көреміз. Бұл – әлемдегі бұрынғы-соңды халық атаулының қалыптасу жолындағы әдепкі заңдылық. Түрік, моңғол ғана емес, славян нәсіліне де, роман, герман нәсіліне де қатысты сөз. Керек десеңіз, ешқашан тоқталмаған, белгілі мөлшерде күні бүгінге дейін жүріп жатқан үрдіс. Жер әлемде бір ғана тектен өсіп шыққан «таза» халық деген жоқ. Біздің қазақ та сол қатарда.

Жаңа құрылым – жаңа рулар
Шыңғыс ханның ұлысты ұйыстыру соғыстары нәтижесінде ежелден атақты кейбір тайпалар екінші, үшінші қатарға түсті, кейбір, қасарысқан рулар қатты қырғынға ұшырады, мүлде дерлік тозап кеткендері, уақыт оза келе біржола жойылғаны бар, соған керісінше, қолайлы жағдай, қағанның қолдауымен күрт көтерілген, алға шыққан аталар да болды, бір сөзбен айтқанда, Азамат соғысы аяқталып, тақау төңіректегі барлық жұрт бір тудың астына қараған шақта, Ұлы Даланың этникалық картасы мүлде басқаша кейіпке түсті. Зайыры, Шыңғыс хан үлкенді-кішілі ру-тайпалардың барлығын да әуелгі дербестіктен айырғанда, орталықтанған, ұжымды мемлекет құрумен қатар, туыстас қауым арасындағы ежелгі трайбалистік алалықты да біржола жоюды мақсат еткен еді. Яғни, ру, тайпа біткенді өзара араластырып, рулық негіздегі таным атаулыны ескіртіп, киіз туырлықты қауымды тұтастырып, бір этносқа айналдыру. Кейінгі тарихқа қарасақ, бұл мақсаттың жарым-жартылай ғана жүзеге асқанын, уақыт оза келе ежелгі ру-тайпалар қайтадан күш тауып, байырғы атауларын жаңғыртқанын, кей реттерде, тіпті, рулық саяси құрылым ретінде үлкен табыстарға да жеткенін көреміз. Мың жылдық рулық сананы біржола жоюға сайыпқыран Шыңғыс ханның өзінің ғұзыры жүрмепті. Сонымен қатар… рулық бөліністі мансұқ етпек болған Шыңғыс хан бұрнада болмаған жаңа бір рулардың негізін салып кеткен екен. Жылдар бойғы тарихи шеру, әкімшілік, экономикалық және саяси қажеттілік нәтижесінде емес, жарлықты пәрмен жөнімен, өзі де аңдамай, еріксізден… Бұл рулар кейінгі тарихта торғауыт, қоршы, кешіктен, құсшы, болатшы, көнші, тама деп аталады.
Арғы замандардың өзінде әскери көсем, одан соңғы ел иесінің қарулы жасағына қосымша, арнайы қауіпсіздік тобының болуы табиғи жағдай. Мұндай сенімді жасауыл біздің көшпенді жұртта нөкер атанды. Мағнасы – дос, серік. Яғни, көсемге ең жақын кісі. Ру, тайпа ұлғайып, басқа ағайындармен бірлесе, ұйыса келе ұлысқа айналған заманда ақылдас, серіктес нөкерлер билеуші тап дәрежесіне көтеріледі де, тікелей күзет қызметі арнайы жасаққа жүктеледі. Болашақ Шыңғыс хан–Темужін-бахадұр атқа қонған кездегі әуелгі ерікті нөкерлер кейінде түгелдей қолбасы ноянға айналды, сонымен қатар, ендігі ел иесінің жаңа, күзет әскері қалыптасуға тиіс еді. Темужін алғаш рет билікке иек артқан шақта бұл арнайы жасақтың ұзын саны жүз елу жауынгерге жетіпті. Мұндай күзет жасағының бастапқы нұсқасын өзі қызметінде болған керей Оң ханның үлгісімен құрған сияқты. Оң ханның жасауыл әскері әлденеше жүз, бәлкім, бірнеше мың аламан болса керек. Бүгінгі тілмен айтқанда, гвардия, ханның тікелей ғұзырындағы таңдама қосын. Торғауыт атанған. Торуылдайтын, яғни іштен күзететін, сырттан қорғайтын әскер. Бірақ Шыңғыс хан осы күзет әскерінің өзін жаңаша қалыптайды. Торғауыт – күндізгі күзет қана. Кешкі күзет жасағы – кептеуіл атанады. Әрқайсының ауыспас, өзіндік міндеті бар. Бұған қоса қоршы деп аталатын жаңа топ құрылады. Садақшы әскер. (Кейінде ескірген «қор» сөзінің түбірі қорамсақ атауында сақталған: қор және масақ – садақ оғы.) Тұтқиыл жау шапса, алас-күлесте дұшпанды алыстан атқылап қарсы алу үшін. Бұл үш топ күзет әскері – торғауыт, кептеуіл, қоршының ортақ атауы – кешіктен болады. Шыңғыс хан ақ киізге көтеріліп, бар билікті қолына алған 1206, барыс жылы кешіктен әскердің ұзын саны тұтас бір түмен – он мың жауынгерге жеткізіледі. Қағанның таңдама жасағына қолбасы болып туған іні, қарымы қатты Қасар бекітіледі. Қасардан соң кешіктен әскерді оның ұлы, ұзын оқты Есүңке басқарыпты. Бұл кезде Шыңғыс ханның өзі де о дүниелік болған. Енді кешіктен келесі ұлы хандардың қызметіне көшеді. Дәурені қайтып, ордалы ұлыс ыдырасын. Екі-үш ғасыр бойы тұрақты қызмет атқарған, кезінде әр рудан жиналғанымен, біртұтас құрылым ретінде қалыптасып болған кешіктен әулеті енді әр тарапқа бөлшектенсе де, өзінің үйреншікті атауынан айрылмайды һәм жаңа бір рулар ретінде бой көрсетеді. Күндізгі күзет торғауыт әскері – торғауыт руын, садақшы жауынгер қоршы әскері – қоршы руын, ал түнгі күзет кептеуіл – жалпы атау бойынша, кешіктен руын негіздейді.
Торғауыт жасағы, кейінгі торғауыт руының әуелгі ұйтқысы – керей Оң ханның торғауыт әскері екен. Бастапқы жасақтың, кейінгі рудың тізгіні барлық уақытта да керей әмірінде болған. Торғауыт руы – керей, бұлар ежелгі түрік деп атап көрсетеді ескілікті қытай деректері. Бұл керейдің нояндары түп атасын Оң ханның тіке өзіне апарып тірейді. Мәселен, XVII ғасырдың бас кезінде Жоңғардағы торғауыттың жойқын көшін бастап, Еділ–Жайыққа ат басын тіреген, батыстағы Қалмақ хандығының негізін салған атақты Хо-Өрлік Оң ханның тоғызыншы ұрпағы екен. Қалың еліне ермей, Көке-нор, Ішкі Моңғол аймақтарында қалған бөлек-бөлшек торғауыт табын билеген басқа бек, тайшылардың да арғы бабасы сол баяғы Оң хан болып шығады. Қытай деректері дәп солай куәландырған. Таратып айтқанда, моңғол-торғауыт шежіресі бойынша, Оң ханның бір ұлы – Арсалаң. Бұл Арсалаңның бесінші ұрпағы (аралық бунақтар: Әмгүлен – Қазбан – Сусай – Баяр) Мақашы-Мөңкенің Бұйға-Өрлік және Оңғытай деген екі ұлы болады. Бұйға-Өрліктің немересі – жаңағы Хо-Өрлік. Ал Оңғытайдың және де Бұйға-Өрліктің екінші ұлы Маңқағайдың ұрпақтары Көкө-нор торғауыттарымен қалыпты. Кейінгі, 1771 жылғы торғауыт көшінің қырғыннан аман шыққан жұқана-бөлшектері Жоңғар, Ұраңқай тарабына қоныстанғаны белгілі. Бұларды бастап келген Үбашы хан және басқа да тайшылар тағы да кейінгі Хо-Өрліктің ұрпағы, баяғы Оң ханның нәсілі болып саналады.
Жауынгер торғауыт табын ғана емес, Еділдегі Қалмақ хандығын басынан ақырына дейін Оң ханның ұрпақтары билеуі қаншалық қисынды? Тарихи деректерде Оң ханның жалғыз-ақ баласының аты аталады, алайда қаншама әйелден туған басқа да ұлдары болмады деп айту қиын. Әлбетте, Шыңғыс хан өзімен жаулас тайпалардың билеуші әулетін түп тамырымен құртып отырғаны белгілі. Мәселен, меркіт пен татар, тайжуыт пен жұрат және басқалар. Бірақ бұл – Шыңғыс хан билігінің алғашқы кезеңі, талассыз, дара тақ тұрғысын бекемдеу, ұйыса бастаған ұлыс іргесін біржола бекіту дәуірінде. Кейінде Хорезм шахтарының тұқымын құрту – басқа жағдай. Негізі бөтен жат жұрт әуелгі әмірлерін тауып, қайта көтерілмеуі керек еді. Осыған керісінше, бұдан соңғы Бату ханның туыстас Қыпшақ еліне қарсы жорығында ақырына дейін қайтпай соғысқан Башман ханға кеңшілік жасалған, ал сол Башманның туған ұлы Тұтұқа – Құбылай империясында бас қолбасы дәрежесіне жеткені белгілі. Сондай-ақ, Оң ханның туған інісі Керейтай (Жақағамбу) Шыңғыс хан ордасында үлкен құрметте болды (кейінде жазаға ұшырауының төтенше себебі бар), ал Оң ханның біраз жұртымен Батыс Сібірге жетіп, өзінше хандық құрған және бір ұлы, әлде немересі Тайбұға тағы да кешірім алып, осы Сібір аймағының билігіне бекігені мәлім. Бұл ретте болашақ Шыңғыс ханның ұзақ уақыт бойы Оң ханның дәргейінде болғанын, кезінде Оң ханның қолдауымен ғана күш-қуатқа жеткенін ескерсек, жалпы адам баласына тән рақым, кеңшілік жайын түсінеміз. Тіпті, әуелден жаулас әулетке қатысты осындай жағдайдың шежіреде таңбаланған нақты деректері де ұшырасады. Найман ханзадасы, кейінде Қара-қытай ханы Күшліктің немересі, 1204 жылғы шешуші ұрыстан кейін, он бес жасында тұтқынға түскен Жуас (Чаос, Чжо-сы) Шыңғыс ханның өз шаңырағында қолбала болып жүріп, ер жетеді, әуелі Терістік Қытай жорығында ерлігімен танылып, ақыры үлкен әскербасы – түменбегі дәрежесіне шыққан. Жуас-Жосының ұлы Бөдей Өкетай қағанның бәйбішелерінің бірінің ордасында тәрбие алып, кейін Қытай шегіндегі әрқилы қалаларда даруғашы бек қызметін атқарыпты. Сондай-ақ, Таңғұт жұртының ең соңғы патшасы Шидүргі (Наньпин ван Сянь) бүкіл әулетімен өлімге кесілгенде, жеті жасар немере Вэй-чжун жансауға алып, моғұл шонжарларының бірінің шаңырағында өсіп-жетеді және кейінде Қытаймен соғыста көзге түседі; Вэй-чжунның ұлы Ли Хэн түменбасы ноян болады, оның ұрпақтары да Юань империясында үлкен мәртебеде ғұмыр кешіпті.
Осы орайда, Оң ханның кенже ұлдарының бірі Арсалаңның да аман қалуы ғажап емес. Бағзыдағы деректер де, кейінгі тарихшылар да әуелгі Хо-Өрлік, оған жалғас Аюке, Моншақ хандардың, Қалмақ хандығын билеуші бүкіл әулеттің керей Оң ханнан тарайтынына күмән келтірмеген.
Хош. Бұл торғауыттың әуелгі негізгі керей болғанымен, сол заманның өзінде таңдама жасаққа меркіт пен найман да кеңінен тартылыпты. Одан соңғы кезеңде Еке Ұлыс ғұзырындағы барын, барғұт, бұрұт, қойыт, шарнут, шорас, қошауыт және басқа да үлкенді-кішілі, негізінен моңғол текті аталардан іріктелген қаншама жауынгер құйылады. Соқа бастары емес, қалыпты әдет-жүйе бойынша, бала-шағасы, үйір-үйелменімен. Алып ұлыс қақ айрылып, шын мәнісінде Қытай патшасына айналған Құбылай хан мен Шағатай ұлысы – Орта Азия, Жетісуды билеген Қайду хан арасында тынымсыз соғыстар басталған XIII–XIV ғасырлар шегінде торғауыт қауымы арғы бетте қалады және көп ұзамай, бөлініс меже – кейінде Моңғол Алтайы атанған Ектағ-Алтайдағы шекара әскеріне айналады. Әрине, күшейтіліп, қатары толықтырылып. Негізінен ішкі аймақтардағы жат жұрт есебінен. Сөйтіп, арада тағы бірер ғасыр өткенде әуелгі түріктік сапаты жоққа сайған екен.
Бұдан соңғы кезең, Қытайдағы Юань әулеті құлап, Ұлы Далада күш алған ойрат рулары қанды соғыстардан соң Орталық империядан ығысып, Жоңғарға келіп бекінгенде басы бұла торғауыт енді қалмақтың жетекші тайпалары дүрбіт, қошауыт, шорас үштігімен одақтасып, Дүрбін-Ойрат есімді қуатты ұлыс құрыпты. Бұдан соң біржола қалмақтанып, әйткенмен де жаңа ағайындарымен риясыз жарастық таба алмай, арада бір жарым ғасыр өткенде тобынан бөлінеді де, Батыс тарапқа қарай дүрк қозғалады. Қазақтарды жасқап, башқұртты ығыстырып, одан соң ноғайды қиратып, терістік түрікпенді бағынышқа түсіріп, Маңғыстау мен Жайық бойын, Еділдің екі жағасын, Күзей Қапқазға дейінгі тағы қаншама жерді алып, жаңа Қалмақ ұлысын орнатады. Жалғас замандарда артқы қоныстан қаншама қошауыт, бірталай дүрбіт жетіп, біржола ордаланады. Әйткенмен, Ресей бодандығын қабылдаған екен. Соған орай, уақыт оза келе, отаршыл империяның бұратана және іргелес халықтарға қарсы жұмсайтын қара қылышына айналады.
Ақыры, 1771 жылы, қақаған қаңтарда, ішкі сағыныш, сыртқы қысым нәтижесінде ағайындас басқа қалмақтан бөлініп, бүкіл торғауыт, ресми мәлімет бойынша отыз бір мың шаңырақ, шын мәнісінде жетпіс мың түтін, яғни шамасы үш жүз жиырма мың халық, түп көтеріле, Еділден асып, Жайықты басып, қазақ даласы арқылы алыстағы Жоңғар алабына қарай сапар шегеді. Сегіз айлық жол азабы және қазақтармен арадағы тынымсыз соғыс, қанды кешу нәтижесінде енді Қытай қарамағындағы Жоңғарға, асырып айтқанның өзінде, небәрі жетпіс бес мың жан – селдіреген, азып-тозған он жеті, он сегіз мың отбасы ғана жетіпті. Осының алдында ғана Жоңғардағы бүкіл ойрат қауымы қырғынға ұшыраған еді, енді Еділдегі Қалмақ хандығының да күні батады. Шыңғыс ханның пәрменімен әр таптан іріктеліп құралған жасауыл әскердің ұрпағы торғауыт руының соңғы жұқаналары бүгінде Ресейдің Қалмақ автономиясында, Қытай мемлекеті мен Моңғол ұлысының шегінде күн кешіп жатыр.
Қазақта «Артық қайрат жанға қас» деген мақал бар еді. Тарихтың тезі қайтпас торғауытты осындай кепке түсіріпті. Әлде тағдырдың тәлкегі ме. Әуел баста керей, найман, меркіт руларынан құралған, барлық уақытта керей әулеті билеген торғауыт жаңа Қалмақ хандығына ұйтқы болып, қаншама заман бойы, Қазақ Ордасы – құрамында қалың керей, сыңсыған найманы бар қазақ халқы үшін қақ желкедегі қатерлі дүшпанға айналған еді, ақыр түбі елесі мен ізі ғана қалды. Өзіңнің барыңа тәуба, ал қайткенде де түбі бір, киіз туырлықты ағайынға обал дейсің. Әйтеуір аты өшпепті. Айтпақшы, Еділдің арғы бетіндегі қазіргі Қалмақ автономиясының алғашқы, айнымас президенті Кирсан Илюмжинов сол баяғы торғауыт тайпасынан, оның ішінде керей (керейт – керет) руынан…
Торғауытпен қатар жасақталған қоршы әскердің саны әуел бастан-ақ тым көп болмаса керек, бірақ ұрпақ жалғастығы уақыт шеруінде мүлде жойылып кетпеген. Юань империясынан соң дербес ру ретінде қалыптанған қоршы (хорчин) әулеті қалыпты жора жөнімен, Шыңғыс ханның інісі Қасар ұрпақтарының билігінде болған. Және кейінгі замандарда Қытай қарауындағы Ішкі Моңғолия өңірінде үлкен құрметтен қалмайды. Мәнжу-Цин династиясының билікке жетуіне және орнығуына қызмет еткен қауым және соған орай рубасы тайшылары боғдыхан әулетінен қыз алған туыс ретінде қатарлас жұрттан еңсесі биік шығып, өз алдына дербес аймақ болып тұрады. Нәсіл-тегі артық саналған қоршы әулеті боғдыхан тарабынан үнемі сый-сияпат алып, айрықша мархаматқа бөленіп отырды деп жазады кейінгі қытай деректері. Бұл кезде, әрине, рулық белгісі мүлде жоққа сайған қоршы қауымы әуелгі әр текті сыпатынан айрылып, түгелдей моңғол болып шыққан еді. Тіпті, қалай құралып, қандай мақсатта қызмет еткені де ұмытылған. Бүкіл қоршы жұрты баяғы Қасардың ұрпақ-зәузаты деп жазылады. Хан жасауылы қоршылардың атаулы жұрнағы ежелгі төрт ұлыстың басқа тараптарында сақтала қоймаған. Тек бурят арасында өз атымен шағын ру ретінде көрінеді. Сондай-ақ қазақта, адай келімберді ішіндегі қоршы сүйегі де сол ежелгі жауынгер садақшы қоршылардың ұрпағы болуға тиіс.
Шыңғыс ханның, одан соңғы ұлы хандардың жасауыл әскерінің жалпы атауы бойынша қалыптасқан кешіктен руы негізінен түнгі күзет – кептеуіл әскер ұрпақтарынан құралса керек. Сірә, бұл топтан торғауыт пен қоршы жасағы да сырт қалмаған. Тарихи деректерде Ішкі Моңғол өлкесінен көрініс беретін кешіктен руы – таңдама қосынның әуелгі түменбегі Қасар әулетінің емес, Шыңғыс ханның өзінің тікелей ұрпақтарының билігінде болыпты. Дербес ру есебінен аймақ атына көшуі – XVI ғасырдың екінші жарымында. Бұл кездегі және одан соңғы қытай деректерінде «кешіктен» сөзінің әуелгі мағнасы мүлде көмескі тартқанын көреміз. Кешіктен атауы қытай тілінде «жарты» деген ұғым береді, ал моңғолдардың өзі бұл атауды – «бақытты» деген сөзден шығарады дейді қытай деректемесі. Арыдағы кешіктеннің бір жұрнағы Жоңғардағы дүрбіт-қалмақ арасында сақталыпты. Біз тарапта ұшыраспайды.
Шыңғыс хан тек түрік қауымы ғана емес, бүкіл Орталық Азия, Қиыр Шығыстағы ежелгі жауынгерлік дәстүр, әскери ұйымды жетілдіре дамытып, айрықша қуатты, жаңаша құрылымға айналдырып, бұрынғы-соңғы тарихтағы ең үздік армия жасақтады. Ал қарусыз әскер болмайды. Шыңғыс хан бастаған жеңімпаз жауынгердің бес қаруы, бар сайманы түгел еді. Және өз заманындағы ең озық нұсқалы қару-жарақ. Сонда… жүз мың, екі жүз мың қалың қолды айтпай-ақ қояйық, бір түмен әскерге тиесілі жабдық мөлшері қаншама? Ең негізгі, ең қажетті соғыс құралдарын ғана айтсақ, он мыңдық әскерге он мың қылыш, он мың найза, кісі басы бірі үлкен, бірі кіші екі садақтан – жиырма мың жақ, оған, бір ғана ұрысқа кіріп шығу үшін керекті, кемі бір миллион жебе… Басқа жабдықтарымен, басқа түмендермен қосып есептегенде… он мыңдаған сауыт-сайман, қорамсақ, әлденеше миллион жебе. Шоқпар, дойыр, қанжар. Ат әбзелі, басқа да қажетті нәрселерді айтпағанда. Әлбетте, әрбір түмен, әр мыңдық белгілі мөлшерде, тіпті, атаулы жорық үстінде, өзін-өзі қамтамасыз етеді, ертелі-кеш қосылып жататын одақтас жұрт та өзінің қажетті қаруымен келеді. Алайда, Шыңғыс ханның жеңімпаз әскері – ала-құла құрама емес, берік ұжым, темір тәртіп үстіне, бар керегі бойынан табылатын жарақты жасақ. Сондықтан да қаруда қапы болмауға тиіс еді. Осы орайда Еке Ұлыста кәсіптік негіздегі болатшы, көнші деген қауымдар қалыптасады.
Кен қорыту, соған орай қажетті тіршілік жабдықтарымен қоса қару-жарақ соғу – түрік тайпалары ежелгі замандардың өзінде мейлінше машықтанған өнер. Соғыс ісіне қатысты арнайы ұсталық бұрыннан бар. Алайда Шыңғыс хан бұл аса маңызды шаруаны да жаңаша ұйымдастырады. Қару-жарақ соғатын темірші ұсталар мен берен қалыптап, көбе тоқитын сауытшы дарқан біткен болатшы деген ортақ атаумен дараланады. Бәрі бір орталық, бір ғана нүктеге топталмаса керек. Кен орындарына тақау жерлер, үлкенді-кішілі қала, мекендер, бәлкім, әскери құрамамен бірге, жорық жолында арнайы топ ретінде ұйымдастырылған болатшылар тек қана қажетті қару-жарақ жасау ісімен айналысқан.
Әлбетте, бар қару, бар жарақ тек темірден ғана дайындалмайды. Әсіресе қорғаныс жабдықтары. Болат берен, торлама көбемен қатар, құяр аталған берік көн сауыттар жасалған. Соғыс аттарын қорғайтын көн қаптамалар тағы бар. Ертоқым, айыл-тұрман және басқа әбзел өз алдына. Мұндай, ол да айрықша қажетті жұмыстар маманы көнші атанған. Сөйтіп, болатшы да, көнші де кәнігі кәсіп иесі, шебер маман ғана емес, белгілі бір тап, қауымдастық мүшесі болып шығады. Әрине, көмекшілер мен қызметші – кенші, отыншы, көрікші, балғашы, иші, малшы, жалшы – қаншама қосшы жұртымен. Ақыры, заманнан заман оза келе, болатшы, көнші деген рулар ретінде қалыптасыпты. Ұлыстар ыдырап, хандықтар құлаған кездің өзінде, бағзыдағы міндетті қызметінен ажыраса да, сол болатшы, көнші атымен қалады. Алайда, әуелден-ақ қарасыны шектеулі қауымдар үлкен ру ретінде жаппай ұйыса алмайды, бірте-бірте ағайындас басқа тайпалар арасында жұтылып кеткен. Біздің заманға азғана дерегі, кейбір жұқаналары ғана жетіпті. Мәселен, көнші Жетісудағы Моғұлстан хандығында атаулы рулардың бірі болады. XV ғасырдың орта шенінде, Уәйіс ханнан соңғы Есен-Бұға ханмен сыйыса алмай, бөлініп шығып, ақыры Жүніс ханның туы астына топталады және оған үлкен күш береді. Бұл оқиғалар турасында «Тарихи Рәшиди» мен «Бабұр-намада» жазылған. Көншінің бұдан соңғы тағдыры белгісіз, алайда, осы шамада Моғұлстан шегінде күш алып, ақыр түбінде Сыр-Дария мен Сары-Арқаға қоса Жетісуды да бауырына басқан Қазақ Ордасының құрамына қосылды деп шамалауға мүмкін. Ал болатшы руының бір жұрнағы өз атымен қаракерей байыс ішінде жүр.
Құсшы руының жағдайы сәл басқашарақ. Біздің жұртта әрқилы қыран құс баптау – күнкөріс кәсіп қана емес, көңіл сазы, қызғылықты ермек ретінде ежелгі замандардан бастап дәстүр, салтқа енген еді. Ал ортағасырлық Еуропада саят тек билеуші патша, король әулетіне ғана тиесілі мәртебе саналды, өз бетімен құс қайырған қаймана жұрт қатаң жазаға тартылатын. Өнердің өзгешелігі, ол тарапта қыран құстардың қолға түсе бермес зәрулігінен ғана емес, саят ісі айрықша қастерлі, тек әміршіге ғана лайық салтанат саналғаннан. Еркін сақарада мұндай тиым болмады, сонымен қатар, құс салу барлық жұрт үшін өзгеше өнер болып есептелді. Шыңғыс ханның арғы атасы Боданшардың сұңқар ұстауы – текті бекзат тумысымен байланысты екенін көреміз. Сондықтан да Шыңғыс хан және оның әулеті саят жөнін салтанат қана емес, нұрдан жаралған түпкі бабаның ізгілікті жолы деп білген. Осы ретте ителгі, бидайық, қаршыға, бүркіт жайына жетік құсбегілер мен саятшылар, әрине, біреу-екеу, бес-он емес, топ-тобымен келтіріліп, құсшы атанған арнайы қауымдас жұрт болып құралады. Әлбетте, соқа бастары ғана емес, үй-іші, қойшы-қолаң, мал-жанымен бірге. Уақыт оза келе, манағы торғауыт, болатшы, көнші сияқты дербес руға айналған. Күзет әскері, ұста-дарқан жұртынан бір айырмасы – кейінгі әрқилы әміршілер ұстаған құсшылар әулеті де атаулы рудың жаңа бір тармағы ретінде қатарға енеді. Мәселен, Моғұлстан, Жетісу атырабындағы құсшы руы арыдағы Шыңғыс хан емес, берідегі моғұл Қызыр ханның саятшыларынан бастау алады екен.
Қайткенде де, әуелде Еке Ұлыста өркен жайып, кейінде төрт ұлыс шегінде бірдей көрініс берген құсшы руы Алтын Орда құрамында өсіп-өніп, аталы тайпалардың бірі болады. Тарихи деректерде Бату хан әскеріндегі елеулі жасақ санатында. Алтын Ордадан соңғы Дәшті-Қыпшақта Әбілқайыр ханның ең негізгі тіректерінің біріне айналыпты. Шибан әулеті мен Орыс әулетінің арасындағы теке-тірес, Керей мен Жәнібек күш алған кезеңде көпшілік бөлігі Шәйбани ханмен бірге Орта Азия жорығына аттанады және сол өлкеде қоныстанып қалады. Бұған жалғас құсшы соңғы, Тәуекел ханның Бұқарға қарсы соғысында тағы да Ферғана тарабына жылжығаны байқалады. Бүгінде негізінен жазираның терістік қапталы, Ақсы, Қошқар-Ата өңірінде тұратын құсшы және қырғыз шежіресінде Оңға да, Солға да қосылмай, Ішкілік аталатын, «кірме» есебіндегі найман мен қыпшақ һәм шағын аталар ретінде әрқилы руға тіркелген қоңырат, керейт, байыс, барқы – зерттеушілер айтып жүргендей, баяғы Шәйбани хан заманында емес, негізінен кейінгі Тәуекел хан заманында барып орныққан ағайындар. (Қырғыздың Ішкілігіне тиесілі қыпшақ, т.б. рулардың қатарлас өзбектегі аттас қауымнан мінез-құлқы да, тұрмыс-салты да басқаша екендігіне кезінде Н.Аристов та назар аударған.) Бұл аймақ Ақтабан-Шұбырынды кезеңіне дейін Қазақ Ордасының қарамағында болды, Есім хан тұсында бұл өңірге Абылай ханның арғы атасы, Қанішер, яғни қайтпас ер атанған Абылай сұлтан билік жүргізген. Кейінгі Абылай 1770 жылы Қырғыз ұлысын қиратқан жеңісті жорықтан соң осы жұрттың біразын Сары-Арқаға түп-көтере көшіріп әкеліп, шұрайлы қоныс беріп, қайтадан қазаққа қосқан. Бүгінде арғын ішінде бай-қырғыз, жаңа-қырғыз деп аталады, үлкен көшке ілесе кеткен, әуелден бөтендігі жоқ, түп негізі қазаққа тікелей қатысты азғана солты мен сарбағышты есепке алмасақ, көпшілік қауым – арғын (ақжол, құлболды), қыпшақ, уақ-керей (жаубасар), меркіт-керей және ежелгі құсшы екен. Бұл бағзыдағы құсшының үлкен бір тобы (Октябрь төңкерісі қарсаңында бір мың шаңыраққа тақау) Қарқаралы төлеңгітінің санатында көрінеді. Сонымен қатар, құсшы руы кезінде шағын аталар ретінде башқұрт, ноғай, сібір-татар, өзбек, түркмен халықтарының құрамына да енген.
Ал манадан бері ұстанған жолымызбен, қазақтағы құсшы қауымынан кімдер бар десек, XIX ғасырдан әйгілі Шөже ақын, сондай-ақ, қазіргі замандағы белгілі ақын Серік Ақсұңқарұлы арғын қаракесек құрамындағы құсшы табынан болады, ал төлеңгіт тайпасының құрамындағы құсшы руынан XX ғасырда жасаған атақты биші Шара шыққан.
Шыңғыс ханның тікелей жарлығымен құрылған, кейінгі ұлыс хандары одан әрмен күш беріп, ақыр түбінде қуатты тайпаға айналдырған ендігі бір үлкен қауым – тама. Тарихтың тоспалы кезеңдерінде торғауыт сияқты тозғындамай, уақыт тізбегінде қоршы, болатшы, көнші сияқты, бірте-бірте жойылмай, әрқилы жағдай әсерімен құсшы сияқты ыдырамай, кейінгі заманға әуелгі атағы, дүрмекті тобымен жетіпті. Тама – ұлы қаған жасақтаған ішкі әскер. Жауланған жаңа аймақтарды бағынышта ұстау және сол өңірдегі тәртіп пен тыныштық кепілі ретінде құрылған, барған жеріне біржола орнығатын тұрақты жасақ. Әлбетте, тама әскердің ұзын саны әуелден-ақ біршама көп болған. Орталық қалың қолдан, әрбір түменнен бөлініп алынған жаңа жасақтың қолбасы нояны ләшкәр-тама атанады және оған жанамалас әскер қосындарынан тәуелсіз, дербес өкім жүктеледі. Соғыс, майдан уақытында әскери қолбасы, бейбіт күндерде әмірші әкім. Тама әскері ішкі, қазіргі тілмен айтқанда, гарнизон және күзет, қауіпсіздік жұмыстарымен қатар, орайына қарай ұлыс шегінен тысқары үлкен жорықтарға да жұмсалып отырған, бірақ бұдан соң, әуелгі міндеті бойынша боданға кірген жаңа өлке, кеңейген аймақты тікелей өз қарауына алады.
Тама жасағының сыр-сыпаты мен өзіндік қызмет жайын айқындайтын бір ғана мысал келтірейік. Шыңғыс ханның өзі танып, кешіктен қоршы ретінде ұстаған сүнит Шормаған-ноян Өкетай қаған тұсында айрықша бедел тауып, ләшкәр-тама сайланады да, бұрында Жебе-ноян мен Сүбітай-бахадұр бағынышқа келтірген Күнгей Қапқаз, Темір-Қақпа (Дербент) тарабына жарлық алады. Қарауына берілген тама әскері толымды – төрт түмен екен. Бір түменнің қолбасшысы – атақты Жебе-ноянның жақын туысы, бесут Байжу-ноян, екінші түменбегі – қоралас Еке-Есір, тағы бір түменбегі – түркмен Мәлік-шах екен. Қырық мыңдық қалың қол құрамында байырғы сүнит, жалайыр, қоралас, арулат руларымен қатар, Еке Ұлысқа ілкіде ғана қосылған қарлұқ, түркмен, қашғарлық, қучалық дегендей, әрқилы ұсақ рулар өкілдері болған, Шормаған бастаған тама әскері бара сала бүкіл өлке және тақау төңіректі тыныштыққа келтіріп, Күнгей Қапқаз – Арран, Әзірбайжан шегіне бекінген хорезмшах Жәлел-әд-Динді біржола талқандайды. Бұдан соңғы заманда дүниеден өткен сүнит Шормағанның орнын басқан бесут Байжу-ноян Құлағу ханмен бірге Бағдат халифатына қарсы жорыққа қатысады. Ақыры бүкіл тама әскері осы Иран тарабында қалған. Алдыңғы әскербасы нояндардың орнын мұрагер ұлдары иеленеді, қатардағы тамалардың кейінгі туған балалары да әкелер ісін жалғастырады, түптің түбінде мұндағы бүкіл тама жұрты парсы, түрік, әзірбайжан халықтарының құрамына құйылған.
Алтын Орда шегіндегі тама әскердің тағдыры басқаша қалыптасты. Әуелде жауынгер жасақ, кейінде, Ұлұғ Ұлыс ыдыраған шақта – аталы тайпа. Тама жұрты әсіресе Қазан хандығында үлкен ықпалға жетеді. Сондай-ақ Ноғай Ордасы, Қырым хандығы және Қасым хандығында белгілі болады. Қазақ Ордасындағы ең негізгі рулардың біріне айналыпты. (Жетіру құрамындағы тама; һәм албан қоңырбөріктің бір тармағы да осы, ежелгі тама нәсілінен.) Кейінде тама жасағы Абылай ханның дәргейінде «найзасының ұшы алтын» атанып, үлкен құрметте болады; тама батырлары ең ақырына дейін Қазақ Ордасының соңғы ханы Кенесерыдан айнымапты. Қазақтағы тама жұртынан шыққан: XVIII ғасырда жасаған Тама Есет батыр, XIX ғасырдағы Кенесары ханның жауынгер серіктерінің бірі Тама Құрман батыр, атақты қобыз күйшісі Ықылас, XX ғасыр шегінде жасаған күйші Сүгір, қобызшы, домбырашы Жаппас Қаламбаев, Совет заманында ғұмыр кешкен арқалы ақын Хамит Ерғалиев, сазгер, жазушы, өнертанушы Ілия Жақанов есімдері көпке мәлім.
Бір сөзбен айтқанда, арыдағы байырғы ру-тайпалар ұлттық тарихымыздың түп тамырын айқындайды десек, кейінде, сол ежелгі жұрт негізінде қалыптанған жаңа қауымдардың өзі айнала келіп, ата қазығын қайта тапқанын көреміз. Бажайлап қарасақ, Шыңғыс хан және Шалқар Дала шежіресіне қатысты кез келген оқиға мен құбылыс қазақ тарихының да бір тармағына тиесілі болып шығады.
(Тақырыпқа қатысты дәйектеме бір дерек. Жарлық негізінде қалыптасқан құрама жұрттың уақыт оза келе атаулы руға айналуының көрнекі және ең соңғы мысалы – Моңғол ұлысындағы зақшын қауымы. XVII ғасырдың 80-жылдарында Халхаға басып кірген Ғалдан-Бошұқты қонтажы «зақшын», яғни шекарашы деген атпен жаңа, күзет әскерін ұйымдастырады. Зақшын (захчин) құрамына дүрбіт, торғауыт, ұраңқай, мыңғат және халхадан, басқа да әрқилы рудан алынған жасақшылар тартылыпты. Өз ұжымы, өз міндеті, өзіндік шаруашылығы бар және топ-тобымен Дүрбін-Ойраттың шекаралық аймағына орналастырылған зақшын қосыны арада жүз жыл өтпей, дербес руға айналған. Бүгінгі ұрпақтары Моңғол ұлысының құрамында, батыс өңірдегі дүрбіт, ұраңқай, торғауыт қатарлы этнографиялық топ болып есептеледі.)

Қидан
Орта ғасырлардағы Шалқар Дала турасында сөз болғанда, кезінде үлкен күш-қуатқа жеткен, дербес ұлыс құрып, ақыры бүкіл Терістік Қытайды бағынышқа келтірген қидан жұртын аттап өту мүмкін емес. Түрік тайпаларының арғы тарихы да, бергі тарихы да осы қидан шежіресімен тікелей байланысты.
Қидан – бүгінгі қалыптасқан термин бойынша айтсақ, түрік емес, моңғол нәсілі. Өсіп-өнген ордалы қонысы – Хиңган тауларының түстік-шығыс етегі. Сары теңізге құятын Ләуо-хэ өзені мен осы дарияның үлкен бір саласы, иіліп ағатын Шара-мурен – Сары-өзен аралығындағы топырағы құнарлы, оты мол, суы мол, аңға да, кенге де бай, орманды далалық аймақ екен. Шығысында шүршітпен, түстігінде қытаймен шектесіпті. Терістікте өздерімен туыстас татабы, шивэй тайпаларымен жалғасса, батыста түрік текті жұртпен қоныстас болады.
Қытай тарихи жазбаларында миләди 405 жылдан бастап белгілі қидан қауымы әуелде балықшы, аңшы жұрт екен. VI–VIII ғасырларда бүкіл Ұлы Даланы билеген Түрік қағанатының ықпалына түседі. Түрік жорасымен рубасылары – еркін, елбасылары елтебер атанады. Тіршілік кебі озық, ұлыстық ұжымы берік түрік тектілердің үлгі, әсерімен, қатарлас, алыс-жақын басқа да моңғол тайпалары сияқты, мал шаруашылығына машықтанады, дәстүр-салтына да көшпенді жұртқа тән көптеген өзгерістер енеді. Сиыр, қой, жылқы өсіреді, киіз үй тігіп, қымыз ішеді, тұрмыс-тіршілігі мүлде өзгереді. Сонымен қатар, түстіктегі ханзу жұртының үлгісімен егіншілік кәсібін еркін игереді. Әуелден ержүрек халық соғыс өнеріне де жетіге түседі. Ұлыстық ұжымы артып, жақын көршілеріне қатерлі, айрықша қуатты күшке айналады. Қарулы жасағы қырық мың екен.
Бастапқы үлкен жорық Қытай тарабына бағытталыпты. VII ғасырдың екінші жарымында Ұлы Қорғаннан асып, Таң империясының біраз жерін ойрандап қайтады. Ендігі кезек – Түрік қағанаты болуға мүмкін екен. Алайда, өзінің кемеліне келіп тұрған Қапаған қаған 697 жылы тұтқиыл жорық жасап, қидан ұлысын қирата талқандапты. Қарымы қысқарғанымен, қуаты қайтпаған Қидан жұрты бұдан соңғы заманда түстіктегі Таң империясына қарсы күресте көбіне-көп қағанатпен ынтымақта, одақтас болады; өзінің дербестігін сақтап тұрады, империя басқыншылығын тойтарып, сәтті қорғанады, тіпті, қарымта шабуылға шығып, үлкен жеңістерге жеткен жағдайы да бар. Ақыры, арада екі ғасыр өткенде жарақты жұрт, іргелі ұлыс ретінде қайта көтеріліпті.
906 жылы сайламалы дәстүр бойынша билікке жеткен Елүй Амбаған (Ила Абаоки, Елюй Абаоцзи) үш жылдық кесімді мерзімін қатарынан үш мәрте, содан соң біржола ұзартып, 916 жылы өзін тежеусіз әмірші – қаған деп жариялайды. Әрқайсысының дербес билігі бар сегіз тайпаның басын қосып, әуелде Қидан, кейінде Ләуо атанған біртұтас ұлысқа ұйыстырады. Он бес жастан елу жасқа дейінгі ер-азамат түгел міндеттелген, тұрақты әскер санын жетпіс мыңға жеткізеді, жауынгер құрамаларды бестік, ондық негіздегі (10–50–500–5000) бөлімше мен қосындарға бөліп, көшпенділердің ежелгі заманнан бергі әскери ұжымы мен соғыс өнерін жаңа бір деңгейге көтереді. Берік билігі, қуатты әскері бар Елүй Амбаған мемлекет іргесін әбден бекітіп, төрт тарапта бірдей сәтті соғыстар жүргізіпті. Терістік жапсардағы, туысы бір татабы, шивэй тайпаларын қосып алады. Көршілес корей-тұңғыс Боқай патшалығын талқандайды, терістік-шығыстағы шүржен жұртын бағынышқа түсіреді, қырғыз қағанын айбарымен ықтырып, Ұлы Даладағы бүкіл түрік руларын дәргейіне келтіреді. Ең бастысы – іргедегі алып ел Қытайға қарсы зор майдан ашады. Ақыры, Елүй Амбағанның ұлы Елүй Текуаңның (Дегуан) тұсында, 936 жылы Қидан-Ләуо империясы бүкіл Солтүстік Қытайды бағынышқа келтіріпті. Ежелгі жұрттың он алты облысы Ләуо құрамына қосылып, қалған бөлігіне қуыршақ император отырғызылды. Ал Оңтүстік Қытай – Сұң патшалығы Қиданға жыл сайын ауыр салық төлеп отыруға мәжбүр болыпты.
Сары теңізден Қара Ертіске дейінгі, Жасыл-өзен Хуаңхэнің иінінен бір жағы Келүрен алқабы, бір жағы Саян тауларының етегіне дейінгі ұлан-байтақ жерді алып жатқан Қидан империясы өз заманындағы ең үлкен мемлекеттердің бірі болды. Әскери қуатымен қатар, экономикалық, шаруашылық әлуеті де күшті, халқының саны мол, жерінің байлығы кенеусіз, айдынды да алып ұлыс екен. Шығыста Жапон, түстікте Қытай, батыста Парсы патшалығы және Араб халифатымен тұрақты дипломатиялық қатынастар жолға қойылады. Ежелгі Жібек жолының Орта Азиядан Жоңғар арқылы тікелей тартатын жаңа бір тармағын ашқан Қидан-Ләуо империясы бір тарабы Самарқан мен Бұқара, бір тарабы Дәшті-Қыпшаққа керуен жүргізеді, одан әрі Алғы Азия және Шығыс Еуропа елдерімен арадағы сауда мен алыс-беріс ісіне мейлінше ықпал етіп отыратын болады. Тіпті, уақыт оза келе Қытай мен Орта Азия арасындағы керуен қатынасын түгелге жуық қолға алады, соған орай Самарқанның шығыс қақпасы «Қидан дарбазасы» атанатын болыпты.
Бұл кезде қидандардың өзі жартылай отырықшы қалыпқа түседі. Қала мәдениеті өркендейді. Қиданның құрылысшы шеберлері көрші жұрттарға да танылыпты. Сонымен қатар, ауылдық жерлерде мал шаруашылығымен бірге егіншілік, бағбандық кәсіп те кеңінен таралады. Дәнді дақылдан арпа, бидай, тары, бұршақ өсіреді және жеміс-жидек, қауын егеді, тұт, алма ағаштарын баптайды екен. Уақыт өте келе, қидан шаруашылығында мал сүмесінен гөрі жер жемісі көбірек орын ала бастады деп жазады кейінгі зерттеушілер.
Қидан-Ләуо империясының бүкіл Солтүстік-Шығыс Азия мен Ұлы Даладағы салтанаты екі ғасырдан астам ұзақ уақытқа созылады. Ішкі қайшылықтар, сыртқы агрессия нәтижесінде мемлекеттік құрылымынан айрылған қидан халқының бұдан соңғы ғұмыры тым келте болғанымен, қидан әсері Ұлы Дала ғана емес, алыстағы Дәшті-Қыпшақта да елеулі із қалдырыпты.
Қидан – далалық дәстүр мен қытай мәдениетін ұштастырған халық еді. Әуелгі жазу-сызуы – ежелгі түрік (орхұн) бітігі екен. Қарымы ұзарып, қуатты империя құрған шағында өзіндік таңбаға көшеді. Қатарынан екі әліп. Бірі – ұйғыр-түрік негізді «кіші жазу», екіншісі – қытай-иероглиф үлгісіндегі «үлкен жазу». Осы екі жазу арқылы мемлекеттік іс қағаздары, ішкі және сыртқы алыс-беріс құжаттарымен қатар, діни және дүниауи мазмұндағы аударма және төлтума әдебиет қалыптасады. Сонымен қатар, қол өнері, сұңғат, сәулет өнері дамыпты. Жауынгер ғана емес, жан-жақты дарынды жұрт екен. Иә, айтпақшы, ұлыста будда діні кеңінен тарайды, мемлекеттік мәртебе алады, бірақ қарапайым бұқара бұрынғы шамандық нанымда қалған.
Қидан қауымының ұзын саны өте көп – ең дәуірлеген шағында 750 мыңға жеткенімен, енді үлкен империя құрамындағы үлес салмағы азғана болып шығады. Тек билеуші, үстем әулет. Азшылықтағы қандай да қауым аралас отырған, бодан да болса көпшілік жұрттың ықпалына түспек. Қидан халқы әуел бастан-ақ қытай мәдениетін айрықша қастер тұтқан екен. Жеті-сегіз ұрпақ алмасқан патшалық дәуірде ерікті түрдегі қытайлану үрдісі аса қарқынды болады. Патша сарайынан бастап, бүкіл әкімшілік жүйе, елдегі ішкі тәртіп қытайдың заң-жарғысымен құрылыпты. Ұлыс әмірі ежелгі дәстүрмен қаған атанбай, қытайша – хуанди атаныпты. Билеуші таптың тұрмыс-салты, ең ақыры үстіндегі киіміне дейін қытай үлгісіне көшеді. Әуелгі тума есіміне дейін өзгертіліп, Қидан орнына Ләуо (Ляо) атанған империя шын мәнісінде қытай мемлекеті болды деп санайды кейінгі зерттеушілер. Ұлыстың негізін салған Елүй Амбағаннан соң арада жарым ғасыр өтпей-ақ ұлттық дәстүрден айныған Қидан-Ләуо енді ежелгі Қытайдың түбегейлі отарлық саясатын одан ары жалғастырыпты.
Ұлы Даланы бағынышқа келтіру мақсатындағы әуелгі жорық Елүй Амбағанның кезінде жасалған екен. Қидан әскері үлкен ұрыстан соң Орхұн бойына, Түрік қағанатының ежелгі астанасы, бағы қайтқан Орда-балық қаласына жетіп тоқтайды. Ал арнайы аттандырылған жортуыл қосыны Ертістің басына дейін барлап қайтыпты. Бұдан соңғы замандарда бүкіл Даланы тізе бүктірмек жазалау, жуасыту жорықтары одан әрі жалғасады. Бірде татарға қарсы жүз мың әскер аттанды, бірақ ештеңе бітіре алмай бос қайтты деп атап көрсетеді қидан тарихын баяндаған ескілікті жәдігер. Терістік Қытайды бағынышқа келтіріп, Түстік Қытайды ықтырған Ләуо империясы далалық тайпаларды біржола жаныштап тастай алмапты. Алайда, тынымсыз, дүркін жорықтар нәтижесінде бодандығын мойындатып, ауыр салықтар салады. Мәселен, бағыныштың алғашқы кезеңінде, бір ғана жылда жиырма мың мініс атын беруге мәжбүр болған. Ақыры, Орталық Даладағы аталы тайпалар – керей, меркіт, наймандар бастап, қытай жылнамаларында «Цзубу» деп аталған бірлестік құрылады. Ауыр күрес, қанды соғыстар одан әрі жалғасыпты.
Десе де, байырғы жұрты ежелгі салтын сақтаған қидан мен далалық Цзубу, яғни Татар жұрты арасында бағзыдағы туыстық негізінен бастау алатын ағайыншылық қатынастар да мүлде жойылып кетпегені байқалады. Мұның айқын мысалы – Ләуо империясы XII ғасырдың бас кезінде жаңа бір жауынгер жұрт – тұңғыс текті шүршіттердің ауыр соққысына ұшыраған кезде айқын көрініс танытыпты. Теріске бет бұрған шүршіт-қидан соғысында бір ғана татар тайпасы Ләуо императорына елу мың әскер береді.
Қайткенде де қиданның күні таусылған еді. 1125 жылы, осының алдында ойсыраған жеңілістерге ұшырап, қаншама жерінен айрылған Ләуо патшалығының ең соңғы императоры кезекті сәтсіз майданда бар әскері тозғын тауып, өзі шүршіт тұтқынына түседі, сөйтіп, екі ғасырлық жауынгер Қидан мемлекеті біржола құлапты. Сонымен қатар, біздің жұрт үшін қидан тарихының жаңа бір кезеңі басталады екен.
Әлбетте, қидан – халықтың өзіндік этнонимі. Қытай деректері цидан деп жазады. Ал түрік-татар жұрты бұл қауымды қытай деп атаған (қидан – қитат – қытай). Бұл қытай арыдағы Орталық империя – Жүңгө патшалығының Терістік бөлігін жаулап алып, үлкен, жаңа бір ұлыс құрсын. Енді біздің жұрт қытай атауын сол елдің ежелгі нәсілі – ханзу халқына да көшіріпті. Ханзу емес, қытай. Қатарлас, іргелес жұрт атауын арғы, тікелей жалғастығы жоқ бөгде бір халықтың есімі ретінде қабылдай салу – этнология тарихында жиі кездесетін құбылыс (мәселен, қазіргі, татар намындағы Еділ бұлғарларын қазақтардың күні кешеге дейін «ноғай» деп атауы – бұрында екі аралықта болған шын ноғайға байланысты). Қайткенде де, бағзыда, Түрік қағанаты заманындағы «табғаш», аралықта, Қидан патшалығы кезіндегі «қытай», одан кейінгі, Шүржен империясы тұсында қалыптасқан «шүршіт» – табғаш, қытай, шүршіт – үшеуі де біздің тіл, ежелгі тарихи ұғымда, қазір мүлде тұрақтанған қытай этнонимімен тепе-тең мағналас болып шығады. Хош. Қиданнан қытай туындады. Енді, ілкіде түрік текті қауым қабылдаған қытай атауы, Орталық Азия, Шығыс Еуропаны дәргейіне келтірген Ұлұғ Ұлыстар заманында бүкіл Еуразия кеңістігінде біржола бекиді. Яғни, түрік қауымы бастап, орыстар және басқалар қостап, кейінде қалыптасқан «қытай» – ежелгі ханзу жұртының өзіндік емес, көршілері таққан және одан әрі таралған, жасанды, жапсырма атауы екен.
Енді әуелгі қытай – моңғол текті қиданға қайтып оралсақ, туы құлаған, кіріптар кепке түсіп, қырылып жатқан халықтың ежелгі патшаларының әулеті – бұдан бұрын қол бастап, талай майданға қатысқан, шешуші сәтте орынды ақыл-кеңесін аталас әміршісіне өткізе алмай пұшайман болған бір ханзада, қуатты империяның негізін салған Елүй Амбағанның сегізінші ұрпағы Елүй Дашы амалсыз жан сауғалап, Батысқа қарай қашады. Қасында небәрі екі жүз жасауылы бар екен. Тұр-Қорған, шекаралық аймақта көмек қолын созған оңғыттан лау, азық-түлік алған соң, құмды басып, шөлден асып, арып-аршып, Ұлы Даланың қақ жүрегі – Орхұн бойына, қидандар Хэтун атандырған ежелгі Қатын-балық (кейінде керей Оң ханның астанасы болған, одан Шыңғыс ханның ұлы ордасына айналған Қарақорым) қамалына жетіпті. Сірә, ата даңқы, туасы тегі ғана емес, ілкіде орныққан бауырлас, түсініс жалғастық нәтижесі, бәлкім осы елге әлденендей туыс болды ма, қайткенде де барынан айрылған қауқарсыз ханзаданы осы өңірде үстемдік етіп отырған керейлер үлкен құрметпен қарсы алады. Шынында да, таң қаларлық жағдай. Жүз жыл бойғы жаулас, зорлықшыл елдің билеуші әулет ханзадасы, осыдан небәрі жиырма бес жыл бұрын ғана керей бастаған көшпенділер бірлестігін талқандаған, керей қонысын аяусыз ойрандап, халқын қырғынға ұшыратып, ханын азаптап өлтірген қидан жұртының өкілі. Сағы сынған дұшпан, панасыз қашқын. Соған қарамастан, мәртебелі туыс, етжақын бауыр ретінде қабылданған. Жай ғана ықылас, әдепкі жанашырлық емес, елдің болашағына тікелей қатысты, ақыр түбі апат әкелуі мүмкін алмағайып іс. Қанды қатер. Бұл Елүй Дашы, сірә, бұрнағы, немесе тұстас керей хандарының бірінің қызынан туған жиен болды. Басқаша қисын жоқ. Қалай болғанда да, бірден-ақ жанкешті ханзаданың жағдайын түзетуге септесер белсенді әрекет жасалады. Орхұн бойына, атүсті, шұғыл кеңеске Ұлы Дала, тақау төңіректегі он сегіз рудың басшы көсемдері жиналыпты. Бұлардың ішінде, кереймен қатар, аттары ежелден мағлұм теле, қоңырат, жұрат, ұраңқай, бесут, меркіт, тарғұт, қаушын және кете тайпалары бар екен. Яғни, Татар Даласы түгелге жуық деген сөз.
Кеңесте, әрине, сол кездегі саяси және әскери ахуал талқыланды. Кейбір тұста қарсылық ошақтары тоқталмағанымен, Қидан ұлысының шынымен-ақ құлағаны мойындалады. Қарымта жорық жөні, қайыра жаулау мүмкін емес. Және дала жұртының күні кеше ғана өздерін жаныштап отырған қидан үшін қан төгуге ықыласы да шамалы. Әйткенмен, Елүй Дашы өзінің жеке басы үшін толық қолдау табады. Патшалығы жоқ, халқы жоқ қашқын ханзада бүкіл далалық жұрттың бас әміршісі – гөрхан деп жарияланады. Бәлкім, бұл заманда ыдырап отырған ағайындас тайпалардың басын қайта қосып, бір ұлысқа ұйыстыру талабы, әлде бүгін қиданды алған, тегі тіпті бөтен шүршіт ертең өздерін басып қалмас үшін жасалған бір амал. Немесе, келешек күндер қамына бағытталған өзгеше қадам. Сірә, соңғысы. Өйткені гөрхан Елүй Дашы жаңа жұртына тікелей билік құру жолынан бас тартып, немесе өкімін кейінге ысырып, Батыс өлкеге қарай жорық ашуды қалапты. Көшпенді тайпалар, сыңайына қарағанда, тек қана ерікті аламандардан құралған он мың әскер жасақтап береді. Бұл – миләди 1124 жыл.
Арттағы қуғыннан қауіптенген, ең бастысы – нақты жоспар, мақсаты бар Елүй Дашы тас түйін бір түмен әскермен Батысқа қарай үдере қозғалып, алдымен кешегі Ләуо империясының шегі – Жоңғардағы Бешбалық қаласын алады. Яғни, Шығыс Түркстан. Алда – бір асудан соң байтақ Дәшті-Қыпшақ жатыр. Енді билігі ғана емес, болашақ ғұмыры да қыл үстінде тұрған Елүй Дашы ес жиып, ентігін басуы керек еді. Ат арыған, тон тозған. Әскер де қалжыраған, аш-арық. Осы кезде арттан ордасы іргелес болмаса да, қонысы біршама жақын, Ұлы Даланың шеткі жұрты наймандар көмекке жетеді. Отарымен қой айдап, үйірімен жылқы қуып.
Бұдан соңғы оқиғалар хронологиясында аз-маз алалық бар. Анығы – «бүлікшіл ханзаданы» біржола құртуға аттандырылған жазалаушы әскер Елүй Дашының орнын сипап қалыпты және дала жұрты шүршіттерге әлденендей көмек жасаудан бас тартады, керісінше, бағынышқа көнбей, қарсы соғыс ашып, қалың қолды қайта шегінуге мәжбүр етіпті. Бұл екі ортада тірек-тұрағын тапқан Елүй Дашы билігін бекітіп, ықпал аймағын кеңейте түседі. Тарбағатайдың етегі, Еміл өзенінің жағасында Еміл деген жаңа қала салады. Әлбетте, арттағы елмен байланыс үзілмеген. Тұрақты аралық қатынас үстіне, Орталық Дала, Орхұн бойына өзі де ат ізін салған сияқты. Сондай бір сапар кезінде, 1129 жылы, аз-кем емес, тура қырық мың шаңырақ – бала-шаға, мал-жанымен, шамасы екі жүз мың халықты көшіріп әкетіпті. Бұған дейін және кейін, шүршіт тепкінімен бас сауғалап ата жұртынан қашқан қаншама қидан және келіп қосылып жатады. Шынымен-ақ жаңа бір ұлысқа ие болған, күші тасыған Елүй Дашы Шығыс Түркстан – Қашғар мен Хотанды боданға түсіреді, Дәшті-Қыпшақ шегіне аяқ басып, қаңлы тайпасының іргелес бір бөлігін бағынышқа келтіреді, қарлұқтармен тіл табысады, ақыры бүкіл Жетісу өлкесін ұлыс құрамына енгізіп, жылжи келе Шу бойындағы байтақ Баласағұн шаһарын алады және ел астанасы қылады. Бұл жаңа құрылым қытай-ханзу жылнамаларында Си Ляо, яғни Батыс Ләуо, ал мұсылман тарихында Қара-қытай мемлекеті деп аталады. Негізгі ұйтқысы Жетісу шегінде болған Қара-қытай ұлысы – құрамындағы қидан (қытай) онның бір бөлшегін, бәлкім, жүздің бір бөлшегін ғана қамтыған, шын мәнісінде таза түрік негізді ұлыс болды. Шығыс пен Батыс – Ұлы Даладағы көшпенді тайпалар мен Дәшті-Қыпшақ жұртын қаншама заманнан соң қайта тоғыстырған Шыңғыс хан империясына барар жолдағы бастапқы бір нұсқа сияқты дер едік. Сонымен қатар, Қара-қытай мемлекетінің алғашқы кезеңіндегі оқиғалар Шығыс тараптағы түрік жұртының соғыс өнерінің артықша биік деңгейін әйгілеген екен.
Қарымы ұзарып, қуаты артқан гөрхан Елүй Дашы өзінің жеке билігін бекітіп, өзгеше ұлысын орнықтыру ұшін ерікті, еріксіз түрде тақау төңірегімен түгел жауласуға тиіс еді. Әуелгі шекаралық қақтығыс, шығын жортуылдар көп ұзамай зор майданға ұласады. Түрік тайпаларының ата-баба дәстүрі бойынша, Көктегі Тәңірі мен өткен Аруақ жолына ақбоз ат пен кер бұқаны құрбанға шалып, жорыққа аттанған Елүй Дашы 1131 жылы Ферғана мен Мәуреннахрды ұйпалап, мол олжамен оралады. Енді Орта Азия мен Тақау Шығыстағы мұсылман әмірлері «дінсіз түрік» қара-қытайға қарсы күш қосатын үлкен соғысқа әзірленіпті. Бірақ Елүй Дашы ақырын күтіп отырмайды. Қарсы шауып, 1137 жылы жазғытұрым Ходжент түбінде Самарқан әмірі, қарахан әулеті Махмұд ханды қиратып жеңеді. Осыдан соң Кіші Азия, Иран, Мазандеран, Ғазна, Хорасанды билеп отырған селжүк Сәнжар сұлтан майданға шығыпты. Бар тараптан ең таңдама әскерін жинақтайды. Бұдан бұрында Еуропалық крестшілермен, Византиямен, тау халықтарымен соғыстарда шыныққан қалың қол – кейінгі тарихшылардың айтуынша, өз заманындағы ең жауынгер, әрі толық жарақты жүз мың әскер. Ал Елүй Дашы… «қидан мен түріктерден құралған үш жүз мың әскер шығарды» деп жазады мұсылман тарихшылары. Мұншама әскер қайдан келді? Шын мәнісінде, байыптап қарасақ, мүлде басқаша жағдай. Гөрханның әуелгі жанкешті жасағының ұзын саны он мың, одан соңғы, көтеріле көшкен қырық мың шаңырақтан қырық мың қылыш шықсын. Ибн-әл-Әсірден қалған, Бартольд жаңғыртқан, бұрынырақта, 1041–1042 жылдар шамасында он алты мың түтін қидан Жетісудағы Арслан-Сүлеймен ханның қызметіне кірген екен, бұлар Қарахан жұрты мен Қидан арасындағы шекаралық тау асуларын бекітіп тұруға тиіс екен, ақыры осы қидан бағыныштан шығып, Баласағұн тарабына ауыпты, енді, қаншама заманнан соң жаңа қидандар келгенде Елүй Дашыға қосылып кетіпті деген емескі дерек бар. Кейінгі қосылуы қисынға келгенімен, әуелгі – жат жұртты өз жұртынан қорғау – дәйексіз мағлұмат. Қидан елі шалқып-толқып тұрғанда алыстан несібе іздеген неткен кезбелер? Бұл лақап-дерекке Г.Грумм-Гржимайло да күмән келтірген болатын. Мейлі, қидандардың әлдебір тобы бұрынырақта Жетісуға орныққан екен дейік. Енді Елүй Дашыға қосылсын. Хош. Кезінде Орхұн бойы, күзет қызметінде тұрған жиырма мың қидан әскері де болашақ гөрханды мойындады деген дерек бар, екінші мәселе – бұл жиырма мыңның қолбасылары ғана қидан, қалғаны әрқилы бодан жұрт болуға керек, немесе соңғы уақыт – ата жұрттағы қауым Шүрженнен ойсырай жеңіліп жатқан кезде орталық майданға шақырылған, бәлкім, біржола тарап кеткен, мүлде жоқ; әйтпесе Елүй Дашы Батысқа тек дала тайпаларынан ғана іріктелген, ерікті, небәрі он мың әскермен аттанбас еді ғой. Мейлі, жиырма мың дейік. Ілкідегі тынымсыз майданда ешқандай шығынға ұшырамай, арадағы жылдарда шырғасы шықпай, түгел аттанды дегеннің өзінде жетпіс мыңға толтыра алмаймыз. Жарар, кейінгі қарлұқтан, басқа да бодан жұрттан тағы біршама жауынгер қосылсын. Бәрібір, үш жүз мыңдық жасақ – қисынсыз қиял болып қала бермек. (Арада он-он бес жыл өтіп, ел орныққан заманда Елүй Дашының ұлы гөрхан Елүй Иле ата жұртындағы дәстүр бойынша халық санағын өткізгенде, бауырындағы бұрынғы-соңғы киіз туырлық көшпенді жұрттың ұзын саны 84 мың 500 шаңырақ болып шығыпты.) Зады, сол замандағы мұсылман деректері он есе асырып айтты, шындығында Елүй Дашының жарақты әскері асса отыз мыңның төңірегінде ғана болды деген тұспал шындыққа жақын. Батыс қидан тарихын арнайы зерттеп, атаулы монография жазған орыс ғалымы Г.Пиков Елүй Дашы шешуші майданға шығарған әскердің ұзын саны жиырма мыңнан аспады деп дәлелдеген. Қайткенде де, Елүй Дашы бастаған түрік-қидан жасағы Сәнжар сұлтанның жүз мың мұсылман әскерінен кемі екі есе, әйтпесе үш-төрт есе аз болған. Мұның нақты бір айғағы – Елүй Дашы көшпенділердің әдепкі тәсілімен “толғамаға” қос қанаттан шығарған екпінді екі жасақтың әрқайсысы небәрі екі жарым мыңнан – жиыны бес-ақ мың жауынгер екен.
Екі армия 1141 жылы 9 сентябрь күні Самарқанның терістік тарабы, Кәтуан жазығында беттесіпті. Сол замандағы ең үлкен және айрықша қантөгіс ұрыс, ақыр түбі қатысқан халықтардың жүз жылдық тарихын айқындаған зор майдан басталады. Гөрхан Елүй Дашы Ұлы Даладағы қалыпты тәсіл бойынша, бар әскерін оң, сол және орталық – үш қанатқа бөліп, сірә, жеке, тосқауыл мен түпкі қосыны тағы бар, үш тараптан бірдей, әуелі болат жебені жаңбырша жаудырып, содан соң тіке шабуылға шығады. Бетпе-бет әскері шеп түзеген дұшпанын ортасынан ойып, “толғамаға” шапқан екі тобы ту сырт, қос қанаттан қаусыра дүрліктіреді, ақыры қалың қолды бөлшектей тықсырып, жазаңда тұзақтай қоршалап, өзен аңғары, жар мен сайда тығырыққа тіреп, жаппай, қанды қасап орнатады. Даңқты Сәнжар сұлтанның жеңімпаз жасағы тас-талқан күйреп, өзі әрең қашып құтылған екен. Сұлтанның кеңесші, қолбасы бектерінің көбі және сүйікті қатыны және тағы қаншама мың жауынгер кіріптар тұтқынға түседі. Тек қана шәйіт болған ерлердің саны отыз мыңнан асыпты. Болашақ Шыңғыс ханның ғаламат соғыстарының алғашқы хабаршы толқыны осындай көрініс берген екен.
Мұсылман әлеміндегі ең қуатты патшаны талқандағаннан соң Елүй Дашы Самарқан мен Бұхараға соғыссыз кіреді, көп ұзатпай, сол жылы Хорезмді бағындырады, бірақ ешбір жерде бейбіт қырғын жасамайды, талауға, тонауға тиым салады, және жауланған жұртты да басып ұстап отырмайды, бұрынғы әміршілерін бодандық антқа келтіріп, шағын мөлшерде албан-салық міндеттеумен ғана шектеледі. Парасатты гөрхан ең бастысы – өз дәргейіндегі ағайындас жұрттың іргесін бекіту деп білгенін көреміз. Нәтижесінде, онсыз да аумағы кең – Ертіс өзенінен Арал теңізіне дейін, Хами ойпаңынан Әму-дарияға дейінгі аралықты қамтыған ұлаңғайыр өлке түрік негізді жаңа бір ұлыс ретінде қалыптанады. Әуелгі гөрхан Елүй Дашының ұрпақтары билеген Қара-қытай мемлекеті Шыңғыс хан заманына дейін жетіпті. Тым ұзақ емес, небәрі тоқсан жылдай ғана тұрғанымен, Дәшті-Қыпшақтағы түрік халықтары, оның ішінде қазақ тарихында елеулі із қалдырғанын көреміз.
Елүй Дашымен бірге келген, арыда кетіп, беріде жеткен қидан қауымы қытай руы ретінде ұйысады. Біршама толымды жұрт болса керек. Алайда, түрік тайпаларының ортасында қалған әрі тұрмыс-салты ежелден үйлес қидандар арада екі ата өте ме, үш ата өте ме, қайткенде де түріктенуге тиіс еді. Шынында да солай болған екен. 1220–1221 жылдарда, Сартауыл соғысында жүрген Шыңғыс ханның жорық Ордасына барып қайтқан Шүржен елшісі Угусун Жетісудағы Елүй Дашының өткен патшалығы туралы біраз дерек айта келе, «бұл күнде олардың ұрпақтарын танып-білу қиын», ең ақыры, киім үлгісіне дейін жергілікті жұртпен бірдей депті. Алайда, әуелгі тайпа атауы жойылмаған.
Алтын Орда мен Шағатайдан соңғы ұлыстар кезеңіндегі тарихта қытай руы әр тараптан көрініс береді. Ақыр түбінде осы өңірдегі туыстас халықтардың құрамына еніпті. Өзбекте Хиуа хандығында іргелі қауым болған, башқұртта ең үлкен тайпалар қатарында, қырғызда Сол қанаттағы белгілі сүйек (атақты орыс-қырғыз жазушысы Ш.Айтматов осы қытай руынан), Ноғай Ордасында қара-қытай, Қырым-татарда қараша-қытай, қарақалпақ шежіресінде және сібір-татар тарихында қытай руы белгілі. Сонымен қатар, туыстас түрік-қыпшақ халықтарында ежелгі қиданмен тікелей жалғастық – құрама сыпаты көрініп тұрған қытай-қыпшақ, керей-қыпшақ, маңғыт-қыпшақ тайпалары болған. Ал қазақта уақ пен шөмекей және арғын алтай ішінде өзінің негізгі, қытай атымен, беріште қитас («қиданның» көпше түрі), сіргеліде қыр-қытай есімімен кіші аталар ретінде тіркеледі. Қалың қыпшақтың бір тармағы тағы да осы қытай. Қытай атты тайпалық құрылымның ең үлкен тобы – найман құрамында. Ескілікті шежіре бойынша, өкіреш найманнан тарайтын төрт төлегетай: қара-керей, садыр, матай, төртуылдың жалпы атауы – қытай болады. Яғни, төрт төлегетай емес, төрт қытай. Бұл найман-қытай тайпасының құрамы өте күрделі екенін көреміз. Мәселен, садыр – тарихи әдебиетте қалыптасқан пікір бойынша, ескілікті қытай деректерінде шато деп таңбаланған жауынгер түрік тайпасының бір жалғасы. Бұл садырдың құрамында Ұлы Даладағы ежелгі рулардың бірі шүйе тағы бар. Ал қара-керей – үлкен керейдің бір тармағы. Осы қара-керейдің өзін тарата келсек, құрамында түрік-моңғол негізді байыс, тоғас, шақар, тұмат, болатшы руларының бөлшек, нұсқалары жүргенін көреміз. Сондай-ақ төртуылда қара-тоқа (тоғас) бар, садырда бүгінгі арғынның бір тармағы сары-жетім мен қоңыраттың жетімдеріне жалғас шар-жетім тұр, сол садырдан тарайтын кіші ата жәдік, матай ішіндегі шеруші мен еменәлі – керей тайпасындағы белгілі рулар. Шын мәнісінде, кез келген үлкен тайпа – ғасырлар шеруінен өткен күрделі конгломерат десек, мұның ең бір айқын суреті – найман құрамындағы қытай руы екенін көреміз. Ғылым-білімнен ада, таза түйсіктен кетіп, дүмше нанымға жеткен кейінгі заманда ақиқатты бұрмалау мейлінше өріс алды. Тарихтағы ұлылығы да, бүгінгі ірілігі де күмәнсіз ханзу – қытай кемшін жұрт деп жарияланған советтік дәуірде нәсіл-тегі одан мүлде бөтен, түрікпен тікелей туыс қидан-қытай есімі де көмескі тартады, орыс-қырғыз жазушысы қытай атауын намыс көрсе, қазақтағы жаңа шежірешілер ру есімін мүлде өшіруге тырысады. Бірақ өткен тарихты ешкім де өзгерте алмақ емес.
Хош дейік. Сонымен, кейінгі ғұмырының өзі тоғыз ғасырға тартқан қытай руының түп атауы – ежелгі қидан есімінен бастау алады дедік. Әрине, бұл – баяғы қидан емес, қаны араласқан, біржола түріктенген қауым. Сонымен қатар, найман құрамындағы қытай есімді төрт рудың түзіміне бажайлай қарасақ, бұл тайпа әуел бастан-ақ түрік текті рулардан құралғанын көреміз. Бәлкім, бастапқыда азды-көпті мөлшерде қидан қоспасы болған да шығар, бірақ оның ізі қалмаған. Сөйте тұра неге қытай атанғанын айқындау қиын емес. Баяғы Елүй Дашымен бірге келген Ұлы Дала руларының жиынтық құрамасы. Қидан империясы, қидан хадқының арғы-бергі тарихын түгендеген «Ляо ши», «Цидан го чжи» шежірелерінде нақты жазылған, кейінгі зерттеушілер және айғақтаған көрнекі деректер бар. Ата мекеннен тықсырылған, өзіне пана ғана емес, қалған жұртына қоныс іздеген ханзада Елүй Дашыны құрметпен қарсылаған, алғашқы көмегін беріп, төңіректегі туыстас тайпаларды мәмлеге келтірген – сол кезде Ұлы Даланың қақ ортасында ұйысып отырған керей екен дедік. Көп ұзамай, Елүй Дашы Тарбағатай, Жоңғарға келіп бекінгенде көмекке іргелес наймандар жеткенін айттық. Бұдан соңғы жылдарда найман тайпасы бір кезең Қара-қытай ұлысының құрамында болса, Шүржен патшалығынан іргесін бөлек салып, қайтадан тәуелсіз ұлыс құрған керейлер де әуелгі ілік-жалғастығын үзбейді, Қара-қытай патшалығы дәуірлеген замандарда дипломатиялық қатынаспен бірге экономикалық және әскери негіздегі туыстық байланыс тұрақты түрде жолға қойылады. Берідегі керей Оң ханның өз еліндегі бұлғақ, бүлік кезінде Қара-қытайға баруы кездейсоқ емес. Жай ғана пана таппаған, бәлкім, әскери көмек алған болуы да мүмкін. Бұдан соңғыда, Шыңғыс хан заманында жеңіліске ұшыраған Найман хандығының мұрагер ханзадасы Күшліктің Жетісудағы Қара-қытай ұлысында түсініс, құрметпен қабылданып, әскербасы сайланып, гөрханның қызын алып, көп ұзамай-ақ, зомбылық жолымен болса да билікке жетіп, таққа міну сырын да осы тұрғыдан қарастыруымыз керек. Атап айтқанда, Шыңғыс ханның Батыс жорығы қарсаңында Қара-қытай ұлысының құрамында басқа да түрік нәсілімен қатар, найман тайпасының үлес-салмағы әжептәуір болған. Күшлік өзінің азғана найман жасағымен қоса, ең алдымен қытай есімді ежелгі төрт ру – қара-керей, садыр, матай, төртуылға сүйенгені күмәнсіз.
Ендігі бір кеп – өздері де іргелі әуелгі екі ру неге найман атына көшті деген мәселе. Әрқилы себеппен, белгілі бір рудан бөлінген кіші аталардың басқа бір тайпа құрамына енуі – үйреншікті жағдай. Шато-түрік әулеті садыр – найманға бұрынырақ қосылған сияқты. Ал қара-керейдің жөні басқашарақ. Сірә, жалпы саны сол кездің өзінде әжептәуір болғанымен, Орталық Даладағы қалың керейден тым аулақ кетіп, іргесі алысырақ Дәшті-Қыпшақ жұртының ортасына түскен қара-керей өздерімен тағдырлас, бір ту – қидан туы астындағы, найман атаулы үш румен бір одақ құрамына енуге тиіс еді. Мана аңдадық, саны басым найман арасына тоғысқан басқа да аталар бар екен, бұлар да сол, алыста қалған Ұлы Даладан Елүй Дашымен бірге келген қауым, баяғы, Қатын-балықта кеңес құрған он сегіз рудың жарқа-бөлшектері. Осы орайда, қара-керей – қалың керейден Шыңғыс хан соғыстары кезінде емес, одан тура жүз жыл бұрын бөлінген қауым екенін нақтылай кеткен жөн, үлкен тобына қайыра қосылмауы да соншама уақыт алшақтығынан деп білуіміз керек.
Әлбетте, байтақ ұлыс ұстаған қыруар қиданның шамалы бір бөлшегі ғана Батыс тарапқа ауды. Қырғыннан аман шыққан басым көпшілігі жаңа патшалық – Шүржен империясының боданы болады. Бұрынғы билеуші Елүй әулетінің кейбір өкілдері де шүршіт әмірін мойындап, жан сақтаумен қатар, уақыт өте келе ел билігіне араласады, сондай-ақ қиданнан шыққан қатардағы шонжар, алпауыттар да жаңа ұлыстың қызметіне көшеді. Қол бастайды, Дала жұртына елшілікке жүреді. Қытай мәдениетін бойына сіңірген, қытайдың тілі мен хатына жетік қидандар империяның барлық шаруасында белсенді жұмыс жасапты. Әйткенмен… іште кірне бар. Арада жүз жыл өтпей, қидан текті шонжарлар мен қолбасы, саясаткерлер Шыңғыс хан жағына топ-тобымен өтіпті. Кеңесші, көмекші болыпты, қидан текті әскер қосындарын бастап, ақыр түбінде Шүржен мемлекетін құлатуға қадарынша үлес қосыпты. Енді бір қидан бектері Еке Ұлыс қызметіне бұдан соңғы кезеңде жегіледі. Бұлардың бәрі де негізінен Қытай тарабындағы, жауланған жаңа жерлерді игеру, басқару ісінде айрықша міндет атқарады. Бұл реттегі ең көрнекі мысал – Елүй Чуцайдың ғұмыр, болмысы. Қидан тағдырын, Шүржен мемлекетінің ішкі-сыртқы жағдайын жақсы білетін Шыңғыс хан әрбір қаланы алған жеңісті ұрыстардан соң баяғы қидан патшаларының әулетінен кім бар деп сұрайды екен. Империяның негізін салған Елүй Амбағанның тоғызыншы ұрпағы, Шыңғыс ханның өзінің және одан кейінгі Өкетай қағанның тұсында бас уәзір болған Елүй Чуцай осылай табылған екен. Жалпақ деректерде айтылатындай, ханзу-қытай емес, моңғол текті қидан.
Енді қидан халқы бүкіл Терістік Қытай жұртымен қоса, Еке Ұлыс құрамына енеді. Шыңғыс ханның немересі Құбылай хан тұсында Юань империясының боданы. Сірә, бұл жұрт Шыңғыс хан заманына дейін-ақ біршама тозып, қарасыны селдіреген сияқты. Енді үлкен империя қазанындағы аралас топан ішіне түседі. Юань империясы құлағаннан соңғы кезеңде қидан дербес халық ретінде біржола санаттан шыққанын көреміз. Кейінгі зерттеушілер өз заманында қуатты мемлекет құрған, айрықша жауынгер, жалпы саны да елеулі қидан жұрты моңғол, қытай халықтарының ішінде жұтылып кетті деп есептейді. Біздіңше, алғашқысы – азшылық, соңғысы – басым көпшілік. Бұла-бостан кезінің өзінде ұлттық тұрғысын әлсіретіп, жат жұрттың дәстүр-салты мен мәдениетіне бас ұрған, патшалық құрып, шалқыған, асып-тасқан заманында от басындағы әдет-ғұрпына дейін ұмытып, ең ақыры ана тілінен басқа тілді артық санаған, нәтижесінде ерікті түрде мәдени және рухани ассимиляцияға түскен моңғол текті қидан, тарихтың қалт еткен бір бетбұрысында түп-тамырымен қопарылып, таза қытай болған да шыққан. Айттық, Ләуо империясының дәуірлеген шағы XI ғасырда ұзын саны жеті жүз елу мыңға тартқан көрінеді. Сол заманның есебімен алғанда, қисапсыз халық. Ұлттық тиянақ-тұрғысынан айрылса, іргелі, аталы жұрттың өзінің белгі-нысансыз құрып кетуі оп-оңай екен…

Әуелгі бір түйін
Орталық Азиядағы көшпенді жұрттардың ата шежіресінде белгілі бір руды, тіпті, тұтас бір халықты бағзыдағы атаулы бір ғана кісінің ұрпағы деп тарататын дәстүр бар. Мәселен, бүкіл түрік қауымы – қатал шапқын кезінде әлдеқалай тірі қалған бір баланың құртқа бөріден туған, бұдан соң мейлінше өсіп-өнген әулеті. Кейінгі барлық қазақ – Қазақ деген кісінің тұқымы. Қалың найманның түп атасы – Найман деген адам. Арыдағы халық, ортадағы тайпа, берідегі рулар мен аталардың барлығы да осы, қалыпты үлгіге түсірілген. Мұның бәрі жай ғана сенім емес, пәрменді ұран, бірлік, тұтастық мұратынан туындаған ұлыстық идеология. Атаулы ру – бір адамның ұрпағы, тұтаса келгенде, бүкіл қазақ – бір әулет болып шығады.
Кез келген халықтың бір нәсіл екені рас, ілкідегі рулық, тайпалық қауым да бір әулет есебінде. Тек… бір адамның баласы емес. Қай-қайсысы да тамырлас туыстық, үйлес тіл, орайлас қоныс ыңғайы, ең бастысы – тіршілік жолындағы ортақ мақсат нәтижесінде қалыптасқан құрылым. Қарапайым тілге көшірсек, әуелде белгілі бір атаның баласы, немесе ұжымды бір қауым жұрт өз төңірегіне іргелес ағайындарды топтай бастайды, өсіп, өніп, қарасыны көбейіп, кейде ырықты, кейде ырықсыз жағдайда тағы қаншама жұртты қосып алады, сөйтіп, бастапқы ұйтқы, жетекші әулет атындағы белгілі бір ру, тайпа қалыптасады. Бір күндік емес, бес-он жылдық емес, ғасырлық, кейде одан да ұзақ заманға созылатын үрдіс. Қайткенде де қолайлы, қолайсыз тарихи жағдайлар нәтижесінде жүзеге асатын құбылыс. Өмірлік майдан алаңына шыққан атаулы рулар кейде күші, қуаты артып, ордаланып жатады, кейде бәсеңсіп, елеусізге жақын кепке түседі, кейде тіпті аты өшіп, біржола жоғалады. Шын мәнісінде, төтенше бір қырғын келмесе, ешқашан жойылмайды, тек бытырап, тозып, әлуеті артық, ағайындас басқа бір ру, тайпалар құрамына енеді, мұндайда кіші ата, кейде «кірме» саналғанымен, көбіне-көп өзінің бастапқы, дербес кезеңдегі рулық атауын, немесе сол рудың тиесілі бір бұтағының есім-сойын сақтап қалады екен.
Орталық Азиядағы көшпенді рулық құрылымның соңғы екі мың жылдық болмысының толғамды түйіні кейінгі қазақ шежіресінен еркін танылады. Түрік текті ру-тайпалардың этникалық тарихын біршама түбегейлі тексерген, нәсілдік сана, астам түсінік, шалағай танымнан аулақ, ХІХ ғасырда жасаған орыс оқымыстысы Н. Аристов кейбірінің түп негізі мың, мың жарым жылға кететін, ежелгі тарихтан танымал белгілі тайпа, рулардың күні бүгінге дейін сол атаумен сақталып келгеніне таң қалған. Яғни, қазіргі белгілі ру, тайпалардың көпшілігі ежелгі этнонимдерді кейінгі заманға жеткізуші ғана емес, сол ескілікті жұрттардың нақпа-нақ өзі болмаса да, түрленген, түлеп, жаңғырған анық мұрагері. “Арғы тарихта таңбаланған аталы рулардың барлығы дерлік бүгінгі қазақ арасынан табылады”, – деген зерделі ғалым. Шығыс пен Батыс – бүкіл Шалқар Даланың этникалық құрамына қатысты сөз. Атауың ғана емес, бүкіл тарихың, ендігі барың – өткеннің тікелей жалғасы. Осы орайда, Шыңғыс хан заманындағы күншығыс тараптағы түрік руларының жай-жапсары төңірегінде біз қозғаған шектеулі деректердің өзінен-ақ тыйым салынған тарихымыздың ең бір даңқты кезеңінің сыр-сыпаты айқын аңғарылады. Атап айтпасақ та, түйінді толғам анық болса керек: ХІІ–ХІІІ ғасырлар шегіндегі, жарым дүниені қайта қалыптаған, бүкіл Еуразия құрылығының болашағын айқындаған ұлы оқиғалардың бастаушы және қозғаушы күші – түрік текті қауым! Яғни біздің жұрт, біздің ел. Оның ішінде кейінгі қазақтың тікелей ата-бабаларының үлес-салмағы да өзгеше.
Міне, бүгінгі қазақ халқының этникалық құрамына қараңыз. Шыңғыс хан заманындағы аталы, айдынды тайпалар: найман, керей, қоңырат, жалайыр – қазақ ортасында да қабырғалы қауым екен; дербес рулар ретінде өз аттарымен сақталған шанышқылы, телеу, қият (төре), төлеңгіт, таз, алтын, тама бір төбе; үлкен тайпалар ішіндегі іргелі аталар есебінде тіркелген: меркіт, қоралас, күрлеуіт, маңғыт, қатаған, байжігіт, байыс, тоқа, тұма, барқы, оңғыт, құсшы, болатшы, кенегес, оймауыт – өз алдына. Кезінде қазаққа кіріккен, тарихта таңбалы, уақыт оза келе ағайын жұрт ішіне мүлде сіңісіп, аты қалмаған, бірақ заты кейінгі әулет-жұрағатында сақталған: арлат, барлас, барын, баяуыт, бурят, дүрбен, жұрат, қалмақ, қарлық, қаушын, қырғыз, нүкүз, ойрат, салжуыт, сижуыт, сұлдұс, таңғұт, тарғұт, татар, ұйғыр, ұрат… – орта ғасырларда Ұлы Даланы жайлаған қаншама ру-тайпаның жұрнақ, нұсқалары тағы да қазақ дейтін теңізге жылға, бұлақ болып құйылыпты. ХІІ–ХІІІ ғасырлар шегінде, Ұлы Далада, сайыпқыран Шыңғыс ханның алтын туы астына ертелі-кеш тығыз топталған аталы жұрттың жинақты нәсілі енді Ертіс, Жетісу, Сыр-дария мен Еділ–Жайық, Үзе–Таң – бүкіл Дәшті-Қыпшақты жайлаған үйсін, қыпшақ, алшын тайпаларымен қалтқысыз тоғысып, Алтын Ордасын көтеріп, ақыр түбі жаңа бір ұлыс – Қазақ Ордасының құрамында ұйысыпты. Орайлас, ыңғайлас, ағайындас басқа халықтардың ешқайсысына дауымыз жоқ, сонымен қатар, ежелгі Шыңғыс хан жұртының тіпе-тік әрі ең негізгі мұрагері – бүгінгі қазақ халқы екендігі де күмән туғызбауға тиіс. Ұлы Даланы дүбірлеткен даңқты ру-тайпалардың нәсіл-тегі мен өткен тарихын кейінгі заманға жалғастыра зерттегенде осындай ақиқат қорытынды шығады екен!
Әйтсе де, біз үшін ең бастысы – этногенез емес, Шыңғыс хан құрған әлемдік империяның әуелгі ұйтқысы, негізгі қозғаушы және атқарушы күштері турасындағы байлам. Ұлы Түрік қағанатынан соңғы ауыр әрі алмағайып замандарда түрік нәсілі – татар мен керей, қият пен қоңырат, меркіт пен найман, жалайыр мен ұраңқай және соларға туыстас, түбі бір тағы қаншама ру-тайпа қайтпай күресіп, қан жұта қаржысып, туған елін, ата жұртын сақтап қалыпты, ошағын өшірмей, ұрпаққа ұрпақ жалғап, өсіп-өніпті. Кеуделері зор екен, күш-қуаты кенеусіз, ерлігі ерекше екен. Тек жалғыз-ақ кілтипан – алты бақан алауыз, ұжымы, бірлігі жоқ екен. Ақыры… ерте ме, кеш пе, ағайындас жұрттың басын қосатын құдіретті әмірші қажет еді. Тағдырдың талғамын қараңыз. Болашақ ұлы қаған әрқайсысы жеке патшалық болып отырған іргелі тайпалар – жарым дүниеге танылған татардан емес, Ұлы Даланың басым бөлігін бауырына басқан керейден емес, жалпағымен жатқан найманнан емес, жауынгер меркіттен емес, екінші, тіпті, үшінші қатардағы бодан ру қияттан шығыпты. Бірақ қай жағынан да қапысыз туған екен. Ақыл мен парасат, ерлік пен мінез, кеңшілік пен қаталдық, қажыр мен қайрат – кісі ұғлына тән ең қастерлі, ең қажетті сыпат түгелімен бір өзіне тоғысқан. Аз-кем емес, тура үш жүз жыл бойы пышырап отырған, жекелей алғанда қаншама қуатты болса да, ақыр түбі, бәлкім көп ұзамай-ақ мүлде тозып, біржола жоғалуға тиіс қырық рудың басын қосу үшін көреген қолбасы, данагөй көсем ғана емес, қарымы қатты, темір өзек Тұлға – адам кейпіндегі Алып керек еді. Көк Тәңірісі мәңгілік Түрік жұртына тарту еткен Шыңғыс хан дәл осындай ғажайып жан болып шықты. Десе де, бұл сайыпқыран Шыңғыс ханды туғызған халық та заманынан озық, өз тұрғыластарынан биік, өзгеше жаратылған жұрт еді.

V тарау
ШЫҢҒЫС ХАННЫҢ МӨР-ТАМҒАСЫ

Миләди 1920 жылы полон ғалымы, монах Кирилл Каралевский Ватикан архивін ақтарыстап отырып, өзгеше бір құжатқа ұшырасады. Шиыршықтап оралған, ұзындығы 1 м 12 см, ені 20 см, ескілікті қағазға араб қаріптерімен, ислам жұрттарының бір тілінде жазылған көне жәдігер. Сарғайған қалың қағаз екі бөліктен құрап, жалғастырылған екен. Іліктес жеріне және ең соңына, қара сия үстіне қызыл түсті, үлкен, төрткіл мөр басылған. Ал мөр бетінде жаңағы құжат мәтінінен мүлде басқаша, иіртпек таңбалар тұр. Каралевский беймәлім, көне дүниені суретке түсіртіп алып, иранист оқымысты Массэнің қолына тапсырады. Массэ сол сәтінде-ақ бұл құжаттың парсы тілінде жазылғанын нақтылап, ізінше аударып, арнайы тексере келе, әйгілі Шыңғыс ханның немересі, ұлы қаған Күйіктің 1246 жылы Рим папасы Иннокентий ІV-ге жолдаған жарлық-хаты екендігін айғақтайды.
Бүкіл христиан-католик әлемінің әулие санатты көсемі, ұлұғ мәртебелі папаның әмбе Батыс жұртына үрей туғызған татар әміршісінен доңайбат жолдама алуы – ғылымға белгілі жағдай болатын. Кеңінен таралған Карпини кітабында айтылған. Жарлық-хаттың өзі де папаға осы Карпини арқылы жеткені мағлұм. Әйтсе де, сақталмаған, жоғалған деп есептелетін. Қаз-қалпында, түпнұсқа күйінде бар болып шықты.
Көп ұзамай-ақ өзгеше мұраға Шыңғыс хан заманын зерттеуші, белгілі француз ғалымы Поль Пеллио арнайы назар салыпты. Парсы мәтінін нақты ажыратып, француз тіліне жаңадан тәржіма жасайды және өзіндік дәйектемесі, оған қоса мөр бетіндегі жазудың транскрипциясы hәм аудармасымен бірге жарияға шығарады. Кейінде Пеллио нұсқасы басқа да еуропа тілдеріне, оның ішінде орысшаға да аударылып, ғылыми айналымға түсті hәм әрқилы зерттеулерге (Н.Шастина, Сайшиял, Б.Базарова, А.Юрченко) ұйтқы болды. Өз кезегімізде біз бұл арада жарлық-бітіктің мазмұны, мән-мағнасы, тарихи сыпат-болмысы жөнінде емес, оны ресми заңдастырған мемлекеттік мөр турасында ғана айтпақпыз.

1
Жарлық-хат – Күйік ханның атынан; әлбетте, жеке бір тұлғаның жолдауы емес, мемлекеттік тұрғыдағы құжат. Ал осы құжаттың нақтылығын куәландырып, қара сия үстіне екі қайтара басылған қызыл мөр – әрине, ол да мемлекеттік рәміз. Және мән-маңызы айрықша, аса құнды тарихи ескерткіш. Жарты әлемді алып, оның екінші жарымына үрей туғызып отырған, айрықша қуатты, ұлы империяның мөр-тамғасы. Күмәнсіз жағдай. Десе де, Күйік – үшінші қаған еді. Ал мөр… нақты кімдікі? Қашан жасалған? Ғылымда қалыптасқан пікір: бұл – Күйік қағанның мөрі дейді.
Күйік қағанның мөрі. Оған нақты дәлел де бар сияқты. Карпини айтады. Күйік ресми түрде қаған көтерілген салтанат қарсаңында жасалған, қалыптаушы – Косма (Кузьма) деген орыс зергері, дейді.Бұл Косма император сарайында айрықша құрметке жетіпті, қағанның жаңа, алтын тағын да сол жасаған көрінеді.
Жауланған елдердегі қолынан іс келетін әрқилы кәсіп иелерін, құрылысшы, тоқымашы, кенші, темірші, үйші, зергер атаулыны іріктеп, қара жұртқа әкелу – Шыңғыс хан заманынан бергі үйреншікті жағдай болатын. Сонымен қатар, алып империя орталығына өз еркімен ағылып жатқан саудагер, кәсіпкер, іскер, тіпті, олжа, пайда іздеген өлермен жұрт та аз емес. Орыс елінен тұтқынға келді ме, өз қалауымен жетті ме, Косманың болғанына да, айрықша шеберлігіне де күмән жоқ. Мөр жасағанын да теріске шығармайық. Карпини өз көзімен көріпті.
Бұл мағлұматтан екі түрлі байып туады. Бірінші – Күйік қағанға дейін ұлыстық, мемлекеттік мөр болмаған. Екінші… Әуелі алғашқы түйінімізді тарқатып алайық.
Ақиқат деректерге қарағанда, ұлы империяны негіздеуші Шыңғыс ханның атаулы, мемлекеттік мөрі болған. Бұл тарапта қағазға түскен ежелгі аңыз да, ескілікті тарихи жазба куәлік те бар.
“Алтын топшы” арқылы жеткен әпсана айтады. Болашақ Шыңғыс хан – Темужін туғаннан соң жеті күн өткенде, теңіз ортасындағы аралда әлдебір қоңыр құс пайда болады. Күн шығып, көтеріліп, оң жаққа жеткенде, яғни талма түс шағында әлгі құс шомбал қара тастың үстіне қонақтап, құбылтып сайрай бастайды. Осы жағдай үш күн қатарынан қайталаныпты. Ақыры Есугей-бахадұр: “Бұл – тегін емес, әлденендей нысаналы құс!” – деп танып, ол қонақтаған қара тасқа барады. Барып, көреді де, шағып қақ айырады. Тастың жарығынан алтын мөр жарқ етіп шығып, аспанға ұшып кетеді. Ал тас өзінен өзі бітігіпті. Есугей екінші мәрте жарады – енді күміс мөр серпіле шығып, теңізге барып құлайды. Қайтадан тұтасқан тасты үшінші рет жарғанда, ішінен қас, яғни яшмадан ойылған мөр шығады және Есугейдің қолына жұғыса кетеді. Қасиетті нышан, әрі жаңа туған сәбидің өзгеше талайына балап, қас-мөрді үйге алып келіп, шырағдан тұтатып, әспеттеп сақтаған екен. Шыңғыс ханның мөрі осылайша, ғайыптан жаралыпты. (Көкке ұшқан және теңізге түскен мөр – болашақ жиһангер аспан асты, теңіз шегіндегі жер-әлемнің әміршісі болады деген тұспалға меңзесе керек.)
Әлбетте, аңыз. Сөз арқауы – мөрдің нақты болуы және қасиетті, құдіретті саналуы.
Саған Сэцэн қалыптаған “ Эрдениин тобчы” кітабында мөрге қатысты әпсананың аз-маз жаңартылып, нақтыланған нұсқасы берілген. Шыңғыс хан таққа отырған соң, орданың есігінің алдында жатқан қара тас қақ айрылады да, ішінен аумағы бір тұтам қас-мөр атқып шығады. Бетінде бедерлі жазуы бар екен.
Бұл ретте де таңғажайып оқиғаның түп негізі – Шыңғыс ханның өзіндік, атаулы мөрі болды деген мағлұматқа саяды.
Мөр турасындағы тарихи сыпатты жазба дерек – “Юань ши” арқылы жеткен. Шыңғыс хан Найман ұлысын талқандағаннан соң, көп ұзамай, Таян ханның Тататұңға деген ұлығы қолға үседі. Тамғашы (мөрдар) екен. Осы, қашқанда өзімен бірге ала кеткен мөрін көрген Шыңғыс хан: “Бұл не?” – деп сұрапты. Тататұңға (Дада Тоңға – Тоңға атай) бұл таңбалы нәрсенің қандай мақсатта қолданылатынын айтады. Мемлекет істерінде айғақты куәлік үшін, дейді. “Ұлысың қирады, ханың өлді, қалған жұрт түгел маған қосылды, сенікі не?!” – дейді Шыңғыс хан. “Хан тақсырымның өзі сеніп тапсырған дүние, жоғалтпай сақтап қалу – менің парызым”, – депті Тататұңға. Шыңғыс хан мұндай адалдыққа риза болып, Тататұңғаны өзінің қызметіне алыпты және сол үлгімен өзіне де мемлекеттік мөр жасатыпты…
Тататұңғаның Шыңғыс хан қызметінде болуы анық, найман мөрінің қолға түсуі де рас болса керек, әйткенмен, Шыңғыс ханның бұдан бұрында мөр дегеннің не екенін білмеуі қисынсыз.
Темужін өзінің әкесі Есугейдің айрылмас андасы (шын мәнісінде әмірші сюзерені) Оң ханды бала кезінен-ақ жақсы таныған. Л.Викторова: “Темужін мен оның болашақ бақталасы Жамұқа екеуі керей Оң ханның сарайында тәрбие алғаны белгілі”, – деп жазады, өкінішке қарай, тиесілі дерек көзін нақтыламаған. Қайткенде де Шыңғыс хан өзінің билік жолындағы күресін Оң ханның көлеңкесінде, Оң ханның жан-жақты қолдау, көмегімен бастағаны мәлім. Бұл кезде қият руы, тағы басқа да туыстас ру-тайпалармен бірге Керей хандығының боданы. Татан өлкесінің орталық бөлігіне өкім жүргізіп отырған Оң ханның салтанатты Ордасы батыста Қара-қытай, түстікте Таңғұт патшалықтарымен, ал шығыста құдіретті Шүржен империясымен алыс-берісті болады, оның ішінде керуен тарту, сауда-саттықпен қатар, дипломатиялық қатынас, елшілік алмасу да үздіксіз жүріп жатқан. Ал Найман ұлысында болған мемлекеттік мөр онымен иықтас, қатарлас Керей ұлысында болмады деп айту қиын. Басқаны былай қойғанда, шартты түрде, сырттай бодан саналған Керей хандығына Шүржен императоры арнайы мөр жіберуге тиіс еді. Бұл – сонау Ғұн, кейінгі Түрік заманынан қалыптасқан рәсім болатын. Керек десеңіз, Татарға қарсы 1196 жылғы үш жақты – Шүржен–Керей–Қият жорығы нәтижесінде “жүйдхури” – шекаралық әскербасы әмір мәртебесі берілген Шыңғыс ханның өзі де мөр, немесе мөрмен бекітілген куәлік атуға тиіс-ті.
Әлбетте, Шыңғыс ханның құрғаны – жаңа патшалық. Жаңа патшалықта жаңа мөр жасалған. Лубсан Данзан мен Саған Сэцэн тіркеген, түп тамыры туыс әпсана мен “Юань ши” таңбалаған, зады, ол да әуелгі бір ауызекі әңгімеден шыққан, бірақ негізі айқын екі тарап сөздің ортақ өзегі осы, түйінді ақпаратқа тіреледі.
Тек сол ғана емес. Темужін Шыңғыс есімімен хан көтерілген, империялық билікке жеткен және әр тараптағы жорықтарға аттанған кездегі тарихи жазбаларда, әрқилы жағдайға байланысты, тиесілі мөр-тамға басылған жарлық, нұсқаулар аталады.
Мәселен, атақты дао сопысы Чаң Чунь Сартауыл жорығында жүрген ұлы қағанның алдынан қайтарда, өзі ұстанған тариқат жолына көптеген жеңілдік, айрықша қамқорлық жарияланған құжат – Шыңғыс ханның мүбәрак мөрі басылып бекітілген жарлық-нама алады.
Соның алдында, Қытай тарабында ұлыс-бегі болып қалған жалайыр Мұқалы-ноян да мөр басылған жарлықпен бекиді және тоғыз құйрықты ақ тумен қатар, қолбасының өзіне де атаулы алтын мөр беріледі.
Сартауыл соғысында, қашқын хорезмшахты қудалап шыққан Жебе-ноян мен Сүбітай-бахадұр қару көтермей бағынған қалаларға зәбір жасамайды, ал қарсылық танытқан жұртты аяусыз қырып-жойып отырады.Осы ретте Жебе-ноян өз еркімен ғұзырға келген Нишапур қаласының өкілдеріне бодандық тәртіп туралы насихат айтып, Шыңғыс ханның тиесілі жарлығының көшірмесін тапсырады hәм ұйғыр бітігімен жазылып, ал тамғалы мөрмен бекітілген жарылқау-хат береді. Мұндай, жергілікті тұрғындардың бейбіт жағдайы мен қауіпсіздігіне кепіл куәліктер, әрине, жалғыз Нишапурмен шектелмеген. Бүткіл Хорезм, Хорасан, Ауған және басқа тараптағы, өз еркімен, қару көтермей бағынған шаhарлар мен уәлаят атаулының барлығы да мөр басылған сенім-хат, араша-жарлықтар алуы – қалыпты жағдай болған. Бодандыққа кірді, енді өз жұртымыз, ешкім мазаламасын деген мемлекеттік құжат. Осындай қалалардың бірін қайта шапқан белгілі қолбасы, Шыңғыс ханның өзінің күйеу баласы Тоғышар-ноянның қандай жазаға тартылғаны тарихтан белгілі…
Шыңғыс ханнан соңғы, Өкетай қағанның мөріне қатысты деректер нақтырақ. Пэн Да-я мен Сюй Тин жазбаларында сақталған. “Татар мемлекетінде мұсылман жұрттарына қатысты құжаттар ұйғыр жазуымен таңбаланады, бұл жағын Шыңқай басқарады; ал құлаған мемлекеттер орнындағы Солтүстік Қытай, Қидан, Шүржен бағдарында тек қана қытай иероглифтері қолданылады, бұл тарап – осы құжаттарды бекітетін Елүй Чуцайдың билігінде”, – дей келе, мемлекеттік мөр-тамғаға арнайы тоқталады. “Олардың мөрі “Жарлықты әйгілейтін императорлық мөр” деп аталады, бетінде тиесілі жазуы бар”, – депті. Мөр бітімі төрткіл (квадрат) кейіпті екенін айтқан.
Сөз басына қайтып оралсақ, Шыңғыс хан империясында Күйік қағанға дейін де мемлекеттік мөр болған және ол жан-жақты, әрі кеңінен қолданылған.
Енді манағы, іркіп қалған, екінші түйткілге тоқталайық. Таққа отырған әрбір жаңа әмірші өзіне жаңа мөр жасатады екен. Күйік те сол жорамен орыс Космаға өзіндік қана мөр-тамға ойдырыпты.
Белгілі моңғолтанушы ғалым Н.Шастина мұндай жораны талассыз ақиқат санайды. Осы бір орайда, моңғол шежірелері турасында арнайы еңбек жазған Б.Базарова шамалы күмән айтқан еді. Сірә, хан көтеру рәсімі қарсаңында Косманың мөрі дайын болмай қалып, мәртебелі жолдамаға бұрнағы, Өкетай ханның мөрі басылса керек деп. Алайда, үшінші бір, шынында да зерделі зерттеуші А.Юрченко өткендегі Н.Шастинаның пікірін қостайды. Күйіктің мөрі екені анық, орыс шебері Косма уақытында жасап үлгерген, дейді, бұған нақты дәлел ретінде аталмыш жарлық-хат салтанатты рәсімнен екі ай кейін жазылғанын алға тартады. Шындығында, бізге жеткен – Өкетайдың мөрі болуға мүмкін деген Б.Базарованың өзі әр қағанның тұсында жаңа рәміз жасалуын теріске шығарып отырған жоқ.
Қайткенде де, астамшыл сана жетегіндегі Ресейдің білгір оқымыстылары жау жатағындағы басыбайлы тұтқын орыс Косманың империялық мөрді қалыптауын үлкен дәреже көретіні байқалады. Ал Косма тағдыры – шетін оқиға емес. Айттық, түрлі жағдаймен ұлыс ішіне енген, сан-сапалақ ұлттан шыққан, әрқилы шеберлер көп болған. Соның бірі – Өкетай қағанның алтын сарайын безендірген hәм ғажайып бұрқақ – түбіне төрт күміс арыстын орнатылып, бір шүмегінен су, екінші шүмегінен бал шарап, ал үшінші шүмегінен қымыз атқылап тұратын, әшекейлі, әсем, өзгеше өнер туындысын жасап шыққан әмбебап француз маманы Гильом Буше жөнінде Рубрук жазған. Дәл сондай болмағанымен, қажетті қол өнері, болатшы, зергер, басқадай да кәсіп иелері ондап емес, жүздеп, тіпті, мыңдап саналған. Ғұзырлы ұлық Шыңқайдың, әрине, Шыңғыс хан жарлығымен, кіріптар мамандарға арнап, ұста дүкендері, тиесілі шеберханаларымен, тұрақ-жайымен қоса, тұтас бір қала салғаны мәлім.
Ал жоғарыдағы, Н.Шастина бастап, Б.Базарова мүлде теріске шығармай, ақыр түбінде А.Юрченко нығарлап бекітіп отырған Күйік–Косма нұсқасы Шыңғыс хан империясының мемлекеттік рәміздері туралы таным-түсінікті мүлде басқа бір тарапқа жетелейді.
Яғни, Еке Ұлыста бұған дейін атаулы мөр болмаған, немесе, әрбір қағанның тұсында жаңа рәміз жасалып отырған…
Ешқандай қисынсыз долбар. Жаңа қаған – жаңа әулеттің басы емес. Ұлыс – осының алдындағы мемлекеттің тікелей жалғасы. Теория жүзінде солай. Өмірлік болмыс та осы тұрғыдан табылуға тиіс. Енді нақты деректерге жүгінейік.
Күйіктен соң, Мөңкеден кейін, миләди 1260 жылы, алас-күлес, айырық заманда Қарақорымда қаған көтерілген Арық-Бұқа өзінің билігінің, ғұзырының ең басты белгісі ретінде ең алдымен, қас тасынан ойылған мемлекеттік мөрге ие болады. Ілкіде ғана, Қытай шегіндегі қалың әскерге сүйенген Құбылай өзін қаған жариялаған. Орталық Азияның саяси картасын өзгерткен, ақыр түбінде ежелгі хән жұртын ұшпаққа шығарған топалаң қырғын – ағайын арасындағы Азамат соғысы басталсын. 1264 жылы түбегейлі жеңіске жеткен Құбылай, ұлы қаған мәртебесінен бас тартқан Арық-Бұқадан ең алдымен мемлекеттік мөрдің өзіне тапсырылуын талап етеді. Рәшид-әд-Диннің айтуынша, Құбылай жіберген арнайы жаушы, әлбетте, жалғыз емес, қаншама әскермен келген тағы бір бауыр, Мөңкенің ұлы Үргүнташ мүбәрак мөрді Арық-Бұқадан өз қолымен алып, енді біржола нығайған Құбылай ханға әкеліп тапсырады. Жарым Қытайды билеп отырған, енді Ұлы Даланы толайымен баураған Құбылай өзіне арнап, жаңа мөр жасатуды қажет таппаған. Өйткені, бүткіл-империялық таққа заңды түрде, біржола беку үшін алдымен ежелгі мөрді иелену шарт. “Әкеден қалған мөр” деп айғақтайды Рәшид-әд-Дин. “Ағадан қалған” емес. “Әкеден қалған”. Яғни, Мөңкеден бұрынғы мөр. Мүмкін, “атадан қалған” деп оқу керек шығар, әдетте, қай тілде де мағнасы үйлес.
Арада жүз жыл өткенде Құбылай негіздеген қытайлық Юань әулеті құлады. 1368 жылы, ел ішін жайлаған бұлғақ нәтижесінде, ең соңғы император Тоған-Темір ғұзырындағы қырық түмен әскердің небәрі алты түменімен ғана, Пекиннен қашып шығады. Мал-мүлік, алтын-қазынаға қарауға мұршасы келмеген. Тек қатын-баласымен ғана. Және, ең бастысы – “жеңіне жасырған” мемлекеттік мөрімен.
“Жасыл жазира Шара мен көркем Шанду – қан жайлау, кең даламнан айрылдым! Данагөй қаған (Құбылай, – М.М.) салғызған сәулетті Дайду – астанамнан айрылдым! Хан-Тәңірінің ұлы Шыңғыс хан ұйыстырған ел-жұртымнан айрылдым! Эдзен ханның (“құдіретті әмірші”, яғни Шыңғыс ханның, – М.М.) қас-мөрін жеңіме тығып алып шықтым!..” – деп зар шегеді Тоған-Темір ежелгі жырда («Шара туджи”). Бәрін тастаса да, мөр-тамғадан айрылмас еді. Билік белгісі болудан қалса да, кісілік қасиет, хандық намыс белгісі. Аталар аруағы алдандағы парыз.
Тоған-Темір арада екі жыл өтпей, құсадан өлген. Ал мөр… енді ежелгі Татан Даласының шегінде қалған көшпенді жаңа жұртта, атадан балаға өте келе, біртұтас Моңғол ұлысының ең соңғы патшасы Даян ханға (1470–1543) жетеді. Одан соң Даянның жекелеген аймақ-ауданды ғана басқарған ұрпақтарына, кезек, ретімен. Қайткенде де, қолында қас-мөрі бар хан қалған барлық ханнан жоғары саналған. Заманнан заман өткенде, бабалардан мирас мүбәрак мөр Ішкі Моңғолдағы Шақар аймағының әмірі Лигден ханның (1604 – 1634) қолына тиеді. Қастерлі мөр иесі шартты түрде, Түстіктегі бытыраңқы, шағын-шәрке қырық тоғыз аймақ ішіндегі үлкені саналған. Мөрдің күшіне, өзінің ақиқат ісіне сенген Лигден бүкіл моңғол қауымын қайтадан біріктіру үшін күрескені, ақыры сыртқы тепкін – жаңадан көтеріліп келе жатқан дүлей күш – мәнжүрлермен соғыста қирап жеңіліп, әлде күйіктен, әлде у ішіп, мезгілінен бұрын қазаға ұшырағаны мәлім.
Бірақ қас-мөрдің тарихы осымен бітпепті. Лигден ханға қол ұшын бермеген, керісінше, оған қарсы күрескен бүкіл Түстік Моңғол – қалған қырық сегіз аймақтың басшылары Мәнжүр патшасы Абахайдың ғұзырына жығылады, оның бүкіл Моңғол ханы болуын сұрайды. Әлбетте, түпкі мақсаты – Қытай империясын жаулауға кіріскен айбынды Абахайдың тілегені де сол, әйткенмен, төтенше талап қойыпты. “Бүкіл Моңғол ханы” атануы үшін Лигден ханның қолында болған “Шыңғыс ханның мөрін” иеленуі керек екен. Абахай 1635 жылы, ілкіде ғана дүниеден озған Лигденнің мұрагер ұлы Ежеге қарсы он мыңдық жасақ аттандырыпты. Алайда, жорық бейбіт аяқталады. Еженің мәнжүр табындағы белгілі әулеттен шыққан анасы мөрді өз еркімен беруге, сөйтіп, өмірін ғана емес, тиесілі аймақтағы билігін де сақтап қалуға көндіріпті. Қолбасы Догон әзірде Мукденде отырған Абахайға “Юань императорларының ұрпақтан ұрпаққа беріліп келе жатқан мүбәрак мөрін” патша сарайындағы атаулы, айрықша салтанат үстінде тапсырған көрінеді. Абахай қас тасынан ойылған ежелгі мөрді өзіне Аспан-көктің арнайы сияпаты ретінде қабыл алады. Шыңғыс хан–Юань әулетінің мәртебелі мөрі, қалыпты жора бойынша, енді бүкіл Қытай жұртына билік құруға өкілет береді деген ресми байлам жасалады. Шынында да, келесі, 1636 жылы Абахай өзін қытай рәсімімен хуанди – яғни император деп жариялайды, ал Мәнжүр ұлысын – ежелгі Шүржен мемлекетінің (1115–1234) мұрагер жалғасы ретінде әйгілеп, көп ұзамай-ақ, жорықты жеңістерден соң Пекинді алады, сөйтіп, Шыңғыс хан текті Юань әулетінен соң билікке жеткен Миң әулетін тақтан тайдырып, бүкіл Қытай патшалығын ғұзырына қаратады (1644). Жауынгер Мәнжүр ханы Нұрхаци көтеріп, оның ұлы Абахай негіздеген Цин әулеті өте ұзақ заман – 1912 жылға дейін тежеусіз өкім құрды және бес мың жылдық Қытай тарихындағы атақтылардың бірі hәм ең соңғы патшалық династия болды.
Шыңғыс хан–Құбылайдың тікелей ұрпағы Лигден ханнан қаhарлы мәнжүр Абахайға жеткен қастерлі мөрдің бізге белгілі таңбасы мен сыпаттамасы біршама тосын. Ежелгі дәстүр бойынша, қас (яшма, әлде нефрит) тасынан ойылған, әйткенмен тиесілі жазу – ескілікті қытай иероглифтерімен және қытай тілінде hәм иірілген айдаһар суреті бедерленіпті; мәтін қысқа әрі нақты: “Жарлықтарды айғақтайтын хуанди мөрі”. Шыңғыс ханның мөрі атала тұрса да, Қытай–Юань императорларының рәмізі.
Басқаша болуы мүмкін де емес. Құбылай әуелде Еке Моғұл ұлысының қағаны атанғанымен, көп замай-ақ Қытай патшасына айналды. Іле-шала, ордалы жұртта қаған көтерілген Арық-Бұқамен тақ таласында негізінен қисапсыз қытай әскеріне арқа сүйеді және бұдан арғы, өз халқы – көшпенді қауымға қарсы аяусыз соғыстарда түрік текті тайпаларды неше мың жылдық ата мекені – Ұлы Даладан біржола ығыстырып, ежелгі қонысты қу медиенге айналдырып, өзінің жаңа отанының сән-салтанат, күш-қуатына қызмет етті. 1271 жылы Қытай мемлекетіндегі жаңа династия – Юань әулетін жарияласа, 1279 жылы Ши-цзун деген патшалық жаңа есім алып, хуанди мәртебесімен, шын мәнісіндегі Қытай императорына айналды. Билеуші тап бұрынғыша Шыңғыс хан нәсілі болғанымен де, ендігі жерде мемлекет те, оның ішкі, сыртқы сыпаты, мақсат-мұраты да мүлде өзгерді. Іргелес далалық аймақтың өзі шетте қалып, қытай негізді жаңа бір патшалық қалыптасты. Соған орай мемлекеттік мөр де жаңарғанын көреміз. Бәлкім, Құбылай қытайы мансап алған 1279 жылы. Бәлкім, одан кейін, мұрагер императорлардың бірінің тұсында. Ескілікті мөрдің дабылы ғана қалған. Абырой, мәртебе және дәстүрлі жалғастық үшін. Соған орай жаңа, империялық тамға-рәміз де “Шыңғыс ханның мөрі” атанады…
Құбылай қағанның билігін біржола заңдастырған әуелгі мөр-тамғаға қайтып оралайық.
Нақты, тарихқа түскен дерегі – Құбылай Арық-Бұқадан алды, Арық-Бұқа – туған ағасы Мөңкеден мұра қылды. Бәрі бір-ақ мөр.
Осы, соңғы үш сатыға ортақ жалғастыққа қарағанда, Мөңкенің өз кезінде жаңа мөр жасатуы қисынға келмейді. Демек, Күйік қағаннан қалған мөр. Яғни, Ватикан мұрағатында сақталған нұсқа.
Ал бұл мөр… жаңадан жасалыпты-мыс деген деректі айттық. Карпини мөр бетіндегі мәтінді және келтірген. Латынша түпнұсқадан А.Малеиннің орысша аудармасы бойынша: «Бог на небе и Куюк хан над землею храбрость Божия. Печать императора всех людей». Қаз-қалпында қотарсақ, былай болар еді: “Көкте құдай hәм жерде құдайдың қаhары Күйік хан. Барлық адамдардың императорының мөрі”. Нақтылай түссек: “Көктегі тәңірінің жердегі құдіреті Күйік хан. Әлемдегі адамзат әмірінің мөрі”. Немесе: “…Барша жұрт әмірінің мөрі”.
Карпини аталмыш мөрді өз көзіммен көрдім дейді және мөр бетіндегі жазу мәнісін де өз құлағымен, осы мөрді жасаған Космадан ауызба-ауыз естіген. Бәрі жөн. Жалғыз-ақ күмәнді жағдай – Карпини өз қолымен Иннокентий ІҮ папаға әкеліп тапсырған жарлық-нама бетіндегі мөр таңбасында… Күйіктің аты жоқ. Және тиесілі мәтіннің құрамы да мүлде өзгеше.
Демек, Косманың бедерлеп ойғаны – басқа бір мөр. Ең үлкен, ұлыстық, мемлекеттік емес, бәлкім, күнделікті жұмыстағы. Ал шет жұрттармен, алыс аймақпен дипломатиялық қатынас орайында қолданылған мөр үлгісі – Рим папасына жолданған әйгілі жарлық-нама арқылы біздің заманымызға жетті.

2
Ғылымда Шыңғыс хан және оған жалғас дәуірге тиесілі, ішкілікті, екінші, үшінші дәрежедегі белгі, нысандардың әлденеше үлгісі мағлұм.
Санамалап айтайық.
“Алтын барыс”. – Сірә, ежелгі сақтың “аң бедері” кейіптес, айқаса қаржысқан қос барыстың бейнесі салынған алтын нысан. Ең үлкен мәртебелі ұлықтар мен елшілер үшін. Бетінде иесінің ғұзырын куәландырған жазуы бар. Қытай деректері сол заманда “Алтын барыс” Шыңғыс ханның сенімді серігі, Өкетай қаған тұсындағы ұлыс-бегі керей Шыңқай қатарлы оншақты кісіге ғана берілді деп жазады.
“Алтын тамға”. “Күміс тамға”. – Көлемі мен бітімі “Алтын барыспен” бірдей, әйткенмен келесі сатыдағы мәртебені айғақтайды. Екпетінде ешқандай сурет жоқ, тек тиесілі жазу ғана. Әуелде ұйғыр-түрік бітігі, кейінде қытай иероглифтері қабаттасқан. Бұл алтын, күміс белгілердің екінші бір атауы – “Жалпақ алтын мөр”, “Жалпақ күміс мөр”.
“Алтын сұңқар”. – Бұл да құрметті нысан; тиісінше үш дәрежеде: алтын, күміс және теміртек мөр-таңба.
“Дөңгелек тамға”. – Алтынды, күмісті, hәм ағаштан ойылған.
Және ылау, көлік қатынасына құқық куәлігі есепті “Жапырақ тамға” – арнайы белгі соғылған бір жапырақ қағаз.
Мөр, нысандардың кейінге беймағлұм басқа да түрлері болуы ғажап емес. (Бұл арада біз Құбылай дәуіріне дейінгі нысандарға ғана тоқталдық.)
Сонымен қатар, империя біржола орнығып, ұлыс ішіндегі, әсіресе қала тұрғындары арасындағы қатынас сыпаты өзгере бастаған кезде, жекелеген тұлға – кәсіпкерлер, саудагерлер мен мал-мүлік иелері арасында меншікті мөр жасату ісі кеңінен тараған. Осындай жекеше таңба-мөрдің өзіндік үш қалыбы Құбылай қиратқан Қарақорым қазбаларынан табылыпты. Бұлардың біреуі – сүйектен ойылған екен. Табаны 3 те 1 см, балдағы 3 см, бекітіп басарда қолға ұстайтын тұсы жіңішкертіп жонылған hәм бау ілетін дөңгелек тесігі бар. Енді біреуі – ағаштан кертілген. Табаны 3,2 де 2,1 см, ал 2,7 см балдағы тұғыр үстінде жатқан қабылан кейпінде бедерленіпті. Бізге суреті мен дерегі мағлұм осы екі мөрдің де екпетінде шағын жазба бар, әлбетте, мөр иелерінің есім-сойын куәландырса керек.
Мұндай таңбалардың жоғарыдан төменге жетіп, жаппай қолданысқа енуі – Шыңғыс хан және оған жалғас Өкетай–Күйік–Мөңке заманында рәсімді мөр hәм оны жасау ісі үйреншікті жағдай болғанын көрсетеді.
Ілкіде аталмыш, айрықша маңызды, ұлыстық мәні бар белгі, нысандардың ең бастылары – “Алтын барыс” пен “Алтын лашын” қазірде мүлде жоғалған, ал күнделікті “Қағаз жапырақ” жайы онсыз да белгілі. Әйткенмен, ежелгі таңбалы нысан, бедерлі мөр үлгілері мүлде жойылып кетпепті. Әрқилы жағдайда, көбіне кездейсоқтан табылған белгі, таңбалардың қалыпты нұсқасы әлемнің әр тарабындағы музейлерде сақталып тұр. Әлбетте, жиын саны онға толмайды. Көпшілігі айырық кезең – Мөңке ханнан соңғы заманға тиесілі. Біз әуелгі, ескі рәміз үлгілеріне тоқталайық.
Бірінші. “Шыңғыс ханның жарлығы” аталатын, пайза кейіпті, үстіңгі жағында ілгек тесігі бар, бұрыштары доғал, ұзыншақ нысан. Заты жез. Сурет-бедерсіз. Алтын жалатылған қысқаша мәтін қидан және қытай тілдерінде. Шыңғыс хан алғаш рет Шүрженге аттанған бұлағай заманда, 1211, 1212 жылдар шамасы, Елүй Лиуке туын көтерген, келте ғұмырлы Кіші Қидан ұлысына жіберілген елшілер үшін жасалыпты. Бүгінде Жапония, Киото университетінің музейінде тұрған көрінеді.
Екінші. “Билікті ханшаның мөрі”. Шыңғыс ханның сүйікті қыздарының бірі, ақ татар оңғыт тайпасының әміріне ұзатылған Алағай-бикенің ғұзырлы тамғасы. Сары жезден жасалған, төрткіл, аумағы 10 да 10 см. Қақ ортасында өшуге айналған екі қаріп, ұйғыр-түрік жазуымен, Ішкі Моңғол оқымыстысы Я.Иринчин: “Хас-бұу” – “Қас-тамға” деп шамалайды; ал жиектей, төрт жақтан көмкерілген ескілікті он төрт иероглиф мәтінді қытай ғалымы Дин Шиувэй Жун: “Ел басқарған hәм Дарияның терістік бетінде жарлық қылуға өкілетті ханшаның мөрі”, – деп оқыпты. Бұл арада мөр иесінің есімі аталмаса да, ешқандай күмән жоқ – Алағай-бике. Шыңғыс ханың туған қызы ретінде, келген жерінде билігі зор, өзінің күйеуі, оңғыт әмірі Жингуй Еке Ұлыстың қалың қолы құрамында Сартауыл жорығына аттанып кеткенде тек атаулы тайпа ғана емес, Гобидің түстігі, ежелгі түріктер Жасыл-дария атаған Сары-өзен Хуаңхэнің сыртындағы, Ұлы Қорғанмен шектес барлық аймақтың өкімін жеке-дара ұстаған; бұл кезде Терістік Қытай шегіндегі ұлыс-бегі болған атақты Мұқалы-нояның өзі қажетті істе сәулетті ханшамен ақылдасып отырады екен. Кейінде, жесір қалғаннан соң да ғұзырынан айрылмаған. Көп ұзамай, әменгерлік жөнімен, қаза тапқан оңғыт әмірінің інісіне тиген Алағай-бике Өкетай қағанның тұсында да, тиесілі аймақ қана емес, бүкіл Еке Ұлыста үлкен құрметте болыпты. Ал аталмыш мөр 1207 – 1219 жылдар аралығында жасалған деп есептеледі, яғни Шыңғыс хан тарихына қатысты ең көне әрі мәнді мұралардың бірі. Мөр нұсқасы Ішкі Моңғолия астанасы Хухо-Хото қаласындағы ұлттық музейде тұр.
Осы, ғұзыры жоғары екі мөрдің де сары жезден жасалуына қарағанда,тарихи жазба деректерде ұшырасатын “Алтын” анықтамасы – мөрдің заттық бітімін емес, дәрежелік деңгейін белгілесе керек. Бәлкім, әуелде сыртынан алтын шаптырылған, кейінде түсіп қалған. Сірә, “Алтын” атаулы мөрдің ешқайсысы да таза алтын болмаған. Алтынның қымбаттығынан емес. Мемлекеттік, ең ұлұғ мөр әдемі, сырлы десек те, табиғи қас (яшма, әлде нефрит) тасынан ойылғанда, одан кейінгі мөрлер жасалатын қалыптың артық бағамы ыңғайсыз. (“Жолбарыс» және “Лашын” шынында да алтын болуы мүмкін, пайзалардың жөні басқа.)
Үшінші. “Жайғастырушы жарлықты елшінің мөрі”. Төрткіл, 10 да 10 см шамасында. Заты қола. Екі қапталында қытай иероглифтері, орталықта екі жол ұйғыр-түрік бітігі.Шыңғыс хан заманында оңғыттар қоныстанған өңірде, ежелгі қала орнынан кездейсоқ табылған мөрді арнайы зерттеген Сайшиял, екі тіл, екі түрлі қаріптер сыпатына орай, бұл – 1207–1211 жылдар ішінде жасалған рәміз деп түйіндеген. “Жарлықты елші” атауы – тікелей хан әмірімен тағайындалған мәртебелі атақ, ал “жайғастырушы” – айрықша міндет белгісі көрінеді. Мөр иесі Шүрженге қарсы үлкен жорық қарсаңында шекаралас оңғыт тайпасына келген арнайы өкіл болуға тиіс. Қайткенде де, мөрдің Шыңғыс хан тұсында қалыптануы анық. Өкінішке қарай, Сайшиял ұйғыр бітігінің тілі туралы мағлұмат бермеген, әлбетте, оңғыт – түрік тайпасы, ал мөр мәтіні… моңғол тілінде болса, Сайшиял оған айрықша назар аударар еді.
Бұдан соңғы заман – Алтын Орданың әуелгі кезеңі мен Құбылай дәуіріне қатысты, түп нұсқасында сақталып қалған тағы бірнеше нысан бар, тақырыбымыздан тыс болғандықтан, бажайлап тоқталуды қажет көрмедік. Бұл кезде сыртқы қатынас қана емес, ішкі шаруаларда да мөр-тамғаларды қолдану әдепкі жағдайға айналған болатын.
Кейінгі Жошы ұлысы Алтын Орда мен оған жалғас ұлыстар тұсындағы хан жарлықтары мен жолдама бітіктерін, соған сәйкес рәміздерді түбегейлі зерттеген бүгінгі татар ғалымы Мирқасым Усманов төрткіл (квадрат) бітімді мөр – ең жоғарғы өкім белгісі деп көрсеткен. Осы тұрғыдан алғанда, біз атап өткен «Билікті ханша” мен “Жарлықты елші” – жоғары мәртебелі ғана емес, шын мәнісіндегі ғұзырлы мөр-тамғалар болып шығады. Ал ілкіде аталған ”Барыс” пен “Сұңқар” және, тәрізіне қарағанда, “Алтын тамға” қатарлы “Шыңғыс ханның жарлығы” – атаулы рәміз емес, пайза – өкілетті куәлік қана. Қандай да бір құжатты бекітіп, қағазға басылғаны турасында дерек жоқ.
Алтын Орда хандарының hәм Елхан ұлысының мемлекеттік мөр үлгілері түгелдей төрткіл бітімді. Әлбетте, бұл кезде Иранда да, Дәшті-Қыпшақта да мұсылман діні кеңінен өріс алған. Соған орай мөр бетіндегі “легенда” – мәтін сыпаты да басқаша. Мәселен, Тоқтамыс ханның тарихтың 795, рәджап айының 8-жаңасы, бізше миләди 1393 жылы 20 май күні Полон–Литван королі Ягайлоға жолдаған жарлық-бітігіне басылған мөр. Ауданы – 12 де 12 см. Таңбаны төрт тарабынан жиектей көмкерген жазу арабша, дәстүрлі кәлима: “Бисмилляh ир-рахман ир-рахим. Лә иләhа илә Алла, Мухаммад расул Алла”. Қақ ортада, мөр иесінің төрткілдей қоршалған есім-дәрежесі: “Ас-султан әл-ғаділ Тоқтамыш”.
Осы, М.Оболенский айғақтап, И.Березин талдап, Шоқан дәйектеп зерттеген әйгілі ескерткіш бетіндегі “Алтын нышан” – Тоқтамыс ханның ғұзырлы, ең үлкен мөрі. Талайсыз Алтын Орда әміршісіне тиесілі мөрдің бұдан басқа да түрі бар екен. Бітімі де, таңбасы мен мәтіні де сәл басқашарақ. Мәселен, дәл сол жылы, ішкілік бір құжатта таңбаланған мөр ауданы 6 да 6 см мөлшерінде ғана.
Ал ілкі замандағы Иранда елхандар мөрінің мәртебелі бес түрі болған. Рәшид-әд-Дин атап, таратып жазады. Бірінші – “Үлкен қас-тамға”, екінші – “Кіші қас-тамға”, үшінші – “Үлкен алтын-тамға”, төртінші – “Ерекше алтын-тамға” және бесінші – “Кіші алтын-тамға”. Әрқайсысы мән-маңызына қарай, әрқилы жағдайда қолданылған. Керек десеңіз, “Қара тамға” аталатын алтыншы дәрежелі рәміз тағы бар, бағынышты ұлықтарға арналған атаулы жарлықтардың сыртқы бетіне қойылатын, патшалық емес, қызметтік, куәлік мөр. Бұл алты түрлі, бітімі төрткіл, бірақ ауданы әрқилы мөр-тамғалардың көпшілігі біздің заманға жеткен тарихи құжаттар бетінде сақталып қалыпты.
Енді бекітіп, бекемдеп айта аламыз:
Баяғы Карпини көрген, Косма жасады дейтін мөр – куәлік пайза, немесе, шынында да таңбаға түсетін, бірақ екінші, үшінші дәрежедегі әдепкі мөр болып шығады.

3
Өткен сөзімізді қайыра пысықтайық.
Қалай тартсақ та, Карпинидің айтқаны – басқа бір мөр екен.
Империялық, ең үлкен дәрежелі мөр-тамға – Ватикан архивінде сақталған рәсім. Әлбетте, сол бір тұста тақ иесі Күйіктің қолында болған. 1246 жыл.
Енді жиырма жыл ілгері аттап түсейік.
Азамат соғысында жеңіске жеткен Құбылай мемлекеттік мөрді әуелгі астана Қарақорымда отырған Арық-Бұқадан, арнайы талап қойып, тартып алды. Сөйтіп, толық ғұзырлы, бар жағынан заңды қағанға айналды.
Арық-Бұқаға мөр Құбылай екеуінің бірге туған, ортақ ағасы Мөңке қағаннан қалған. Мөңке – немере бауыр Күйіктен соң иеленген. Жаңағы, Рим папасына жолданған бітік бетіндегі, кейінгілер тікелей Күйік қағанның өзіне теліген мөр. Нақ сол екені ешқандай даусыз. Ел бүлінген жоқ, қоныс ауған жоқ. Ұлыс билігіндегі ауыс-күйіс, осы орайдағы азды-көпті тайталасқа қарамастан, бар бақыт баста тұрған, байырқалы заман. Мемлекеттік мөр де өз орнында. Соңғы үш қағаннан өтіп, төртіншіге жеткен. Ауыспаған, өзгермеген. Ал Күйік – жаңа патшалықтың басы емес, жаңа әулетті негіздеуші емес. Сөйте тұра, қолындағы мөрі кейінгіге айнымас, айналмас мұра болып жатса, орта жолдағы өзінің де мемлекеттік бас тамғаны жаңадан жасатып алуы – ақылға сыймайды. Күйік – өзінен бұрынғы қаған, туған әкесі Өкетайдан мұра қылған. Ал Өкетай құдіретті Шыңғыс ханның мүбәрак мөрін тәрік етуі мүмкін емес. Жаңа мөр жасалды деген дерек жоқ. Амалсыздан емес, дәстүр жалғастығымен, елбірей толқынып, сайыпқыран әкесі Шыңғыс ханның өзінің мөрін қабыл алады.
Мөр-тамғаның Шыңғыс хан тұсында, онда да кейін емес, Еке Ұлыс жаңа көтеріліп, ту тіккен алғашқы бір жылда жасалғаанына тағы бір нақты айғақ – ондағы “далай-хан” атауы. Далай-хан – ұлы қағанаттар заманынан соң, ХІ–ХІІ ғасырларда Қидан өктемдігіне қарсы табанды күрескен керей, найман, меркіт және басқа да далалық ру-тайпаларды біріктірген, тарихта шартты түрде “Цзубу” одағы аталатын жаңа ұлыс патшаларының атағы. Жүз жылдан соң қайта көтерілген жаңа қағанат Еке Ұлыстың әміршісі Темужін толғаныс, талқыдан соң Шыңғыс хан – Шың-Құз хан атанса, әуелде бұл – есім емес, титул болатын. Далай-хан – Теңіз-ханың орнын басқан, Шыңдардың Шыңы, Құздардың Құзы, Хандардың Ханы. Тереңнен – биікке тартады. Ал “далай-хан” атауы тек мөр бетінде ғана қалыпты, Шыңғыс хан және оның империясына қатысты бұрынғы-соңғы әдебиетте мүлде ұшыраспайды. Есебі, аталмыш мөр Темужін – Шыңғыс есімін біржола иеленіп, Еке Ұлыстың ханы болып жарияланған 1206 жылғы құрылтайдан бұрын, Керей, Найман ұлыстарын түбегейлі талқандап, шын мәнісінде Ұлы Даланың бірден бір әміршісіне айналған 1203–1204 жылдар шамасында қалыптанды деп санар едік. Көп ұзамай-ақ, байырғы «далай-хан” атағын “шыңғыс-хан” атауы ығыстырып шығарады және мансап-дәрежеден нақты есімге айналады. Ал мемлекеттік мүбәрак мөр өз орны, әуелгі таңбасында қалған. Қалыбы да, мәтіні де өзгерместен.
ХІХ–ХХ ғасырлар шегінде жасаған атақты қытай тарихшысы Ту Цзи нақтылап жазған. Шыңғыс ханның мөрі Өкетай қағанға тапсырылды, дейді. Бұл екі аралықтағы азғана уақытта мөр – ұйымдастырушы, реттеуші есебінде билік басында отырған Төленің ғұзырында болыпты. Қолында Шыңғыс ханның мөрі тұрғандықтан, көп жұрт Төлені қаған таныды, тиесілі құрмет жасады, бірақ әке өсиеті бойынша, билік заңды түрде Өкетайға өтті деп айтқан.
Мемлекеттік мөр-тамғаның бұдан соңғы сапарын сызып көрсеттік. Өкетайдан – Күйікке, Күйіктен – Мөңкеге, Мөңкеден – Арық-Бұқаға, одан соң, ең ақырында, бақыт тайған Қарақорымнан еріксіз шығып, қалың қытай ортасы – Пекинге, Құбылай қағанның қолына көшіпті. Мөрмен бірге ұлы империяның құт-берекесі қоса кетті. Азды-көпті заман өткенде мүбәрак мөрдің заты жойылып, аты ғана қалған екен. Арыда талайсыз Тоған-Темір қалың жаудан алып қашқан, беріде Шыңғыс хан әулетінен Ұлы Далада қалған ең соңғы әмірші Лигденнен кейін, Абахай – Цинь династиясын негіздеген боғдыхан-хуанди Тай-цзун мұра қылған, ежелгі Юань патшаларының жаңадан жасалған рәмізінің өзі “Шыңғыс ханның мөрі” атаныпты. Ұлы қаған есіміне қатысты бедерлі белгінің құдірет-күшін осыдан аңдаңыз.
Қайткенде де, ғылымға белгілі, біз бағамдап отырған, Ватикан архиві арқылы нақты таңбасы сақталып жеткен өзгеше рәміз – Шыңғыс ханның өзі нұсқап, қалыптаған, өз қолымен ұстаған бәсіре мөрі екен.
Жер-әлемді тітіренткен Шыңғыс ханның мөрі!

4
Еке ұлыстың қағаны Күйіктің атынан Рим папасы Иннокентий ІV-ге жолданған жарлық-бітіктің бетіне екі қайтара басылған мемлекеттік мөрдің таңбасы қызыл дедік. Әйгілі “Ал тамға”. Яғни, ең үлкен дәреже. (Кейінде, Алтын Ордада “Алтын нышан” мен “Көк тамға” биігірек тұрған сияқты, бірақ бұл – соңынан.) Батыстағы бүкіл христиан әлемінің көсемі саналатын папа – жат жұрттық дөкей әміршіге арналған құжатта басқаша болуы мүмкін де емес. Әлбетте, жолдама әуезі өктем, бірақ дипломатиялық, қалыпты ресми дәстүр бар, әрі «Ал тамға” – ең әуелі қағаның өзінің мәртебесі. (Айтқандай-ақ, елхан Арғұнның (1284–1291) француз королі Көркем Филипке арнаған хат-намасына басылған кейіптес мөр де “Ал-тамғалы”, және екі жерден соғылған.)
Мөрдің бітімі – төрткіл (квадрат), ауданы 15,5 те 15,5 см. Айқындауыш рәсім, белгісі жоқ. Бірыңғай, толымды сызылған ұйғыр-түрік жазуы. Үйлес алты қатар, жиыны он бес сөзден құралған.
Пеллио қалыптаған нұсқасы:
ai”ga – irgün-dür kürbäsü – büsirätüdüi ayutug il bolgol – ulus-un dalai-in – qanu jarlg“Möngke tngri-yin – kücün-dür yeke mong
Кирилл-орыс жазуы бойынша транскрипциясы:
“Монгке тангриин күчүн-дүр, иеке монгғол улусун далаиин хану жарлғ ил болға иргүн-дүр күрбәсү бүсирәтүгүй айутуғай”.
Дыбысталу орайымен нақтылай түссек:
“Мөңке тәңриин күчүн-дүр, иеке моңғол ұлұсұн далайын ханы жарлық. Ел болға ергүн-дүр, күрбәсү бүсүрәтугәй айутуғай”.
Пеллионың оқуы және тәржімасы бойынша Н.Шастина аудармасы, орыс тілінде:
“Силою вечного неба народа великих Монголов Далай-хана приказ. Если он прибудет к покорившемуся народу, то пусть они почитают его и пусть они боятся”.
Сайшиял аудармасы, өз кезегінде ішкі-моңғол тілінен орысша нұсқаланған (Н.Очиров) кейпі бойынша:
“Под силою вечного неба, если дойдет до слуха граждан высочайший указ великого Далай хана Большого Монгольского государства, благоговейно почитай и бойся”. Екінші бір тұста Сайшиял нұсқасы сәл басқашарақ аударылыпты: “Если под силою вечного неба повеление Далай-хана Великой Монголии ясно дойдет до граждан, благоговей и бойся”.
Б.Базарованың аудармасы; алдымен сөзбе-сөз қалыбы:
“Вечного неба во власти великого монгольского государства моря хана повеление. Нарушающего согласие когда дойдет до народа, то пусть он внемлет ему и боится”. Мағналық және стильдік тұрғыда оңдалған нұсқада: “Пребывающего под сенью власти Вечного неба повеление хана моря великого монгольского государства. Как только оно дойдет до народов, нарушающих согласие, уже установленное между нашими народами, то пусть они внемлют ему и убоятся”.
Барлық тәржіма, кей бір тұстағы мағналық айырымға қарамастан, Пеллионың транскрипциясы мен аудармасы негізінде құрылғанын көреміз.
Мөр мәтіні қай тілде жазылған? Бүгінгі Моңғол республикасының оқымысты мамандары моңғол тілінде деп есептейді. Моңғолиялық қазақ ғалымы Н.Базылхан да осы тұжырымды қабылдапты. Ал Ішкі Моңғолда жасаған, Шыңғыс хан тарихы турасында толымды, үлкен еңбек қалдырған Сайшиял мөр мәтіні түрік тілінде деп, жанама түрде мойындаған. Басқаша болуы мүмкін де емес. Атақты жарлық-хат және оның бетіне екі жерде басылған тамға жөнін бажайлап зерттеген француз ғалымы Поль Пеллио әуелден-ақ мөр мәтіні түрік (әлбетте, ежелгі түрік) тілінде жазылған деп атап көрсетеді. Бұл нақты байламға Орыста да, Батыста да ешкім ешқандай дау айтпаған, бәрі де мақұл көреді. Дәлелдеуді қажет етпейтін, зайыр, айқын мәселе.
Енді Пеллио аудармасына қатысты бірер ескертпе. Әуелі “моңғол” атауы турасында. Біздің байқауымызша, мөр мәтінінде бұл сөз дәл осы қалпында ұшыраспайды. Этнонимнің дыбыстық көрінісін айқындайтын “нгғ” – яғни “ңғ” фонемасы жоқ. “Мөңке” – “нгк”, “тәңірі” – “нг”, ал соған орай, “моңғол” деп оқылған таңба – “монгғол” болуға тиіс еді. Осы сөзді Пеллионың жүйесімен әліптесек, “монгол”, немесе “монғол” болып шығады, ал бұл – көне түрік, ескі моңғол тілдерінің дыбыстық заңына қайшы, бүгінгі моңғолдың өзі олай айтпайды, “мұңғұл” дейді, және арыдағы, тіпті, күні кешегі ұйғыр-бітік, моңғол тілді жазбаларда «нг” – “ң” фонемасының манағы мөр бетіндегі “мөңке”, “тәңірі”, кейіндегі “Шыңғыс” атауларындағы дербес, құрама қарібі сол қалпында қолданылған. Егер Пеллио мөр бетіндегі этноним қаріптерін әуелде «м-о-н-г-о-л”, немесе “м-о-н-ғ-о-л” деп ажыратқан болса, онда тек қана “моңол” деп оқу керек болады.Ұйғыр-бітікте үйлес дыбыстaрдың бірдей таңбаланатынын ескерсек, “мұңұл”, “моңұл» деп те оқуға болады. Қайткенде де жазбада жоқ, мұрындық «ң” дыбысын шығару үшін ойша тағы бір таңба – «г-ғ” ol” – “моңғол” деп оқу ешбір қисынғаgқаріптерін қосарлап, “моng келмейді.
Мөр таңбасындағы дәл осы бір, түйінді сөздің бедер-сызбасы тым айқын емес. Қателесіп барып, қайта жонығандай әсер қалдырады. Өйткені, бастапқы, “м” қарібінің бір ілмегі кеміс, немесе, жалғас “о” өз орнынан озып түскендей. Сондықтан тиесілі таңбаны «моғол” (“мұғұл”, моғұл”) деп те оқуға мүмкін. Жалпы, «моғол” (“моғұл”) мен “моңғолды” шатыстыру Еуропа ғылымында тым арыдан басталған, бүгінде мүлде орныққан жағдай десек, дәл осы арада атаудың нақты дыбысталуынан айтарлықтай ештеңе өзгермесе керек. Ең бастысы – мәтіннің көне түрік тілінде жазылуы.
Айтпақшы, Б.Базарова аудармасында Пеллио ұрынбаған аса дөрекі бір қате бар: “болға” – “болған” сөзі “бұлғақ”, яғни “бүлік” мағнасында көрінеді, нәтижесінде жарлықтың соңғы, айқындауыш бөлігі әмбе халыққа емес, тек қана басбұзар жұртқа арналғандай ұғым береді. Мұндай екіұштылық Пеллио аудармасынан да айқын аңдалып тұр: жарлық өз халқының болмыс-тіршілігінен тысқары, тек қана жат жұрт үшін жасалғандай.
Сонымен, ежелгі түрік мәтінін қазіргі қазақ-түрік тіліне ыңғайлайық.
Мөр мәтінінің әуелгі, айғақтама тұжырымы:
“Мөңке тәңриин күчүн-дүр Иеке Моғұл ұлұсұн далайы-ханұ жарлық…”
Тоғыз сөздің жетеуі – бүгінгі қазақ тілінде шамалы ғана фонетикалық өзгешелікпен, сол қалпында сақталған, ал сегізінші сөз – “еке” – қазір ұлықтаушы жұрнақ есебінде; ал сырт қалған жалғыз сөз – “далай” (немесе “талай”) – яғни телегей (теңіз) – бүгінде ескіргенімен, ежелгі түрік тілінде кеңінен қолданылған, бұл сөзді Оғыз-хан туралы аңыздан ұшыратамыз және көне түрік тілінің “Сөздіктерінде” тіркелген. Ал «ұлыс” – Н.Шастина ұғымындағы “народ” – халық емес, ұйымдасқан құрылым, мемлекет. Біз арнайы тоқталмаған “-дүр” – бекемдеуші жұрнақ, ескілікті қазақ эпосында, Алтын Орда заманындағы жазба ескерткіштерде кеңінен қолданылады, қазір де қатардан шықпаған.
Мәтіннің екінші бөлігі, айқындама түйін:
“Ел болға ергүн-дүр, көрбәсү бүсрәтүгүй айудуғай”.
Бұл арада сәл күрделірек; алғашқы екі сөз – әліге сол қалпында, “ергүн” – “ерген” – адам, халық, жұрт, «көрбәсү” – “көріңдер”, ал соңғы екі сөз осы күйінде қолданыста жоқ, архаизмге айналған, бірақ бұлар да көне түрік негізді лексика құрамында.
Сонымен, біртұтас мөр мәтіні:
“Мөңке тәңриин күчүн-дүр Иеке Моғұл ұлұсұн далайы-ханы жарлық. Ел болға ергүн-дүр, көрбәсү бүсрәтүгүй айудуғай».
Енді, салыстырма нақтылық үшін, әуелгі аудармалар, кейінгі дәйектемелер негізінде, қайтадан орысша қалыптайық:
“Силою Вечного Неба державы Великих Могулов всемогущего хана приказ. Узревший его подданный народ, почитайте нас и трепещите”.
Ақыры, мөр-тамғаның толық мәтінін көне-түрік тілінен жаңа қазақ-түрік тіліне тұтасымен икемдегенде былай болып шығады:
“Мәңгі Тәңірінің күшімен Еке Моғұл ұлысы далай-ханының жарлығы. Ел болған жұрт, көріңдер, бас ұрыңдар, айдыныңдар”.
Дәп осылай!
Бірер дәйектеме. Көне ұйғыр-түрік бітігінде қосар, үйлес дыбыстар бірдей таңбалануына орай, тура, нақты бір атаудың өзі әрқилы оқылуға мүмкін; кезінде жарлық арқылы бекітілген жазудың кеңінен таралуының бір сыры – әрқилы тайпалар арасындағы, диалектілік айырымы бар сөздер бірыңғай таңбаланатын, әркім өзінше оқиды, бәріне де түсінікті. Яғни, бүгінде де, көне жазудағы белгілі бір фонема әрқилы оқылғанымен, одан сөз мәнісі өзгермейді, мәтін мағнасына нұқсан келмейді. Десе де, жарлық тілінің өзіндік ерекшеліктері айқан аңдалып тұр. Түрік тілінің “ж” дыбысты тармағы (“жарлық”, – “йарлық” емес). Сондай-ақ “-дүр” – қыпшақ негізді, оның ішінде қазақ тілді ескілікте кеңінен тараған жұрнақ. Ал «далай-хан”, айттық, ұлы қағанаттар мен Шыңғыс хан империясы аралығында, Қытай экспансиясына қарсы құрылған, керей, найман, меркіт және басқа да көшпенді ру-тайпаларды біріктірген тәуелсіз жаңа бір ұлыс хандарының мансап-дәрежесі, Ұлы Даланы қайтадан ұйыстырған Темужін әуелде ежелгі дәстүр орайында мақұл көргенімен, көп ұзамай «хандардың ханы, шың-құз әмірші” мағналас “шыңғыс хан” атағын артығырақ, биігірек санаған, ақыры бұл лауазым нақты есімге айналғаны белгілі. Аталмыш мөр Темужін ежелгі түрік ұлыстарының даңқты хандарының жалғас, шынайы мұрагері ретінде үлкен билікке жеткен, бірақ әлі де жаңа, “шыңғыс хан” аталатын мәртебені иеленбеген кезі, 1206 жылғы Ұлы құрылтайдан бұрын, немесе дәлме-дәл қарсаңында ғана жасалған болуға тиіс дедік.
Хош. Жарты әлемді ғұзырында ұстап отырған құдіретті империяның мемлекеттік мөрінің бетіндегі жазу – көне түрік тілінде екен. Ешқандай талассыз, анық ақиқат.
Енді азғана ойланайық…

5
Азғана ойландық. Шыңғыс ханның мөрінің мәтіні – түрік тілді. Түрік тілді! Сонда… не болып шықты?.. Ары қарай тексере бастаған кісінің басы қаңғырып, мыйы айналып кетуі мүмкін. Ұғым-сенімге қайшы, ақылға сыймайтын, күмәнді, қисынсыз ғана емес, ғаламат, сұмдық жағдай. Бұдан әрі бойласаң, денсаулыққа зиян; көпе-көрнеу байламды жоққа шығарсаң, ғұмыр бойы жинаған атақ-абыройға көлеңке. Соның бәрі тұрыпты, ауысқан нақұрыс деп, жындыханадан бір-ақ шығармасына кім кепіл?! Қайткенде де пәледен аулақ.
Сөйтіп, Поль Пеллио да, одан кейінгілер де, француз, немісі бар, ағылшын, орысы бар – ешқайсысы да ары қарай аттап баспаған.
Немесе біз Батыс оқымыстыларын тым жоғары бағалап отырмыз. Ал олар бізді… бүгінгі болмысымыз ғана емес, бүкіл өткен тарихымызды нәсілі төмен, жабайы жұрттың былық-шылығы, балдыр-батпағы деп қарайды. Басқаны қойғанда, Шыңғыс хан құрған әлемдік империя “мемлекеттік құрылым дәрежесіне жетпеген” дейтін, қалыптасқан қағида қайдан келіпті? Мейлі. Шыңғыс ханның қуат-құдіретіне емес, өздерінің парасат-деңгейіне баға беріп отыр. Дала жұртының жалғас ұрпағы ретінде біз өз сөзімізді айтамыз. Оның үстіне…
Біздің жоғалтатын ештеңеміз жоқ. Қалай жазсақ та, не айтсақ та, ауыл арасында қалады. Сондықтан іркілмедік. Тым қатты болмаса да, тереңге бармай-ақ, беріден қайырып, шолақ ақылға саламыз.
Ол да жарым дүниені дәргейіне келтірген Британ империясының мемлекеттік мөрінің бетіндегі жазу… үнді мен үндісті айтпайық, неміс тілінде, немесе француз тілінде болуы мүмкін бе? Әйтпесе, керісінше, неміс мөрі ағылшын тілінде, сондай-ақ, француз мөрі орыс тілінде, орыс мөрі жапон, иәки қытай тілінде… Болады екен. Мөр мәтінінің нақты аудармасын жасап, оның түрік тілді екендігін куәландырған Поль Пеллио да, одан соңғы неміс, орыс… және басқалар да ешқандай күмән келтірмепті. Мемлекет – Моңғол империясы, ал мемлекеттік мөр бетіндегі жазу – түрік тілінде!.. Шынында да ғажайып емес пе?!
Ақылға сыймас ғаламат мұнымен де тынбапты. Мәртебелі жарлық-хаттың дұғалық бастамында (инвокация, басмалла) қалыпты тұжырым ретінде тағы да… түрік тіліне ұшырасамыз. Жаңағы мөр бетіндегі айғақтама: “Мөңке Тәңриин күчүн-дүр Иеке Моғұл ұлұсұн далайы-ханы жарлық…” , кейінгі қазақ-түрік лұғатына қарай аз-маз ыңғайласақ: “Мәңгі Тәңірінің күшімен Еке Моғұл ұлысының далай-ханының жарлығы…” Бар айырма – бұл жолы араб жазуымен. Және мән-маңызы көрнекі: кейінгі, негізгі мәтін қаріптерінен екі-үш есе ірі, атпал таңбалармен, арасы алшақ үш тармақ болып берілген.
Енді “моңғол” деген, қайткенде де мыйға сіңген, үйреншікті ғана емес, сырлы, магиялық сөздің шеңберінен шыға алмаған Батыс ғұламаларын қыжыртпай-ақ, турасына көшейік.
Балаға да белгілі, қашанда мемлекеттік мөр бетіндегі жазу – сол елдің мемлекеттік тілінде таңбаланбақ. Шыңғыс хан империясының ең басты, мемлекеттік мөрінің бетіндегі “легенда” мәтін – түрік тілінде екен, шет жұрт әміршісіне жолданған ресми құжаттың дұғалық бастамы тағы да түрки, ендеше, бұл елдің мемлекеттік тілі де түрік тілі болғаны ешқандай күмән туғызбауға тиіс!

6
Әйгілі жарлық-хаттың негізгі мәтіні парсы тілді дедік. Әуелгі, нақты түпнұсқасынан емес. Бастапқыда сол елдің өз тілінде жазылыпты. Моңғол тілі деп нақтылайды кейінгілер. Карпинидің өзі олай айтпаған. Татар тілінде деген.
Карпини бажайлап айтады. Императордың нұсқауы бойынша, Бірінші хатшы Шыңқай бізбен сөйлесіп, іс-сапарымыздың мән-жайын, айтар сөз, жүктелген міндет, тапсырмаларымыз туралы толық мағлұмат алды; арада біраз уақыт өткен соң бізді тағы да шақыртты, кеңеске мемлекеттің Іс басқарушысы Қадақ, Бірінші хатшылар Шыңқай мен Бала қатысты, бұл жолы да арадағы тілмашымыз – орыс кнәзі Ярославтың жасақшысы Темер болды, дейді. Шыңқай бізден Папа мырзаның ғұзырында орыс жазуын, немесе сарацин жазуын, әйтпесе татар жазуын білетін кісілер бар ма деп сұрады. Біз орыстың да, татар мен сарациннің де жазуын танымаймыз, бірақ біздің жақта шалғай тұратын сарациндер бар, дедік. Әйткенмен де, жолдау татар тілінде жазылса, бізге аударып айтылса, іждағатпен өз тілімізде жазып алып, тиесілі хатпен бірге тапсырамыз, дедік. Осыдан соң бұл ұлықтар императормен ақылдасуға кетті, дейді.
Ақыры, әулие Мартин күні (11.ХІ. – М.М.) бізді қайыра шақырды. Отырыста Қадақ, Шыңқай, Бала және әуелгі жолғы бітікшілер болды. Бізге жолдау-хатты сөзбе-сөз аударып, ұғындырып отырды, біз латынша жазып отырдық, қайталай пысықтап, біздің аударманың`нақтылығын екі қайыра тексерді, соншама алыс жерден келгенде, ақпарымызда қате болмауы керек деп айтты, біздің бәрін дұрыс түсінгенімізге көздері жетті, дейді. Карпини бұдан соң папаға жазылған хаттың сарацин`тіліне аударылып, қайта көшірілгенін, ақыры, үшінші күн дегенде қолға тапсырылып, елге қайтуға рұқсат берілгені туралы жазады.
Карпини нақтылап отырған “сарацин” – мұсылмандардың еуропа жұртындағы жалпы атауы, бұл ретте парсы болып шықты. Айттық, бізге белгілі ғұзырлы жолдау парсы тілінде жазылған. Араб әліпбиімен. Әуелгі түпнұсқа қалыбы – татар тілді екен. Әлбетте, ұйғыр-түрік бітігімен. Кейінгі бір зерттеушілер бағамдағандай, моңғол жазуы емес, моңғол тілінде де емес.
Карпини мен Рубруктан біршама кейін Шығысқа аттанған және Құбылай ханның дәргейінде ұзақ уақыт болған ағайынды Никколо, Маттео және Никколоның ұлы Марко – әйгілі Поло әулетінің саяхатнама кітабында нақты айтылған. Татар тілі мен түрік тілінің арасына теңдік белгісі қойылыпты. Екі атау – синоним ретінде қолданылады. Ұлы хан Никколо мен Маттеоны құрметпен қабылдады, соншама шалғай жерден келісіне риза болды, Батыс жұрттары, олардың королдері, соғыс өнері, басқа да шаруалары, Рим шіркеуі және апостол (папа) турасында көп әңгіме сұрады, дейді. Никколо мен Маттео анығын, шындығын айтты, бұлар ақылды, парасатты кісілер еді және татар тілін жақсы білетін, дейді (негізгі, Рустичано нұсқасы hәм Рамузио, Бартоли басылымдары). Марко Поло кітабының тағы бір, ескілікті, Бенедетто жариялаған көшірмесінде “татар hәм түрік” деп жазылған. Ал бұдан соңғы дерек тұпа-тура. “Ұлы хан апостолға жіберетін хатын түрік тілінде жазуға бұйырды”, – дейді. Ол кездегі Рим папасы – Климент ІҮ, Құбылай ханның арнайы жолдауы Никколо мен Маттео екеуінің қолдарына тапсырылады. Бұл жолғы мәртебелі хаттың “сарацин” тілінде емес, “татар-түрік” тілінде жазылуы – екі арадағы тілмаш қызметін атқаруға тиіс қажетті кісілердің өздері жаушылық міндет алуына байланысты.
Күйік ханның жарлық-хатына қайта оралайық. Әуелгі мәтін “моңғол тілді” болса, онда беташар, ресми лепес – дұғалық (инвокация) неге түрік – басқа бір тілде болуға тиіс? Мұсылманның кәлимасы емес қой. Яғни, жарлық-наманың әуелгі жазба – түпнұсқасы да осы түрік, яғни татар тілінде болғаны. Ата жұртта емес, қалың қытай ортасы – Пекинде өкім етіп жатқан Құбылай ханның “түрік-татар” тілі нақты деректі, анық ақиқат болғанда, одан жарты ғасыр, ширек ғасыр бұрын өз халқының жиын ортасы, ұйықты, ежелгі мекен Қарақорымда отырған Күйік қағанның “татар-түрік” тілі – ақылға сыйымсыз, ерекше құбылыс емес, кәдімгі, табиғи жағдай. Патшалық құрып, ел билеген әулеттің ана тілі hәм ұлы империяның мемлекеттік тілі. Елге ұйтқы болып отырған негізгі жұрттың күнделікті қолданыстағы әдепкі тілі. Ұлыстық үлкен мөр бетіндегі түрки мәтін – соның бір ғана көрінісі деп тануға керек.

VІ тарау

БІР БЕЛГІЛІ АТАУДЫҢ МӘНІСІ

Өзгеше жайыт – күні бүгінге дейін “моңғол” этномимінің түп төркіні толық айқындамай отыр. Айқындалса да, талассыз ақиқат ретінде бекімеген. Сөздің ұғымдық танымы емес, бұл – екінші, үшінші кезектегі, керек десеңіз, мәнсіз мәселе, күңгірт жағдай – атаудың қайдан шығып, қалай орныққаны. Шиыртпақ түйіннің айрықша маңызы соншалық, Шыңғыс хан империясының тарихындағы ең негізгі этникалық және саяси мәселелердің көбінің шешімі осы кілтипанға тіреледі.
Қалыптасқан көзқарас бойынша, “моңғол” ныспысы, нақтырақ айтсақ, “моңғол” болуға тиіс деп шамаланатын “мэну” атауы қытай тарихнамасында алғаш рет 945 жылдан ұшырасады (“Цзю Таң шу” – “Көне Таң тарихы”). Бір ғасырдан соңғы, 1060 жылға сәйкес деректе бұл “моңғол” – “мэнва” атауымен берілген (“Синь Таң шу” – “Жаңа Таң тарихы”). Кейінгі Қидан мемлекетінің (916–1123) Е Лунли құрастырған дербес тарихында (“Цидан го чжи») және Шүржен империясының (1115–1234) ресми тарихында (“Цзинь ши”) “мэнгу”, немесе “мангу” жұртына қатысты біршама дерек бар. “Мэнгу” турасында Сұң тарихшысы Ли Синьчуань және Сұң елшісі Чжао Хуң жазып қалдырған мағлұмат та айрықша құнды. Бүгінгі ғылымда әуелгі “мэну” және “мэнва” hәм кейінгі “мэнгу”, “мангу” – бәрі бір-ақ атау, яғни “моңғол” этнонимінің қытайша әрқилы жазылған нұсқасы деп есептеледі. Негізі ортақ атаудың мағнасы да үйлес – “өзен жұрты” деген сөз екен. Немесе “су жұрты”.
Бұл тараптағы бастапқы әңгіме – аңыз бен ақиқат аралас.
Мангу – өзгеше жаратылған халық екен. Бойлары – сегіз цун, яғни екі жарым метрге тақау. Қайратты, күшті. Айрықша жауынгер. Көн сауыттары наhан балық терісінен жасалған, оқ өтпестей берік. Аңшы және балықшы. Мал дегенде шошқа өсіреді. Бәлкім, сонымен қатар бұғы. Аз ба, көп пе, атқа мінген. Тамағын, оның ішінде бұғы етін пісірмей, шикідей жейді. Жанары өзгеше өткір, түнде де күндізгідей көреді, ал жарықта – әлденеше шақырым жердегі ұсақ-түйек нәрсенің өзін айқын ажыратып таниды… Еңсегей бой мен көреген көз жайы азды-көпті әсірелеу десек, қалған сыпаттар – шындық ауқымында, ескілікті, бұла тайпалардың көбіне ортақ сыпат.
Бұдан соңғы деректердің нақтылығы ешқандай күмән туғызбайды. Мангу иелігі 1084 жылы Қиданға арнайы елші түсіріпті. Екі ел арасындағы қатынас оншама нығыз болмаған сияқты. Ұрыс-қағыстар туралы да мағлұмат жоқ. Аралық тым алыс. Е Лунлидің айтуынша, Қиданның Жоғарға астанасы Шаньцзиннен есептегенде, мангу шегі төрт мың лиден (екі мың шақырымнан) астам қашықта екен. Шалғай көршімен байланыс Шүржен тұсында ғана жандана бастайды. Жаңа ұлыстың әуелгі кезеңінде мангу мен шүршіт арасында достық, одақтастық қатынас орнапты. Мангу Қиданға қарсы жорыққа әскер қосады, әлбете, белгілі бір қарымта, төлем орайымен. Алайда, бұл бірлік жағдай ұзаққа созылмайды. Екі ортада жай ғана араздық емес, қастас жаулық тұтанады. Шүржендер төлем турасындағы уәдесін орындамапты, бар пәле содан басталыпты деседі. Әуелгі келісім-шарт бұзылған жағдайдың өзінде, бітіспес соғыс себебі тереңде жатқан. Шүршіттер Солтүстік Қытайды алғаннан соңғы кезеңде империяның шегін өлшеусіз кеңейтті, бұдан ары да алыс-жақын төңіректі түгел өзінің ғұзырына келтіруге тырысты. Қиырда жатқан Мангу иеліктері бұрынғыдан көп жақындады. Ал жауынгер мангу ешқандай зорлықты мойындамаған. Енді әуелгі шекаралық қақтығыстар тұтас он екі жылға созылған ұзақ-сүргін соғысқа (1135–1147) ұласады.
Шүржен ұлысының үшінші императоры Хэла (1135–1149) таққа отырар отырмастан, мангу мәселесін біржола шешу мақсатымен, солтүстікке Учжу дейтін қолбасы бастаған қалың әскер аттандырады. Күтпеген жерден басып кірген шүршіттер әуелде біршама табысқа жетіпті. Алайда, Көп ұзамай-ақ ес жиып, қайыра күш топтаған мангулар жау әскерін үлкен шығынға ұшыратып, кері тықсыра бастайды. Хэла шұғыл көмекке Хушаху бастаған тағы қаншама таңдаулы әскерін бағыттапты. Ақыры, бұрнада қайтпас қиданды, қара-нор қытайды қирата жеңіп келген шүржен әскері, үш жылғы қантөгіс майданнан соң тоз-тозы шығып, кері қашады. Өкшелей қуған мангулар қалың қолдың ақырғы қалдығын Жоғарғы астананың түбінде біржола жойып жіберіпті. Шүржен империясын үрей жайлайды. Бірақ мангулар ел ішіне бойлап енбейді, кері оралып, өздерінің шекаралық аймағында бекініп қала береді.
Өркөкірек империя мұндай алмағайып жағдайға төзбеуге тиіс еді. Хэла сексен мыңдық жаңа жасақ шығарады. Бас қолбасы ретінде, бұл тарапта соғыс тәжірибесі бар Учжу қайтадан бекітіледі. Майданның екінші кезегі тура жеті жылға созылыпты. Ешқандай нәтижесіз. Есебі, империяның нысаналы мақсаты орындалмаған. Керісінше, тынымсыз қырғында ойсыраған жеңілістерге ұшырапты. Ақыры, тұтас он екі жылдық ауыр соғыстан соң, 1147 жылы, өкілетті елші жіберіп, амалсыз, Ғұн заманынан беріде болмаған, империялық көзқарас тұрғынан алғанда “масқара”, шынында да аса ауыр бітім жасалыпты. Шүржендер бар әскерін кері қайтарады, шекаралық аймақтағы жиырма жеті бекініс-қаласын мангуларға қалдырады, оның үстіне жыл сайын, тиесілі мөлшерде, аяқты мал: мүйізді қара, бұғы, қой және азық-түлік: бидай, күріш, бұршақ және қаншама бума жібек түрінде салық төлеп тұруға міндеттенеді.
Мангу жұрты мәңгілік еркіндік алғандай, Шүржен империясы біржола тыныс тапқандай екен. Бірақ бәрі де құйтырқы, өктем қауым амалдаған уақытша шара болып шығады.
Ұзақ, ауыр соғыста толық жеңіске жеткен мангу халқы етек-жеңін жинап, орнықты ұлыс ретінде ұйысуға бет бұрыпты. Ел әміршісі боцзин Аоло өзін хуанди – император деп жариялайды, ал қарауындағы жұрт бұдан былай “Ұлы Мангу мемлекеті” деп аталуға тиіс екен.
Бәріне шыдаған Шүржен империясы мұндай, өзімен атақ-дәрежесі иықтас патшаны да, қуат-күші зор, іргелі мемлекетті де мойындай алмайтын еді. Хэла шұғыл шешім жасап, жаңа майдан ашыпты. Бұл жолы империяның барлық қарулы күштері солтүстікке төгілген сияқты. Ұрыс тәсілі, соғыс мұраты да бұрынғыдан өзгеше болады: елді мекендерді жермен-жексен қирату, қару жеткен халықты түгін қалдырмай қыра беру, сөйтіп, мангу мәселесін бржола, түбегейлі шешу.
Бұл реткі ұрыс қимылдарының нақты шежіресі қағазға түспеген, бірақ негізгі мақсат толығымен орындалғаны көрінеді. Ұлы Мангу мемлекеті қирап, құлайды, ержүрек мангу жұрты да қырылып бітеді, жер бетінен біржола көшеді. Тек Шығыс халықтарының ежелгі үрдісінде дабыралы, даңқты есімі ғана қалыпты. Бірақ түгел тарихы мағлұм емес. Керек десеңіз, шешілмес жұмбақ.
Этноним төркініне қайтып оралсақ, кейінгі бір зерттеушілер “мангу” – тұңғыс-мәнчжүр сөзі екенін айғақтайды. Бұл жұрт өздері қоныстанған Амур өзенін Манга деп атапты. Яғни “мангу”, “манга” – тұңғыс текті әлдебір халықтың өзіндік атауы. Соған қарамастан, бұл мангу – ежелгі моңғол деп танылған. Қырылып кеткен – негізгі тобы, түпкі қоныста отырған жұрты. Осы айрықша апаттан жүз елу – екі жүз жыл бұрын, Х ғасырдың орта шені, бәлкім ХІ ғасырдың бас кезі, моңғол текті қидан өктемдігі заманында, бұлардың бір бөлігі оңтүстік-батыс – Онан–Келүрен бойына қоныс аударыпты-мыс. Алайда… арғы тарихтан мәшhүр мангу, немесе мэнгу қонысымен екі аралық – нулы шытырман, сулы бөгесін. Ен дала емес, орман, тоғайлы, тау, қыратты, терең дариялы – салқар көш, ұзақ сапарға қолайсыз. Оның үстіне Ұлы Даладан тым шалғай. Уссури өзенінің төменгі ағысы, Жапон теңізінің терістік жағалауы, аспанмен ұшқанның өзінде бес мың ли – екі жарым мың шақырым. Азғана қауымның тума, қалың тобынан бөлініп, ата жұртынан аууына ерекше бір себеп керегін айтпағанда. Және бұл кезде мангу халқының бағы басында тұрған. Төтенше көштің ешқандай қисыны жоқ. Сондықтан да моңғол нұсқасын жақтаушылар мангу қонысын батысқа қарай мейлінше жылжытуға тырысады. Амурдың орта ағысы, тіпті, бас жағы деп қояды. Соның өзінде мың жарым, екі мың шақырым төңірегі. Орыстың дарынды жас ғалымы Павел Рыкин бұл тақырыпты арнайы зерттеп, “миграция теориясы” мүлде негізсіз деген қорытындыға тоқтаған.
Қарап тұрсаңыз, бар тетік көші-қонның болу-болмауымен шешілмейді. Ежелгі мангудың тұрмыс-ахуалы мүлде өзгеше. Балықшы, аңшы. Ал кейінгі зерттеушілер моңғол қылып қойған жалпақ жұрт – керей, найман, меркіт, қоңырат, жалайырды айтпағанда, Шыңғыс ханның туған тайпасы қияттың өзінің барлық тіршілігі мал шаруашылығына байланысты. Аңшылық – қосымша демесін ғана. Балық аулау – кәсіп емес. Ең кереметі – мангулардың бірден-бір дерлік, негізгі түлігі шошқа – атымен жоқ. Қима ағаш үйде тұрмайды, аң терісі жабылған, ағаш қабығы, жапырақ, бұтақ бүркенген қос, күрке дегенді білмейді. Қысы-жазы бірдей киіз туырлық астында.
Әлбетте, қоныс өзгергенде, заман озғанда халықтың тіршілік-кебі басқа бір арнаға түсетіні бар. Мәселен, бүгінде моңғол тобына тиесілі халықтардың барлығы да мал шаруашылығын түрік жұртынан үйренді, бастарындағы киіз үйге дейін түріктен алды. Сонау Ғұн заманынан басталып, Түрік қағанаттары дәуірінде баян тапқан үрдіс. Бірақ замана лебімен қаншама өзгерсе де, ежелгі жұрт өзінің бағзы дәстүр-салттарын біржола жоғалтпайды. Белгілі мөлшерде негізгі ерекшелігін сақтайды. Бұл тұрғыдан алғанда, қияттың өздерімен тұрақты құда-андалы қоңыраттан, өктем туыстық жөнімен қалтқысыз араласқан жалайырдан, одақтас, ендігі бір заманда бойы биік сюзерен болған керейден, тіпті, көбіне-көп жаулас меркіттен, ең ақыры – тікелей шектеспейтін, алыстағы найманнан соншама одағай айырым-белгілері байқалмайды. Тұрмыс-салтта да, мінез-құлықта да. Өзара аударма тілмаш арқылы, немесе басқа бір тілде сөйлесті деген дерек жоқ. Бәрі бір жұрт, бір халық. Бәрі де моңғол дейтін бұрнада. Ақыр түбінде, найманнан бастап, меркіт, керейден өтіп, қоңырат, жалайырға дейін түгел түрік болып шықты. Кейбіреулер әлі де кейін тартып жүргенімен, үлкен ғылымда анық шешілген ақиқат. Әзірге басы ашық – қият қана. Айтып, айғақтап келеміз, ол да түрік екен. Сонда не қалды?!
Иә, ұмытып барады екенбіз. Ұлы Далаға қатысты қытай деректерінде әлдебір “мэн-гу» тайпасы аталып қалатын реттері бар. Онан өзенінің етегі, Барғұжын-Тоқым – Шыңғыс хан жұртының шеңберінде. Міне, моңғол! – деседі білгіштер. Тек аңдамаған, немесе аттап өткен бір кілтипан бар. Бұл мэн-гу – кәдімгі маңғыт! Жекеше тұлғасы – маңғу, немесе маңғы болуға тиіс. Бірақ бұл маңғыт та моңғол текті емес, түрік текті тайпа.
Сонда “моңғол” этнонимі қайдан шықты, қалай жабысты деген сауал тумағы орынды. Шыңғыс хан – моңғол, ол құрған байтақ империя да Моңғол атында… Енді, осы тараптағы азды-көпті толғам. Біз ойлап тапқан емес, зерделі ғылымда қалыптасқан көзқарас. Соның жалпы сұлбасын баяндап шығайық.
Ең алдымен айтарымыз – “моңғол” атауы Шыңғыс хан заманынан бастау алады. Нақты тарихи деректер куәлігі бойынша, 1211 жыл, Шүрженге қарсы үлкен майдан ашылар қарсаңда қабылданған. Бәлкім, бұдан сәл ертерек, яғни Ұлы құрылтай – 1206 жыл шамасында деп ескертеді кейбір зерттеушілер. Біздің Еке Ұлыс мөріне қатысты байыбымыз бойынша, аталмыш құрылтай қарсаңында, немесе содан азғана бұрын. Қайткенде де Шыңғыс хан империясы ту көтерген заманға дейін “моңғол” атауы (немесе соның дыбыстық басқа бір нұсқасы) ешқандай қолданыста болмаған.
Шүржен жорығы – ілкіде, ұлыс ұйыса бастаған кезде ойластырылған шаруа. Арғы мың жылдық тарихты айтпағанда, кейінгі екі-үш ғасыр, тіпті, Темужін дүниеге келіп, оң-солын тани бастаған кездің өзінде сақара халқы үшін ең үлкен қатер – көршілес Қытай мемлекеті болды. Киіз туырлықты жұртты бодандықта ұстаған, біржола бас көтертпеу үшін Ұлы Далаға оқтын-оқтын жазалаушы әскер шығарып, кәмелетке жеткен ер-азаматын қырып кетіп отырған Қытай. Бұрнада Таң, Сұң атанса, кейінде Қидан, Шүржен атанған, кім билеп, қалай толқынса да, қытайлық негізін сақтаған қуатты, басқыншы империя. Шыңғыс хан өзінің өмірлік, негізгі мұраты – осы үрейлі-зәндем, ежелгі дұшпанның сағын сындыру, зәрін қайтару ғана емес, біржола қауіпсіз қалыпқа түсіру деп білген.
1206 жылғы Ұлы құрылтайдан соң далалық мемлекет – Еке Ұлыс шаңырағын көтеріп, іргесін бекітті. Бірден-ақ қанатын кеңге жайып, Орталық-шығыс Азиядағы аса қуатты, жаңа бір империя ретінде бой көрсетті. Әзірше, ұлыс құрамында азды-көпті бөгде тайпалар бар, бірақ халықтың басым көпшілігі, тіпті түгелге жуығы – түрік тектілер. Десе де, бұл қырық ру елдің ортақ атуы жоқ екен…
Қазірде біз түп тарихы еншілес, тілдері үйлес, негізінен Еуразия құрылығында орналасқан туыстас халықтардың үлкен бір тобын “түрік текті” дейміз. Батыс Еуропада ХVІІІ ғасырдан бастап қалыптасқан атау. Россияда күні кеше, ХІХ ғасырдың орта шеніне дейін түрік есебінде “татар тайпалары” деген анықтама қолданылды. Өткен тарихтың ұзына бойына қарасаңыз, арғы замандарда өзара қолдасқан туыстас тайпалар одағы сол ұжымға жетекші болған рудың атымен аталады екен. Мәселен, Түрік қағанаты, Түргеш қағанаты, Қарлұқ хандығы, Қыпшақ бірлестігі дегендей. Әрқайсысының құрамында заты бір, аты бөлек тағы қаншама ру-тайпа бар. Шыңғыс хан құрған империяда билеуші әулет қият ұзын саны жөнінен де, күш-қуаты жағынан да мұндай басымдыққа жетпеген. Сонымен қатар, Шыңғыс хан рулық бөліністі жоймаса да, әлсіретуге тырысқаны, бүкіл ұлысты біртұтас құрылымға айналдырғаны мәлім. Қолбасылар, ұлық, әмірлер – шыққан руымен емес, жеке басының қасиет, қабылетімен көтерілді және соған орай орын алды. Әуелде Шыңғыс ханның күрес күндерінде қалтқысыз қосылып, елдің алды болып жақтаған аталар үлкен құрметке жетсе, уақыт оза келе барлық ру-тайпа өкілдері, тіпті, бөгде жұрт тұлғалары да бірдей өлшеммен бағаланды. Қайткенде де, ұлыстың және ондағы халықтың жалпыға ортақ, өзіндік атауы болуға тиіс еді. Бұл кезде ежелгі “ғұн” есімі ұмытылған, ал көне “түрік” атауы көмескі тартқан және Батыс қанат – Шығыс Дәшті мен Орта Азиядағы қауым арасында таралған этноним. Атақты «татар” – ілкіде көпшілікке танымал, етене болса да, соңғы заманда үйіріне қарсы шапқан, нәтижесінде күні кеш ғана қиратылған, заманы өткен, бақас тайпаның ныспысы. Ақыры, таңдау мүлде басқа тарапқа ойсып, осыдан елу-алпыс жыл бұрын шүршіт-қытаймен қайтпай қаржысқан, сол, иілмеген қалпы түгелдей қырылып кеткен жаужүрек, қаhарман жұрт есімі – “мангу”, “мэнгу” атауына түседі.
Түстік Сұң елшісі, саясаткер Чжао Хуң бұл таңдау – шүржен тарабынан қашып, Еке Ұлысты паналаған қидан қайраткерлерінің ақылы бойынша жүзеге асты деп жазған. “Олар Шүрженмен қайтпай соғысқан жауынгер халық ретінде мэнгу жұртын айрықша құрмет тұтады, сондықтан өз ұлысын “Да Мэнгу го” – “Ұлы Мэнгу мемлекеті” деп жариялады”, – депті. Бұл – Шыңғыс ханның мөрінде таңбаланған, одан соңғы жазба деректерде айтылатын “Еке Монғол ұлысы”, немесе, нақтысы – “Еке Моғұл ұлысы” деген тіркес. Дабыралы “мангу” атауы Шүрженге қарсы шешуші майданда Дала жұртына күш беруге және жаудың құтын қашыруға тиіс еді. Сонымен қатар,зертеушілер осы есімді иелену арқылы Шыңғыс хан өзін Мангу жұртының тікелей мұрагері, соған орай, жойылған тумаластың кегін қуушы ретінде көрстпек болды деседі. Сол замандағы Сұң оқымыстысы Хуан Дунфа: “Бұрнада “Да Мэн-гу го” дейтін патшалық болған. Бұлар Цзиннің Лянь заманында (яғни 1150–1161 жылдар аралығы, – М.М.) татарлармен тізе қосып, шекарада көптеген жауыздықтар жасады. Енді біздің Цзя-дин билігінің төртінші жылында (1211, – М.М.) татарлар олардың есімін иеленіп, өздерін “Да Мэн-гу го” деп атай бастады”, – деп жазған. Тұстас, екінші бір Сұң білімпазы Ли Синьчуань бұл атау Шүрженмен соғыс басталған кезде ғана белгілі болғанын куәландырады. Дерегі мол, дәйегі тиянақты тағы бір ескілікті жәдігер «Мэн-гу-ю-му-цзи” осы “мэнгу” атауының кейінде және қалайша қабылданғаны туралы бұрнағы мағлұматтарды айғақтай түседі. Яғни, қаншама заманнан бері Ұлы Далаға өктемдік жасап, ондағы жұрттың әрбір қадамын бақылап отырған қытай тарабының өзі “мэнгу” атауының түп төркіні мен кейінгі қалыбының арасында сабақтас байланыс жоғын, белгілі бір кезеңде тек атаудың ғана ауысқанын нақты көрсетіпті. Бұл – туыстас тайпалардың бірлесуі нәтижесінде қайта құрылған халық есімі емес, жаңадан бой көтерген ұлыс есімі болатын, яғни этноним емес, политоним. Бұдан былайғы жерде Шыңғыс ханның туы астындағы барлық жұрт мэнгу – жаңаша дыбысталуы бойынша – моғұл деп аталуға тиіс болды. Күні кешегі заманмен шендестірсек, Совет Одағы, совет халқы деген сияқты.
Алайда, жаңа атаудың орнығуы өте қиын болғаны және біршама ұзаққа созылғаны байқалады. 1221 жылы Пекинде, Солтүстік Қытай тарабындағы ұлыс-бегі жалайыр Мұқалы-ноянның әскери ордасында болған Чжао Хуң: “Мо-хоу го-ван өзінің әрбір сөзінде “біз, татарлар” деп отырады, басқа қолбасылар мен ұлықтар да солай… Бұлар өздерінің мэн-гу екенін де білмейді, бұл атаудың мағнасынан да бейхабар”, – деп айғақтаған. Қолбасы Мұқалының таным-білігі осындай болғанда, қалған қарашы жұрттың жағдайы айтпаса да түсінікті. Соңғы екі ғасырда қалыптасқан, жалпыға ортақ татар атауы тәрік етілмейді.
Әйткенмен, империялық ресми саясат нәтижесінде жаңа моңғол (моғол, моғұл) атауы бірте-бірте беки бастағанын байқаймыз. Мәселен, Шыңғыс хан империясының әуелгі кезеңінде жазылған Ибн әл-Асир, Нәсәуи шығармаларында, Батыс жұрттарының бастапқы деректерінде, тіпті, Бату ханның Еуропа жорығына қатысты барлық әдебиетте тек қана “татар” атауы қолданылса, ХІІІ ғасырдың орта шенінен бергі заманда “моғол” атауы да сыналап ене бастайды. Бірақ жеке-дара емес, “татар” атауымен қатарлас, немесе қабаттаса. Мәселен, Мамлүк Бейбарыс сұлтанның Берке ханға жіберген елшісі, мысырлық араб Ибн Абд аз-Захир “татармен” аралас “мағұл” атауын да таңбаласа (1262), парсы, мәшhүр Жувәйни көбіне-көп “татар” есімін орынды көргенімен, ара-тұра осы атаудың теңдей баламасы ретінде “муғұл” ныспысын келтіретіні бар (1260). Ілкіде Рубрук “моал” деп жазған (1255), әлбетте, “татардың” мәндес тағы бір атауы есепті. Екінші бір католик монағы Монте-Кроче: “Татарлар өздерін “могол” (моғол, – М.М.) деп те атайды”, – деген (ХІІІ ғ. соңы). Жиханкез Гайтон бұл сөзді таратып айтады: “Татар тайпаларының саны көп, бірақ бәрінің “могол” (әрине, “моғол”, – М.М.) деген ортақ атауы бар,” – депті (1307). ХІІІ ғасырда жасаған армян тарихшысы Себастаци “мугул” (“мұғұл”) деп жазса, оның замандасы Степанос Орбелян: “Татарлар ауызекі сөзде “мугал” (“мұғал”) деп аталады”, – деген түсіндірме береді, ал атақты Киракос Гандзакеци екі терминді теңдес ұғым ретінде қолдана отыра, кейде “мугал-татар” деп қабаттастырып жібереді. “Орыс тарихының атасы” Н.Карамзин (1766–1826) өз заманында мағлұм болған деректер негізінде “могол” деп жазады және “татар” екеуін синоним ретінде қолданады және бұл “моғол-татар” – “шығыс түріктерімен тайпалас туыс”, – деп атап көрсеткен.
Білгір Рәшид-әд-Дин “Жинақты тауарихта” (1300–1307) бұл жағдайды бажайлап талдайды.
“Ежелгі заманда муғұл – далалық түрік тайпаларының ішіндегі бір ғана ру болатын”, – дейді. Бұл жерде кейінгі толқын әсерімен “муғұл” деп отырғаны – қият. “Енді, – дейді, – Шыңғыс хан әулетінің бақ-барақатына байланысты, жалайыр, татар, ойрат, оңғыт, керейт, найман, таңғұт қатарлы түрік тайпаларының барлығы да өздерін муғұл деп атай бастады”, – дейді. Ойрат пен таңғұтты жалпы түрік тізіміне қосып жібергенін айтпасақ, бірден көзге түсетін жағдай – найман, керей, жалайыр, оңғыт, татар тайпаларының бұрнада моңғол тобынан тыс болғаны. “Олар ескілікті заманда бұл атауды танымаған болатын”,– деп үстейді әуелгі сөзін. Керек десеңіз: “Қазір ең аяғы Қытай мен Шүржен жұрты, нянгастар (Сұң жұрты, – М.М.), ұйғыр, қыпшақ, түркмен, қарлұқ, қалаш, тіпті, кіріптар тәжік (парсы тектілер, – М.М.) халықтарына шейін муғұл деп аталатын болды”, – дейді осы тараптағы барлық сөзін тұздықтап.
Бұл арада “муғұл” – қазіргі, ғылым мен тарихта қалыптасқан нұсқасына көшірсек, “моңғол” – империя ғұзырындағы жалпы жұрт мағнасына ие болғанын көреміз.
Жаңа атау қабылданған кезден-ақ осындай реңк-танымы аңдалады. Мәселен, “Қастерлі шежіреде” Шыңғыс хан жағындағы ру-тайпалар түгелдей “моңғол” аталып отырады, ал қарсы бет, тіпті, кейде жаңағы “моңғол” болып тұрған рудың екінші бөлшегі, қарсылар ғана емес, қалыс қалған барлық бейсауат қауым ешқандай анықтамасыз, өздерінің үйреншікті есімімен ғана аталады да, жеке-жеке патшалық болып отырған керей мен найман және меркіт – “моңғолдан” мүлде бөтен жұрттар есебінде бейнеленеді. Яғни, ілкідегі сөзімізді қайыра пысықтасақ, бұл дәуірдегі “моңғол” – нақты бір халық емес, Шыңғыс ханның бодан жұрты ғана.
Осы арада белгілі атаудың дыбыстық қалыбы туралы айта кету керек сияқты. Бүгінде Батыста және Орыста орныққан «монгол” – “моңғол” этнонимінің әуелгі нұсқасы – “мэн-гу”, немесе “ман-гу” дедік. Қытайда күні бүгінге дейін “менггу” деп жазады және айтады. Ал Шыңғыс хан заманында… бастапқы жекеше нұсқаға көптік “-л” жұрнағы жалғаныпты. Сонда “мангу” – “маңғұл” болып шықпақ. Бірақ сол кезде нақпа-нақ осылай дыбысталды ма? Қытайша әліптеу дәстүрінде кез келген жат сөз мүлде өзгеше таңбаланатыны белгілі. Мүмкін, әуелгі нұсқа нақты “мэнгу” емес, сол төңіректегі басқа бір дыбыстардан құралған шығар? Оның үстіне, қытай ғана емес, кез келген тілдің өзіндік ерекшелігі бар. Сырттан енген қандай да сөз осы тілдің заңына бағынады (зорлықпен бәрі де орыс әуезіне түсірілген советтік жүйе – ережеден тыс). Шыңғыс хан мөрінің бетіндегі ұлыс атауы әрқилы оқылуы мүмкін екенін ескерттік: “монгул”, “моңул”, “моғұл”, “мұғұл”… қайткенде де “монггол”, яғни “моңғол” емес. “Қастерлі шежіреде” – “моңғол” (немесе солай оқылып, таңбаланған), бірақ бұл – Шыңғыс ханның тұсы, тіпті, оған жалғас Юань дәуірі де емес, кейінгі Миң заманы, ары дегенде ХІҮ ғасырдың соңында көшірілген нұсқасы. Тіпті, бүгінгі атаулы моңғол жұртының ішінде емес, Қытай шегінде тұрақтаған, Дала жұртына кейінде ғана біржола таңылған этноним. Мейлі.
Ең ескілікті жазбаларға үңілейік. “Моңғол” – дәл осындай дыбыстық және соған сәйкес таңбалық нұсқа мүлде ұшыраспайды. Арабтар «мағул” деп жазады, парсылар “муғұл” деп жазады, ал түрік негізді үлгілер, бұрынғы-соңғы бар тауарихта – “моғұл” . Кейінгі зерттеушілер, бүкіл Еуропа ғылымы “мағул” мен “муғұл” және “моғұл” – “моңғол” сөзінің бұрмаланған қалыбы деп біледі. Бір, екі емес, ондаған түпнұсқа, тарихи ескерткіште ұшырасатын жүз де жүз қайтара, нығарлап жазылған атаулы есім – түгел қате деп жарияланған. Сенімдерінің күштілігі соншалық, ескі мұралар бетінде ұшырасатын тиесілі атаудың барлығын да “моңғол” деп түзетіп аударады. Ибн әл-Асир мен Жүзжани да, Жувәйни мен Рәшид-әд-Дин де, тым құрса өздері арнайы сөз етіп отырған жұрттың атын дұрыстап білмепті. Онда… сол заманда жасаған еуропалық Монте-Кроче мен Гайтон неге «могол” деп жазған? Кейінде қазақ халқын құраған ру-тайпалардың бір тобы Шағатай ұлысынан бөлініп, Жетісуда іргесін бекіткен жаңа бір ұлыс неге Моғұлстан деп аталған? Индияда өкім құрған Ұлы Моғол империясының атауы қайдан шыққан? Шыңғыс хан заманына қатысты ең басты, ең сенімді, қадым деректерде “моңғол” емес, “моғұл” болуын түгелдей жаңсақ деп тануға қаншалық негіз бар? Сұрақ көп. Бәрінің тоғысар арнасы ортақ. Өйткені бұл арада ешқандай кілтипан жоқ. Атаудың әуелгі, ескілікті нұсқасы – “мэн-гу”. Шыңғыс хан тұсында “моғұл” түрінде қалыптанған. Және бүкіл империя шегінде, онымен көршілес, алыс-берісті Батыс және Шығыс елдерінде осылайша, аз-маз дыбыстық айырыммен “мағул”, “муғұл”, ”могол” ретінде таңбаға түскен. Ал қиыр шығыста – Юань дәуірінде ежелгі қытай рәсімімен “мэн-гу” түрінде жасап, ақыр аяғында, қытай деректеріне сүйенген Батыс жұртының ыңғайымен “монгол” болып бекіген және бағзыдағы, бүкіл империя тұрғыны, көпке ортақ политоним енді жекелік сыпат алып, этноним – ежелгі ұлыстың ескі қонысында қалған жаңа бір халықтың өзіндік атауы ретінде орныққан.
Осы орайдағы бар толғамды академик Бартольдтың сөзімен түйіндеуге болар еді. “Моңғол есімі тек Шыңғыс ханның кезінде ғана мемлекеттің hәм билеуші әулеттің атауы есебінде қолданысқа енді, ал кейінде халық атауы ретінде қалыпқа түсті”, – деген.
Сондықтан да Шыңғыс хан құрған әлемдік империя – моңғол халқы ұйтқы болған моңғол империясы емес дейміз. Бүгінгі моңғол жұртының арғы аталары – Еке Ұлыс құрамындағы елеусіз бір түйіршік қана болатын. Ал ол замандағы «мэн-гу” – “моғұл” есімінің мән-мағнасы мүлде басқаша. Ұлы мемлекет құрамына енген әр текті, алыс-жақын барлық жұрттың жиынтық атауы.
Бір пара сөзімізді түйіндеп айтсақ, Ежелгі Ғұн империясының, одан соңғы Ұлы Түрік қағанатының мұрагер жалғасы ретінде бой көтерген ұланғайыр жаңа мемлекет – “Еке Моғұл ұлысы” деп аталады. Алып елдің, негізінен туыстас түрік тайпаларынан құралған барлық халқы – біріктіруші, ұйыстырушы сыпаттағы, жалпыға ортақ “моғұл” есіміне ие болыпты. Моғұл жұрты. Ұлы Моғұл империясы. Немесе Еке Моғұл ұлысы – Еке Ұлыс.

(Соңы келесі санда).

(“Жұлдыз” журналынан

Герб ауыстыру мәселесі немесе «терістеу синдромы» қалай пайда болды?!

kerey.kz

Еліміздің гербін ауыстыру туралы Президенттің ұсынысы (о баста ұсыныс суретші-дизайнер мамандардан шыққан сияқты) тұтас қоғамда болмағанмен, әлеуметтік желілерде әжептәуір қарсылық тудырды. Бірақ, байыптап қарасақ, бұл қарсылықтың қазіргі гербтің қазақ үшін ерекше қастерлі немесе эстетикалық тұрғыдан мінсіз болуына еш қатысы жоқтығын аңғарасыз. Соңғы уақыттары, ауыр індетпен қатар келген қаңтар трагедиясынан бастап, халық айтарлықтай күйзеліске ұшырады. Қазақстанның еркінен тыс, соғысқа, басқа да себептерге байланысты болып жатқан экономикалық қиындық салдарынан халықтың әл-ауқаты төмендеді. Осының бәрі қазір қоғамда байқалып қалған «терістеу синдромына» түрткі болды. «Терістеу синдромы» – дұрысты да бұрысқа шығаратын, қандай бастамаға болсын қарсы реакция шақыратын құбылыс. Әлеуметтік психологияны зерттеушілердің пайымдауынша, осы құбылысты барынша күшейтіп тұрған фактор – әлеуметтік желілер. Яғни, алдағы уақытта
Айтпай кетті демеңіз… (Тибет архиві туралы)

kerey.kz

Алтайдан ауған ел туралы тарихи жазбаларда оқтын-оқтын айтылғаны болмаса исі қазақ жұртына Тибет туралы түсінік әлі күнге дейін беймәлім. Әсіресе Тибет жазба деректерінде күллі түркі баласының тарихы туралы тың деректердің көмулі жатқанын тіптен біле бермейміз. Тибет- тарихи деректің ең көп сақталған аймағы саналады. Мәдени, әдеби, рухани және тарихи түрлі деректердің ықылым заманнан бері жақсы сақталуымен сырт әлемді өзіне баурап кеген Тибет жұртына 19 ғасырдан бастап Батыс экспедициясы баса назар аударып кешенді зерттеулер жасады. Соның негізінде Тибеттегі кейбір салалық байырғы деректер Батысқа көшірілді. Есесіне Тибеттану ғылымы қалыптасты. Жағырафиялық орналасуы тым ұзақ болғандықтан Тибеттану ғылымы қазақ жұртына қажеттілік тудырмады. Тибеттанумен негізінде алпауыт күштер айналысты. Олар тибет жұртын игеруді басқа қырынан бағалады. Тибетте
Демографиялық сараптама

kerey.kz

1-ші сурет қазақтар; Демографиялық ахуал 1949-2020 жж. аралығын салыстырмалы көрсеткен. 1949 жылға дейін, атап айтқанда коммунистік қытай үкіметі орнағанға дейін Шынжаң өлкесінің солтүстік бөлігінде қазақтар, оңтүстік бөлігі Қашқарияда ұйғырлар басым санды ұстады. 1951-54 жылдары ұлттық межелеу кезінде орталық үкімет құрған комиссия сараптамасы бойынша ұлттық автономиялық территорияны анықтау мына екі бағытта жүргізілді. Олар: БІРІНШІ, ұлттық автономияны межелеу бойынша оның атауын тұрақтандыру. Осы бойынша үш атау ұсынылды: *ШЫғыс Түркістан автономиялық федерациялық респубиликасы; *Ұйғырстан автономиялық респубиликасы; *Шынжаң автономиялы респубиликасы. ЕКІНШІ, автономияның әкімшілік тұрпатын анықтау; Осы бойынша: *Федерециялық тұрпат; *Автономиялық облыс және окург тұрпат; *Аймақ және аудан дәрежелі автономиялық окург тұрпаты. Межелеу комиссиясы аталған екі бағытта сараптама нәтижесін қорытындылады. Комиссия қорытындысы бойынша Шынжаң өлкесінің
Нұралы батырдың кесенесі жөнінде

kerey.kz

Кейінгі кезде Нұралы батырдың кесенесі жөнінде әртүрлі әңгімелер шығып жүрген көрінеді. Оның бірі Моңғолиядан келген бір туысқанымыз басқа бір белгілі жерлесіміздің Нұралы батырдың зираты деп кигіз үй сияқты саман кірпіштен қаланған әдемі зираттың жанына барып құран оқығанына куә болғанын келтіріпті. Ол жігіттің көргені де, айтып отырғаны да шыңдық. Өйткені 1982 жылға дейін елдің көпшілігі, оның ішінде мен де солай ойладым. Әңгіме түсінікті болу үшін мен сол кездегі оқиғадан бастап баяндайын. Мен 1961 жылы Семейдің мал дәрігерлік институтын бітіріп келдім. Мені сол кездегі С.М. Киров атындағы колхозға мал дәрігері етіп жіберді. 1962 жылы бұл колхоз «Горный» совхозына айналды. Біз бала кезімізден: «Нұралы атамыздың зираты С.М Киров атындағы колхоздың жерінде орналасқан, Бабамыз батыр болған кісі, ал оның жанындағы қабырдың ұзындығы жеті кез, біздің бабамыздан да асқан
Алыстағы ағайынның Атамекенге оралу жолын тұңғыш ашқан қазақтың қаһарман қызы

kerey.kz

Ол кім дейсіз ғой, турасын айтсам ол Сағат Зақанқызы. Тоқсаныншы жылдардағы алғашқы көш Моңғолия қазақтартарынан басталған. Сол көшті алғаш бастаған адам Сағат Зақанқызы. Бұған ешкімнің дауы жоқ. Жарғақ құлағы жасттыққа тимей, сонау қиын-қыстау заманында алыстағы ағайындардың жолын ашқан осы адамды қазақтың қаһарман қызы атауымыздың өзіндік себебі бар. “Көш басшысымен көрікті” “Көргені жақсы көш бастар” дейді атам қазақ. Осы екі ауыз сөздің астарына үңіліп қарасақ, онда, үлкен мән мағына бар екеніне көз жеткіземіз. Бұрынғы ауыл көшінің өзінде, көш басшылары төрт түлік малдың өрісінің жағдайына қарай, әр мезгілдегі ауарайының өзгерісіне сай, көшіп қонуда бір басына жетіп артылар үлкен жауапкершілік жүктесе, Моңғолияда тұратын қандастарымыздың бір жарым ғасыр ғұмыр кешкен ел жерінен ,

Электорнды поштаңыз сыртқа жарияланбайды. Белгі қойылған өрісті толтыру міндетті *

Аты-жөні *

Email *

Сайты

Жүгіртпелер

Мұхтар Мағауин. ШЫҢҒЫСХАН

МҰХТАР МАҒАУИН: ЖАРМАҚ

Сот күдікті Қайрат Жамалиевті қамауда ұстауды мақұлдады

Related Articles

Герб ауыстыру мәселесі немесе «терістеу синдромы» қалай пайда болды?!

Айтпай кетті демеңіз… (Тибет архиві туралы)

Демографиялық сараптама

Нұралы батырдың кесенесі жөнінде

Алыстағы ағайынның Атамекенге оралу жолын тұңғыш ашқан қазақтың қаһарман қызы

Пікір қалдыру (Cancel)

Іздеу…

Соңғы жазбалар

kerey.kz TV

ЗАМАНБЕК НҰРҚАДІЛОВТІҢ ҰЛЫ ӘКЕ КЕГІН ҚАЙТАРМАҚШЫ

kerey.kz TV

Қаңтар айында болған қайғылы оқиғалар туралы сұхбатымның қазақ тіліндегі нұсқасы

kerey.kz TV

Елордалық филармонияның әртістері ақ халаты абзал жандарға ән арнады.

kerey.kz TV

Құтылайық індеттен! Шықпа сыртқа

kerey.kz TV

Қазақ Сібір хандығына – 800 жыл!

Біз туралы:

KEREY.KZ

Сайт санағы: